آینده حضور بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در سوریه

مقدمه

نظم نظامی و تسلیحاتی یکی از شاخه‌های نظم ژئوپلتیکی است که به دلیل نقش برجسته‌ای که در تقویت سلطه بر یک محدوده جغرافیایی دارد زیربنای حضور قدرتمند در یک فضای جغرافیایی محسوب می‌شود. آغاز عملیات نظامی داعش در خوشه شامات و سوریه آغاز تغییرات ژئوپلتیکی بزرگی بود که توسط آمریکا و برخی متحدین منطقه‌ای آن شروع شده بود که در مجموع به سرانجام مطلوبی نرسید. داعش با استفاده از تسلیحات اهدایی پیشرفته به دنبال تغییر نظم نظامی و دست یابی به حداکثر فتح سرزمینی در سوریه بود. با شکست داعش در سوریه و تقویت حضور محور مقاومت در این کشور سوال برجسته‌ای که مطرح می‌شود این است که نظم نظامی موجود چیست و سناریو‌های پیش رو بر اساس نظم موجود کدام اند؟
در نظم سازی نظامی در خاک سوریه علاوه بر دولت مستقر، قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حضور دارند. روسیه و آمریکا از جمله قدرت‌های جهانی هستند که در بخش‌هایی از خاک سوریه حضور دارند. جمهوری اسلامی ایران و ترکیه از دیگر قدرت‌های منطقه‌ای هستند که از قدرت تاثیرگذاری ژئوپلتیکی در خاک سوریه برخورداراند. محور مقاومت یکی از بازیگران برجسته در آینده نظم سازی امنیتی در سوریه به شمار می‌آید. تاثیرگذاری‌های ژئوپلتیکی بازیگران فوق از طریق تاثیرگذاری بر نظم نظامی به صورت مستقیم و نیابتی انجام می‌شود.

آینده‌های محتمل پیشروی بازیگران حاضر در نظم ژئوپلتیکی سوریه

آمریکا؛ از حضور نیابتی تا پایگاه سازی مستقیم

حمایت آمریکایی‌ها از برتری هوایی صهیونیست‌ها در آسمان سوریه و تقویت قدرت نظامی کرد‌ها در مناطق تحت کنترل و اطراف چاه‌های نفت در سوریه مهمترین اقدامات نظامی آمریکایی‌ها در نظم نظامی موجود است. نظامیان آمریکا و گروه موسوم به «نیرو‌های دمکراتیک کردستان سوریه» (قسد) تحت حمایت ارتش ایالات متحده، بخش عمده‌ای از میدان‌های نفتی در منطقه الجزیره در سوریه در دو استان الحسکه و دیرالزور را در اختیار دارند. مناطقی که رسانه‌ها از آن به عنوان تازه‌ترین نقاط جغرافیایی محل استقرار پایگاه‌های آمریکا و متحدانش در شمال شرق سوریه یاد کرده‌اند، همجوار با استان دهوک در کردستان عراق و با فاصله‌ای حدودا ۱۲۰ کیلومتری شمال سنجار در استان نینوای عراق قرار دارد. در این چهارچوب تصمیم آمریکا برای ایجاد پایگاه نظامی در شمال سوریه نشان دهنده تمایل راهبردی این کشور جهت حضور پایدار نظامی در منطقه است. این پایگاه در منطقه «عین دیوار» در استان «حسکه» قرار دارد و در یک فرودگاه با دیوار‌های بتونی مستحکم و مجهز به «هلی پد» در حال ساخت است.

نظامیان آمریکایی چند پایگاه نظامی را در اطراف منطقه میدان‌های نفتی «رمیلان» در شمال شرقی الحسکه (شمال سوریه) احداث کرده اند. نیرو‌های آمریکایی در منطقه «الیعربیه» در حومه شرقی الحسکه در حال احداث یک پایگاه جدید هستند و کاروان‌های حامل محموله‌های لجستیک و مهمات به این پایگاه منتقل شده است. طی ماه‌های اخیر در سال ۲۰۲۱ صد‌ها کامیون حامل سلاح و تجهیزات نظامی و لجستیک آمریکا از مرز عراق وارد حسکه سوریه شده است.
در هماهنگی ستادی و عملیاتی با رژیم صهیونیستی حمله نیروی هوایی آمریکا به اهداف تاسیساتی و انسانی نیرو‌های مقاومت بخش دیگری از ابزار‌های تاثیرگذار این کشور بر نظم نظامی موجود است. در حمله اسفند ماه ۱۳۹۹ به نیرو‌های مقاومت توسط نیروی هوایی آمریکا ۲۲ تن به شهادت رسیدند. در این چهارچوب پنتاگون اعلام کرد این حمله در پاسخ به حملات راکتی علیه محل استقرار نیرو‌های آمریکایی در اربیل عراق صورت گرفته است.
در اسناد امنیت ملی آمریکا در سال ۲۰۱۸ چین و تغییر موازنه قدرت به سمت شرق آسیا به عنوان دو دغدغه جدی راهبردی مطرح شده است. آمریکایی‌ها به دنبال برقراری موازنه راهبردی در منطقه غرب آسیا با حداقل حضور نظامی و سرمایه گذاری دفاعی هستند. در دوره اوباما و ترامپ این راهبرد دنبال شد. در دوره بایدن حمایت از کرد‌های سوریه و تسلط بر گلوگاه‌های امنیتی مانند بوکمال و چاه‌های نفت سوریه با حداقل حضور مستقیم نظامی مهمترین محور‌های بازی راهبردی جو بایدن باقی خواهد ماند. عدم حضور گسترده نظامی در سوریه و عدم تقویت گروه‌های گریز از مرکز در خوشه شامات به دلیل مسایل تروریستی و مهاجرت به اروپا و همچنین عدم تحریک امنیتی عراق و ترکیه در دستورکار امنیتی مقامات کاخ سفید در آینده میان مدت قرار خواهد گرفت.

