سازمان همکاری شانگ‌های نخستین آزمون دکترین نگاه به شرق دولت سیزدهم

مقدمه

بررسی خبر‌های رسمی و غیررسمی نشان از آن دارد که سران سازمان همکاری شانگ‌های در اجلاس تاجیکستان که در ۱۶ الی ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ (۲۵ و ۲۶ شهریور) برگزار خواهد شد، نیتشان بر این امر استوار است که در خصوص آغاز پذیرش ایران در این سازمان بین‌المللی تصمیم‌گیری کنند. با عنایت به ابعاد امنیتی و سیاسی الحاق دائم ایران به سازمان همکاری شانگ‌های و اهمیت انتقال صحیح جهت‌گیری سیاست خارجی دولت سیزدهم، توجه به نکات ذیل خالی از لطف نیست.
سازمان همکاری شانگ‌های به‌عنوان یک‌نهاد منطقه‌ای در سال ۲۰۰۱ میان چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تأسیس شد که با ورود هند و پاکستان در سال ۲۰۱۵ (تکمیل عضویت دائم در سال ۲۰۱۷)، اعضای اصلی آن به ۸ کشور افزایش یافت. این سازمان هرچند به آن تصویر افراطی‌ای که بعضاً از نقش آن در عرصۀ بین‌المللی ترسیم می‌گردد، دست نیافته است، اما بااین‌حال، اعضای آن تلاش دارند که اهداف مشترکی را با فعالیت مستمر و مداوم در پویایی‌های بین‌المللی و منطقه‌ای دنبال کنند. تاکنون ایران به‌رغم درخواست‌ها و تلاش‌های متعدد و مکرر، از عضویت دائم در سازمان همکاری شانگ‌های ناکام مانده است و در حال حاضر به‌عنوان یکی از اعضای ناظر این سازمان به شمار می‌آید.
نکتۀ قابل‌تأملی که دراین‌بین خودنمایی می‌کند آن است که در مقطع فعلی و اجلاس پیشروی در تاجیکستان، ظاهراً همه اعضای سازمان همکاری شانگ‌های موافق شروع فرایند عضویت دائم ایران هستند. چین و روسیه که در سال‌های ابتدایی و در میانه مناقشه هسته‌ای ایران (۲۰۰۷ تا ۲۰۱۵) همواره مخالفت خود را با عضویت دائم کشورمان پنهان نگه می‌داشتند، اکنون از تغییر وضعیت ایران به عضو دائم استقبال می‌کنند؛ مخالفت سیاسی ازبکستان و تاجیکستان هم به نظر می‌رسد که برطرف شده است و تنها موضع هند است که با توجه به تحولات اخیر افغانستان می‌تواند کمی نگران‌کننده باشد. فارغ از مباحث مورد اشاره، تحقق عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، به افزایش نفوذ بین‌المللی و حتی توسعه آتی ایران کمک فراوانی خواهد کرد. لازم به ذکر است که پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگ‌های به این معنی است که در آینده، چین، روسیه و ایران فضای بیشتری برای همکاری در عرصه‌های بین‌المللی و منطقه‌ای خواهند داشت و از این منظر برای دکترین سیاست خارجی این کشور اهمیت بسیار دارد.

ایران چه رویکردی در اجلاس سران دوشنبه اتخاذ کند؟

با عنایت به مطالبی که ذکرشان رفت، به نظر می‌رسد که نگاه اصولی جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگ‌های به‌خصوص در اجلاس پیشرو بایستی مبتنی بر ادراکات ذیل باشد:

خواست همگانی مردم و دولت ایران برای عضویت دائم

اکنون پس از حدود ۱۴ سال انتظار، اراده محافل سیاسی و نخبگانی و خواست عمومی مردم ایران، تکمیل سریع‌تر مراحل تشریفات فنی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگ‌های است. عدم پذیرش ایران به‌عنوان عضو دائم، تجربه منفی بزرگی است که در سپهر سیاسی و مناظرات محافل علمی و دانشگاهی در حوزه سیاست خارجی بسیار بر آن تأکید رفته است؛

عضویت دائم به‌مثابه نقطه آغازین آزمون نگاه به شرق

تکمیل عضویت دائم ایران در این سازمان، نقطه آغازین آزمون دکترین نگاه به شرق در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دولت سیزدهم به شمار می‎آید و برای دولت جدید که در شعار‌های انتخابی بر این موضوع تأکید کرده، این موفقیت اهمیت بسیار دارد؛

