ابهامات چندجانبه گرایی دولتی در کاهش مسایل زیست محیطی جهانی

مقدمه

مسایل زیست محیطی به یکی از بحران‌های جهانی تبدیل شده است و دولت‌ها در قالب اجلاس مختلف در دو دهه اخیر به دنبال حل و فصل آن بوده اند. چندجانبه گرایی دولتی محور تلاش‌های اخیر مهمترین منابع تولیدکننده دی اکسیدکربن و سایر گاز‌های آلاینده بوده است. کشور‌های صنعتی گروه بیست و گروه هفت در اجلاس مختلف به طرح مسایل و ارایه راه حل‌های متنوع بسنده کرده اند. پیمان کیوتو ۱۹۹۷ و پاریس ۲۰۱۵ ستون فقرات تعهدات کشور‌های صنعتی را در جهت کاهش آلاینده‌های صنعتی تشکیل می‌دهند. تعهداتی که در اجلاس مختلف به صورت مکرر ذکر شده است. توافقنامه‌های فوق از شمولیت بالایی در عضوگیری برخوردار بوده است و اغلب کشور‌های جهان را دربر گرفته است.

جدیدترین نشست چندجانبه راهبران اقتصاد‌های توسعه یافته و درحال توسعه در شهر گلاسکو انگلستان به عنوان بیست و ششمین کنفرانس بین المللی اقلیمی در میان اعتراضات گسترده حامیان محیط زیست برگزار شد. هدف این کنفرانس ادامه تاکید بر اجرای توافق پاریس در سال ۲۰۱۵ است. سران کشور‌های دنیا در این توافق متعهد شدند گرمایش زمین را به زیر دو درجه سانتیگراد و در بهترین حالت به یک و نیم درجه در مقایسه با دوران پیشاصنعتی محدود کنند. بررسی چالش‌های پیش روی تلاش‌های دولت‌های صنعتی جهت کاهش آلاینده‌های کره زمین هدف از نگارش یادداشت حاضر را دربرمی گیرد.

روند‌های آلودگی و تخریب محیط زیست

روند افزایش دمای زمین و تخریب منابع زیست محیطی سبب شکل گیری تاثیرات منفی زیست محیطی در سراسر کره زمین شده است. تاثیرات منفی اقتصادی و جمعیتی تغییرات اقلیمی سبب شده است تا دولت‌ها به نرخ افزایش آلودگی‌ها و دمای هوا حساسیت نشان دهند. تحقیقات موسسه"پروژه کربن جهانی" نشان می‌دهد که تولید گازکربنیک در سال ۲۰۲۲ در جهان به بیشترین میزان خود می‌رسد و این یک رکورد تاریخی هشدار‌دهنده محسوب می‌شود. در برخی گزارش‌های دیگر آمده است که در هر دقیقه یک زمین جنگلی به وسعت ۲۷ زمین فوتبال از بین می‌رود.

تاثیرات اجتماعی و اقتصادی تحولات منفی فوق در مقیاس جهانی سبب ساز بحران‌های انسانی و جمعیتی شده است. یک میلیارد و ۲۶۰ میلیون نفر در کشور‌هایی زندگی می‌کنند که به دلیل اقتصاد ضعیف و کاستی‌های حاکم بر نظام اجتماعی خود در معرض بحران‌های زیست محیطی قرار دارند. نهاد‌های اطلاعاتی و آماری برخی کشور‌ها به رصد تحولات مذکور به جمع بندی‌های ناامیدکننده‌ای دست پیدا کرده اند. ۱۸ نهاد طلاعاتی آمریکا هشدار داده‌اند که پیامد‌های تغییرات اقلیمی امنیت ایالات متحده را تهدید می‌کند و یادآور شده‌اند که تغییرات ناشی از گرمایش زمین، تنش و رقابت بین کشور‌ها را تشدید کرده و به بی‌ثباتی جهانی می‌انجامند.