روسیه؛ از برتری هوایی تا حضور مستقیم در سواحل مدیترانه

ورود نیروی هوایی ارتش روسیه در سپتامبر ۲۰۱۵ به جنگ داخلی سوریه از تصمیم راهبردی روسیه در تاثیرگذاری مستقیم بر نظم نظامی در سوریه پرده برداشت. نیرو‌های روسیه عمدتا در پایگاه‌های این کشور در پایگاه هوایی حمیمیم و پایگاه دریایی در طرطوس واقع در سواحل مدیترانه حضور دارند. بمب‌افکن‌های سنگین و دوربرد توپولف تو۲۲ ام‌تری و سه هواپیما با قابلیت حمل بمب‌های اتمی در پایگاه هوایی حمیمیم حضور دارند و به عنوان چکش تعادل نظامی روسیه در برابر ناتو در خوشه شامات عمل می‌کنند. به این ترتیب توپولوف‌های نظامی روسیه نه تنها بر آب‌های مدیترانه تسلط دارند بلکه می‌توانند پایگاه‌های ناتو در جنوب اروپا و شمال آفریقا را هم تحت نظر داشته باشند. پایگاه طرطوس، نقطه دریافت برای تسلیحات سلاح روسی است و قادر به اتصال زیردریایی‌های هسته‌ای می‌باشد و از لحاظ موقعیت راهبردی برای روسیه، دارای اهمیت است.
گشوده شدن قدرت مانور نیروی هوایی ارتش سوریه به سواحل مدیترانه فرصت راهبردی ارزشمندی است تا از خفگی ژئوپلتیکی آسیای مرکزی و قفقاز بکاهد. فشار‌های ناتو بر روسیه در خارج نزدیک سبب شده است تا پوتین به سواحل مدیترانه و آسیای غربی به عنوان فضای تنفس جدید بنگرد. در آینده میان مدت روسیه از قدرت مانور نظامی در سواحل سوریه در مدیترانه به دلیل ضعف ساختار قدرت نظامی بشار اسد بهره خواهد برد و به عنوان یکی از مهمترین بازیگران صحنه نظم ژئوپلتیک خوشه شامات و سوریه باقی خواهد ماند. به عنوان مثال همزمان با تضعیف ارتش حکومت بشار اسد شرکت‌های خصوصی امنیتی رشد فزاینده‌ای کرده اند و به بیش از ۷۵ شرکت خصوصی مشغول فعالیت رسیده اند. حکومت بشار اسد با استفاده از بازیگران دولتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و شرکت‌های امنیتی به دنبال حفظ ثبات امنیتی در مناطق تحت تصرف است.

ترکیه؛ حضور مستقیم و نیابتی

پس از حمایت‌های ترکیه از مخالفین مسلح بشار اسد و در ادامه شکست داعش در سوریه راهبرد این کشور در سوریه در قالب تضعیف بشار اسد و نیرو‌های کرد حاضر در شمال سوریه متمرکز شده است. عملیات شاخه زیتون و ایجاد منطقه حایل به طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر یکی از اهداف راهبردی ترکیه جهت تضعیف بشار اسد و کرد‌ها بود که به صورت کامل محقق نشده است. حملات پراکنده هوایی به مواضع کرد‌ها در منطقه عین عیسی و سنجار بخشی از تلاش‌های ترکیه جهت مقابله با نفوذ کرد‌ها به مرز‌های جنوبی این کشور بوده است. ترکیه کوشیده بود در حمایت از شاخه‌ای از شبه‌نظامیان سوری بر حدود ۱۲۰ کیلومتر نوار مرزی مسلط شود؛ به رغم این کوشش، شهر استراتژیک عین عیسی و پیرامون آن در تصرف نیرو‌های کرد باقی ماند.

