سناریو‌ها و اهداف آمریکا در مسیر فعالسازی مکانیسم ماشه در برجام

1. مکانیسم ماشه چیست؟

پس از گذشت نیم دهه از امضای برجام، اختلافات پیرامون این توافق بین المللی نه تنها کاسته نشده بلکه روز به روز در حال افزایش است. اختلافات هسته ای بین ایران و آمریکا نه تنها حل نشده، بلکه در سایر حوزه ها گسترش نیز یافته است. یکی از بحث برانگیز ترین مفاد برجام، مکانیسم حل و فصل اختلافات معروف به مکانیسم ماشه (Snapback) است که در بندهای 36 و 37 برجام گنجانده شده است. بر این اساس چنانچه ایران یا سایر اعضای برجام معتقد باشند که کشوری تعهدات خود را رعایت نکرده است، می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نماید. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی، فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران نیز ۱۵ روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، پس از بررسی کمیسیون مشترک، عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده، می‌تواند درخواست نماید که موضوع توسط یک هیئت مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود بررسی شود. هیئت مشورتی می‌بایست نظریه غیرالزام آوری را در خصوص موضوع پایبندی ظرف ۱۵ روز ارائه نماید. چنانچه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از ۵ روز نظریه هیئت مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می‌باشد، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید تا برای ادامه تعلیق تحریم ها رای گیری شود. چنین مکانیسمی این اختیار را به اعضای دائمی شورای امنیت می دهد تا در یک بازه زمانی 2 ماهه و با استفاده از حق وتو، تمامی قطعنامه های پیشین را که بر اساس برجام و قطعنامه 2231 به حالت تعلیق در آمده بودند، مجددا فعال سازد.

2. مسیرهای فعالسازی مکانیسم ماشه

با گذشت 5 سال از برجام و حتی پس از خروج آمریکا از این توافق، این کشور همچنان در تلاش است تا با فعالسازی مکانیسم ماشه، فشارها را بر ایران تشدید کند. آمریکا برای فعالسازی مکانیسم ماشه دو مسیر پیش روی خود دارد:

2-1. فعالسازی مکانیسم ماشه با استفاده از اعضای باقیمانده در برجام (عمدتا کشورهای اروپایی)

یکی از مسیرهای پیش روی آمریکا، استفاده از ظرفیت و توان کشورهای اروپایی عضو برجام است. کشورهای اروپایی از این لحاظ و خصوصاٌ در رابطه با عمل به تعهدات برجامی خود، تحت فشار سیاسی بسیار شدیدی از سوی آمریکا بوده­اند تا جایی­که می­توان قطعنامه شورای حکام علیه جمهوری اسلامی ایران را نیز در همین راستا تفسیر کرد. با توجه به وضعیت پیش آمده و اینکه ایران اقدام جدی را در کاهش تعهدات هسته ای انجام نداده، کشورهای اروپایی تمایلی به فعال کردن مکانیسم ماشه ندارند، البته دستاوزیر حقوقی مشخصی هم برای این اقدام در احتیار ندارند. خواسته مشخص آمریکا در برهه کنونی از اروپا، تمدید نامحدود تحریم­های تسلیحاتی ایران است و در غیر اینصورت، تهدید به فعال­سازی یکجانبه مکانیسم نموده است. از این رو، اروپا به سمت گزینه سوم، یعنی حفظ برجام در کنار تمدید یک ساله تحریم­های تسلیحاتی ایران است که پذیرش آن توسط ایران بعید به نظر می رسد. ابتکار دیگر اروپا در این راستا، فراهم­سازی بستر حقوقی و همچنین تلاش در جهت جلب رضایت آمریکا با این طرح پیشنهادی خود است.

2-2. فعالسازی یکجانبه مکانیسم ماشه توسط آمریکا

آمریکا در مقطع کنونی در تلاش است تا با استناد به قطعنامه 2231 و با ارائه تفسیری بسیار خاص، مکانیسم ماشه را به صورت یکجانبه فعال نماید. ارجاع آمریکا به پاراگراف 10 قطعنامه 2231 است که به موجب آن آمریکا یکی از طرفین و اعضای برجام شناخته شده و طبق آن می­تواند مکانیسم ماشه را فعال کند. آمریکا مدعی است که طبق این پاراگراف، به لحاظ حقوقی عضوی از برجام بوده و می­تواند مکانیسم ماشه را فعال کند، چراکه قطعنامه 2231 در رابطه با خروج اعضا از برجام و شرایط پس از آن، صحبتی نکرده است. البته جایگاه حقوقی آمریکا در ارائه چنین تفسیر خاصی بسیار ضعیف به نظر می رسد و حتی حقوقدانان اروپایی و آمریکایی نیز امکان پذیری چنین تفسیری را بسیار کم ارزیابی کرده اند. رویه های حقوقی گذشته نیز در تضاد کامل با رویکرد فعلی آمریکا قرار دارد. به عنوان مثال طبق حکم دیوان بین المللی دادگستری در سال 1971، "اگر یکی از طرفین تعهدات خودش را رد کرده و یا انجام ندهد، نمی­تواند حقوقی که از آن رابطه به او منتسب می­شد را ادعا کند". سایر طرفین برجام و به ویژه روسیه و چین نیز به احتمال زیاد این تفسیر خاص، که حقوق بین الملل را به سخره می گیرد، نخواهند پذیرفت.