دولت ها؛ نجات دهنده‌هایی با وعده‌های رنگارنگ

وعده‌های دولت‌های صنعتی جهت کاهش آلاینده‌های زیست محیطی را می‌توان در دو سطح مورد ارزیابی قرار داد. سطح اول پذیرش محدودیت‌های ملی در حفظ محیط زیست و کاهش تولید آلاینده‌های خطرناک و سطح دوم اعطای کمک‌های اقتصادی به سایر کشور‌ها در جهت کاهش تولید آلاینده‌های صنعتی. در چارچوب اجلاس برگزار شده توسط سران کشور‌های صنعتی و در حال توسعه توافق‌هایی که تاکنون میان سران کشور‌های صورت گرفته است عبارتند از خروج از انرژی ذغال سنگ، پایان دادن به جنگل‌زدایی و کاهش تولید گاز متان که آسیب‌های اقلیمی در پی دارد. نوزده کشور نیز توافق کردند که از سال ۲۰۲۲ از سرمایه‌گذاری خارجی در انرژی‌های فسیلی خودداری کنند. به این ترتیب، تعداد کشور‌هایی که قرار است از استفاده از زغال سنگ برای تامین نیاز‌های خود به انرژی فاصله بگیرند به ۱۹۰ کشور خواهد رسید. به عنوان مثال آلمان سال ۲۰۳۸ را پایان استخراج و تولید زغال سنگ اعلام کرده است. آلمان اعلام کرده است آماده است سهم خود را درکاهش آلاینده‌ها ادا کند و میزان انتشار گاز‌های گلخانه‌ای را تا یک دهه دیگر به نسبت سال ۲۰۱۹ تا ۶۵ درصد کاهش دهد و تا سال ۲۰۴۵ به صفر برساند. آمریکای تحت ریاست جمهوری جو بایدن اعلام کرده است انتشار گاز‌های گلخانه‌ای را تا سال ۲۰۳۰ به میزان ۵۰ تا ۵۲ درصد کاهش خواهد داد. کشور‌های شرکت‌کننده در پروژه مقابله با تخریب جنگل‌ها از جمله آلمان و تمامی اتحادیه اروپا که صاحب ۸۵ درصد جنگل‌های دنیا با حدود ۳۴ میلیون کیلومتر مربع هستند در اجلاس گلاسکو متعهد شدند که تا سال ۲۰۳۰ به تخریب جنگل‌ها خاتمه دهند.
در زمینه پذیرش تعهدات مالی جهت ارتقای توانمندی‌های مبارزه با آلاینده‌های زیست محیطی انگلستان اعلام کرد که حدود ۱۲ میلیارد دلار از بودجه عمومی کشور‌های عضو پروژه برای حفاظت از جنگل‌ها صرف خواهد شد. علاوه بر آن حدود هفت میلیارد و دویست میلیون دلار نیز سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی صورت خواهد گرفت. در حوزه کمک به سایر کشور‌ها اعلام شده است که برای کمک به آفریقای جنوبی بودجه‌ای معادل هشت و نیم میلیارد دلار در نظر گرفته شده است. این پول قرار است در زمینه تولید انرژی‌های پاک سرمایه‌گذاری شود. ۹۰ درصد از برق کشور آفریقای جنوبی از طریق نیروگاه‌های زغال سنگ تولید می‌شود.