در ابتدای شروع جنگ داخلی سوریه ترکیه به دنبال حذف بشار اسد و ایجاد حکومتی اخوانی و متحد ترکیه در دمشق بود. با آزاد شدن نیرو‌های گریز از مرکز و به طور خاص تقویت استقلال خواهی کرد‌های سوریه در مرز‌های جنوبی ترکیه و حمایت رژیم صهیونیستی، اتحادیه اروپا و آمریکا از آن‌ها تلاش‌های ترکیه بر انجماد راهبردی کرد‌ها در مرز‌های جنوبی متمرکز شده است. گرفتن فضای سرزمینی و کاهش توانمندی‌های عملیاتی کرد‌های سوریه و ممانعت از تقویت پیوند‌های آن‌ها با کرد‌های عراق مهمترین راهبرد ترکیه در دو دهه آینده در ارتباط با کرد‌های سوریه خواهد بود. حضور نظامی سرزمینی در ابعاد گسترده به دلیل مخالف‌های آمریکا و اروپا برای ترکیه با محدودیت‌های بسیاری همراه است، اما حملات پراکنده هدفمند هوایی مهمترین راهبرد نظامی ترکیه جهت مهار کرد‌های سوریه خواهد بود.

محور مقاومت؛ حضور مستشاری و نیابتی

حضور جمهوری اسلامی ایران در سوریه در ابتدا در قالب حمایت‌های مستشاری و اعزام نیرو‌های نظامی مدافع حرم بود. اکنون پس از نابودی خطر نظامی داعش حضور پراکنده در قالب استقرار در پایگاه‌های نظامی با تسلیحات سبک و نیمه سنگین در جریان است. این حضور جهت کسب و برقراری موازنه نظامی در برابر رقبای منطقه‌ای به طور خاص رژیم صهیونیستی و آمریکا از ارزش راهبردی بالایی برخوردار بوده است. میانگین حضور نیرو‌های مقاومت در سوریه بین ۲ تا ۴ هزار نیرو بوده است. این نیرو‌ها در قالب ۱۵ گروه مسلح تجهیز شده اند. در چهارچوب حمایت از یکی از بازیگران محور مقاومت، نیرو‌های حزب الله درآغاز جنگ داخلی سوریه علارغم فشار‌های سیاسی در لبنان وارد سوریه شدند تا بر علیه داعش بجنگند.
جمهوری اسلامی ایران به دلیل وجود تهدیدات فرامنطقه‌ای و منطقه‌ای بر علیه متحد منطقه‌ای عضو محور مقاومت به استمرار حضور خود در سوریه به صورت مستتر در پایگاه‌های خارج از دسترس رصد ماهواره‌ای و هوایی آمریکا و رژیم صهیونیستی ادامه خواهد داد. این نیرو‌ها عمدتا متشکل از نیرو‌های حزب الله لبنان لشگر فاطمیون و زینبیون به فرماندهی و مشورت فرماندهان ارشد ایرانی خواهد بود. بهره گیری از سلاح‌های میان برد موشکی و خمپاره انداز جهت ایجاد آسیب‌های تاسیساتی در سرزمین‌های اشغالی و مقابله با اوج گیری احتمالی نیرو‌های داعشی بخش اصلی ماموریت‌های این گروه‌ها را تشکیل خواهد داد. جمهوری اسلامی ایران برای تقویت بازدارندگی منطقه‌ای به حضور نظامی در خوشه شامات و سوریه نیاز دارد.

رژیم صهیونیستی؛ حضور هوایی و مداخله سلبی

حضور نظامی رژیم صهیونیستی در جنگ داخلی سوریه صرفا به تامین سلاح برای نیرو‌های مخالف بشار اسد و مقابله با پایگاه‌ها و نیرو‌های مقاومت از طریق حملات هوایی پراکنده محدود شده است. مقامات امنیتی رژیم صهیونیستی اعلام کرده اند به حملات خود تا تضعیف نیرو‌های مقاومت در سوریه ادامه خواهند داد. در سال ۲۰۲۰ رژیم صهیونیستی تا ۵۰۰ هدف را از طریق هوایی مورد حمله قرار داد. بیش از ۷۰ درصد از نیروی هوایی رژیم صهیونیستی درگیر جنگ داخلی سوریه بوده اند. استفاده از هواپیما‌های اف-۳۵ در آسمان سوریه فرصت دسترسی راهبردی را برای این رژیم فراهم ساخته است. در حملات هوایی رژیم صهیونیستی که در برخی ماموریت‌ها از آسمان لبنان استفاده می‌شود اغلب استان قنیطره، منطقه الضمیر، فرودگاه دمشق و اطراق دمشق و مناطقی در حماه و لاذقیه مورد تهاجم هوایی قرار گرفته اند.
حضور نظامی زمینی رژیم صهیونیستی در خاک سوریه به دلیل هزینه‌های سنگین عملیاتی و سیاسی آن در چشم انداز میان مدت منتفی است. بهره گیری از هواپیما‌های جنگنده اف-۳۵ جهت بمباران اهداف و پایگاه‌های نظامی و تسلیحاتی رصد شده تنها گزینه پیشروی این رژیم جهت مقابله با نیرو‌های مقاومت در سوریه است. استمرار بهره گیری از راهبرد نفوذ دوربرد و دست کشیده با کمک سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و ناتو تنها گزینه تاکتیکی و عملیاتی در دسترس رژیم صهیونیستی است.

دکتر امیر عباسی خوشکار