3. اهداف آمریکا از فعال­سازی مکانیسم ماشه:

در صورتی که آمریکا موفق به فعالسازی مکانیسم ماشه در برجام شود، به پیروزی بزرگی در کمپین فشار حداکثری علیه ایران دست خواهد یافت، چرا که از طرفی توانسته فعالیت های هسته ای ایران را به مدت 5 سال در پایین ترین سطح ممکن نگه دارد و در عین حال بیشترین نظارت ها را بر آن اعمال کند و از طرفی دیگر نیز ایران را از تمامی منافع اقتصادی برجام که عمدتا ذیل پیوست 2 این توافق درج شده، محروم سازد. همه این اتفاقات در فاصله سه ماهه تا انتخابات آمریکا رخ خواهد داد و ممکن است جایگاه وی را در انتخابات نوامبر 2020 تقویت کند؛ هر چند که سیاست خارجی سهم قلیلی در سبد افکار عمومی آمریکایی ها دارد.

به هر ترتیب برخی از اهداف و پیامدهای احتمالی آمریکا از فعالسازی مکانیسم ماشه شامل موارد ذیل می باشد:

3-1. تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران

بر اساس متن برجام، تحریم های تسلیحاتی ایران در تاریخ 27 مهرماه 1399 لغو خواهند شد، هر چند تحریم های اتحادیه اروپا همچنان باقی خواهند ماند. اما با نزدیک شدن به این تاریخ، آمریکا فعالیت های خود را در راستای تمدید این تحریم­ها تشدید کرده است. ابتکار آمریکا برای جلوگیری از لغو تحریم های تسلیحاتی جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد قطعنامه ای به منظور تمدید نامحدود تحریم های تسلیحاتی ایران بود که موفقیتی در شورای امنیت سازمان ملل کسب نکرده است. راهکار بعدی دولت آمریکا فعال سازی مکانیسم ماشه خواهد بود تا با استفاده از این سازوکار، ضمن نابودی کامل برجام، کلیه تحریم های پیشین سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی ایران را به صورت خودکار احیاء کند. به احتمال بسیار آمریکا تلاش خواهد کرد تا تفسیر خاص خود از قطعنامه 2231 را بر جامعه بین المللی تحمیل نماید و از این طریق مکانیسم ماشه را با استناد به قطعنامه سازمان ملل فعال کند.

3-2. کاهش سطح انتظارات برجامی ایران از اروپا

پس از خروج آمریکا از برجام، ایران بارها با اتکا بر پیوست 2 برجام از کشورهای اروپایی درخواست کرده بود تا تعهدات خود را عملی سازند. ایران اهداف متعددی از قبیل مقابله با ساختارهای تحریمی، تشدید اختلافات آمریکا و اروپا، کسب منافع اقتصادی و ... را در نظر داشت. اما با گذشت 27 ماه از خروج آمریکا از برجام، قدرت های اروپایی قادر به ارائه امتیاز ملموسی به ایران نبوده اند و به جای پذیرش حق ایران ذیل برجام، در تلاشند تا با استفاده از نواقص برجام، سطح انتظارات دولت ایران از برجام را به حمایت سیاسی تقلیل دهند.

3-3. امضای یک توافق هسته­ای جدید با ایران

آمریکا و اروپا در موقعیت های مختلفی بر این مسئله پافشاری کرده اند که به دنبال امضای یک توافق هسته ای جدید با ایران هستند. دونالد ترامپ بارها به صورت رسمی و غیررسمی این مسئله را اعلام کرده است. مقامات اروپایی از جمله بوریس جانسون نیز اعلام کرده اند که از یک توافق جدید هسته ای حمایت می کنند. به طور کلی، هدف غرب، اعمال فشار به ایران به منظور کسب توافق جدیدی است که جامعیت بیشتری نسبت به برجام داشته باشد.

3-4. بازگشت تحریم ها در ماه های آتی

اگر آمریکا موفق به تحمیل تفسیر حقوقی خاص خود از قطعنامه 2231 شود، می تواند مکانیسم ماشه را بدون استفاده از فرایند حقوقی تعریف شده در برجام، فعال کند. ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل و در نهایت استفاده آمریکا یا کشورهای اروپایی از حق وتو، منجر به بازگشت تحریم های سازمان ملل مندرج در قطعنامه های 1696، 1737، ۱۷۴۷، 1803، 1835 و ۱۹۲۹ می شود. البته با توجه به اینکه ایران با تحریم های گسترده­تری از جانب آمریکا مواجه است؛ بازگشت تحریم های سازمان ملل اثرات چشمگیری بر تشدید فشارهای تحریمی علیه ایران ندارد.

4. نتیجه گیری

آمریکا در تلاش برای هماهنگ سازی اروپا برای فعالسازی مکانیسم ماشه و تکامل راهبرد فشار حداکثری علیه ایران است. در این راستا به این دلیل که آمریکا از برجام خارج شده، زمینه های حقوقی کمتری برای استفاده از مکانیسم ماشه از جانب این کشور فراهم است؛ اما آمریکا در تلاش است یا از طریق متحدان اروپایی و یا رأساً اقدام به فعالسازی مکانیسم ماشه کند. فعال‌سازی مکانیسم ماشه در حال حاضر در تکمیل پازل فشار حداکثری و با هدف احیای تحریم‌های گذشته شورای امنیت صورت می‌گیرد تا حداقل در گام اول حذف تحریم‌های نظامی در اکتبر سال جاری را عملاً منتفی نموده و ایران را وادار به بازنگری در سیاست منطقه‌ای‌اش نماید. پیمودن این مسیر (مکانیسم ماشه) در نهایت، سرنوشت پرونده هسته ای ایران را کاملا در اختیار آمریکا قرار خواهد داد که این کشور نیز در تلاش است از آن به عنوان اهرم فشار دیگری علیه ایران استفاده کند.