اعتراضات حامیان محیط زیست؛ بی فایده و تنها روی کاغذ

در آستانه برگزاری کنفرانس بین‌المللی اقلیمی گلاسگو در بسیاری کشور‌های جهان تظاهرات‌هایی برای حفاظت بیشتر از محیط زیست، از جمله در اوگاندا، بنگلادش، هند، ایتالیا، سوئد، سوئیس و آلمان برگزار شده بود. جنبش "جمعه‌های برای آینده" یکی از جنبش‌هایی است که ضمن اعتراض به دولت‌های تصمیم گیر به دلیل عدم اجرای درست و کامل طرح‌های ادعایی به افزایش خطرات آلاینده‌های موجود توسط کشور‌های صنعتی اعتراض دارند. در خواسته‌های آن‌ها آمده است: "به هدف یک و نیم درجه گرمایش پایبند بمانید؛ سرمایه‌گذاری‌ها و سوبسید‌های سوخت فسیلی و ایجاد پروژه‌های جدید در این زمینه را متوقف سازید؛ به طرح توازن خلاق گاز کربنیک پایان دهید؛ به وعده‌های داده شده خود مبنی بر اختصاص سالیانه پرداخت ۱۰۰ میلیارد دلار به کشور‌های فقیر عمل کنید و نیز منابع اضافی برای فجایع اقلیمی در اختیار بگذارید و دولت‌ها چنان سیاست اقلیمی را در پیش گیرند که از منافع کارکنان و کارگران و آن دسته از مردمانی که در معرض خطر هستند، حفاظت شود. " بسیاری از محققان و کارشناسان حاضر در اجلاس وعده‌های دولت‌ها را خوشبینانه و عمل ناپذیر ارزیابی کرده اند.

چشم انداز آینده؛ اراده‌های سیاسی کم رمق و ابر‌های غلیظ ابهام

افق پیش روی بحران محیط زیست در سطح جهانی بدون هماهنگی‌های گسترده در سطح جهانی حل و فصل نخواهد شد. بیانیه‌های سیاسی و وعده‌های توخالی اقتصادی نیز راه چاره مسایل موجود نخواهند بود. در اجلاس گلاسکو و توافقنامه‌های قبلی توافق شده بود منابع مالی به سرعت تامین شود و در سال ۲۰۲۰ به کشور‌هایی که بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی می‌بینند، پرداخت شود. اکنون اعلام شده است پرداخت این پول می‌تواند در سال ۲۰۲۳ متحقق گردد. منابع مالی پرداختی از ۳۰ درصد کمک‌های بلاعوض و ۷۰ درصد وام تشکیل شده است که با توجه به هزینه‌های سنگین وام‌ها و ملاحظات سیاسی برخی کشور‌های وام دهنده به امری سخت و چالش برانگیز تبدیل شده است.
در تعیین زمان بندی حذف گاز‌های گلخانه‌ای ابهامات زمانی جدی وجود دارد. در حالی که تعدادی از کشور‌ها از جمله آلمان، سال ۲۰۵۰ را رسماً به عنوان هدف تعیین کرده‌اند، چین و روسیه بر حدنصاب ۲۰۶۰ تاکید دارند. در اجلاس گلاسکو بیش از ۵۰۳ نماینده شرکت‌های نفت و گاز بزرگ جهانی جهت تاثیرگذاری بر روند اجلاس شرکت کردند و به ارایه دیدگاه‌های خود پرداختند. آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحده پس از مشاهده رفتار‌های دلسردکننده دولت‌های حاضر در اجلاس رم و گلاسکو از سرخوردگی‌ها و امید‌های برآورده نشده سخن گفت. برخی از کارشناسان از عبارت "تیر خلاص" به امید‌های جهان در حل مسایل زیست محیطی پس از اجلاس گلاسکو به عنوان تنها خروجی این اجلاس مطالبی را به صورت یادداشت و سخنرانی مطرح کردند. با توجه به شکاف‌های اقتصادی و سیاسی و اراده‌های سیاسی کم رمق دولت‌ها در پیگیری مسایل زیست محیطی آینده بحران گاز‌های آلاینده و جنگل زدایی در هاله‌ای از ابهام باقی خواهد ماند. پاپ فرانسیس در موعظه یکشنبه خود برای نشست گلاسکو آرزوی موفقیت کرد و به حاضران گفت: "دعا کنید فریاد زمین و فریاد فقرا شنیده شود. "

دکتر امیر عباسی خوشکار