اعلام آمادگی کامل ایران برای مذاکره برای عضویت دائم سازمان همکاری شانگهای

هرچند قرار است در اجلاس پیشروی سران کشور‌های عضو این سازمان در خصوص آغاز پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگ‌های تصمیم‌گیری گردد، اما با عنایت به اینکه روند پذیرش در این سازمان یک مرحله‌ای نیست و رویه خاصی در اسناد آن پیش‌بینی شده است، ایران آمادگی کامل خود را برای آغاز روند مذاکره برای توافق بر سر اسنادی که بر اساس آن‌ها ایران به چارچوب قانونی و قراردادی سازمان همکاری شانگ‌های ملحق می‌شود، اعلام کند؛

تطابق نسبی مواضع ایران و اعضای سازمان همکاری شانگهای

باید آن مواضعی از ایران در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی برجسته‌سازی صورت گیرد که میان کشورمان و اعضای در مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی مطابقت دارد و با عنایت به این اصل مهم، بر ضرورت این موضوع سخن رود که این کشور‌ها از درخواست ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگ‌های حمایت کنند؛

عدم تسری مسائل دوجانبه با آمریکا به اعضای سازمان

هرچند در مقابل تهدیدات آمریکا، همکاری بیشتر ایران با متحدان شرقی در قالب سازمان همکاری شانگ‌های ضرورت دارد، اما باید در این اجلاس و سایر مراودات ذیل برنامه‌های این سازمان با اعضای آن، این تصویر انتقال یابد که ایران قصد تسری دادن مسائل دوجانبه خود با آمریکا به اعضای سازمان همکاری شانگ‌های را ندارد و فقط تهدیدات مشترک ناشی از یک‌جانبه‌گرایی آمریکا در نظام بین‌الملل و تأمین امنیت منطقه‌ای را در سرلوحه اهداف خود در جریان همکاری با این سازمان در برنامه دارد. این نکته حائز اهمیتی است که ضرورت دارد که در سخنان مقامات و مسئولان کشورمان باید مدنظر جدی قرار گیرد؛

اهمیت ترتیبات منطقه‌ای برای حفظ منافع کشور‌های درحال‌توسعه و نوظهور

گسترش همکاری‌ها در مجامع منطقه‌ای و جهانی برای ترویج چندجانبه گرایی و حفظ منافع کشور‌های درحال‌توسعه و نوظهور اهمیت دارد و این گزاره‌ای است که در تکمیل بحث بالا نیز مهم است؛

پرهیز از ترسیم تصویر تقلیل‌گرایانه در راهبرد نگاه به شرق

نکته اینکه بایستی از تقلیل‌گرایی راهبرد نگاه به شرق به‌صرف مسائل سیاسی و راهبردی یا روابط با چین و روسیه به‌طورجدی اجتناب کرد. این موضوع می‌تواند عدم توازن سیاست خارجی را به وجود بیاورد و با عنایت به اینکه در مقطع فعلی تنظیم منطقی مناسبات با غرب با چالش و دشواری همراه است، باید اضلاع جدید همکاری با قدرت‌های نوظهور دنیا (از آفریقا و آمریکای لاتین گرفته تا آسیا و اقیانوسیه) و تأکید بر همکاری با دیگر کشور‌های شرقی را که در ادبیات متعارف سیاست خارجی به علت همراهی آن‌ها با کشور‌های غربی، در راهبرد نگاه به شرق نمی‌گنجند، مدنظر قرار داد؛

نگاه چندی بُعدی توسعه‌ای ایران به سازمان همکاری شانگهای

به‌منظور پرهیز از تقلیل ماهیت رابطه ایران به‌صرف مسائل سیاسی ـ راهبردی، بایستی سیاست خارجی ایران به این سازمان، گسترش روابط چندبُعدی سیاسی، امنیتی و حتی اقتصادی و فرهنگی بین کشور‌های عضو آن در نظر گرفته شود.

سخن پایانی

اواخر هفته جاری، حجت‌الاسلام سید ابراهیم رئیسی به‌مانند حسن روحانی در سال ۱۳۹۲، این بار با داعیه دکترین نگاه به شرق و همسایگی (و نه مذاکره و تعامل با غرب) عازم اجلاس شورای سران سازمان همکاری شانگ‌های می‌گردد. با عنایت به اینکه پذیرش درخواست ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای، تازه شروع ماجرای «روند» و یا «فرآیند» پیچیده فنی احتمالی عضویت کامل ایران در این سازمان خواهد بود (که احتمالاً پیشروی ما خواهند گذاشت) و علی‌رغم اینکه به‌ظاهر مشکلات سیاسی جدی عضویت دائم ایران برداشته شده است، اما درعین‌حال، باید توجه داشت که طرف مقابل (چین یا روسیه و حتی سایر اعضای سازمان) تعاملات در ذیل این سازمان را نخستین آزمون اراده عینی دکترین نگاه به شرق دولت سیزدهم ایران می‌بینند. در این راستا، رئیس‌جمهور محترم در جریان این سفر می‌تواند با تصویرسازی از یک دیپلماسی متوازن و یکپارچه جامع، اعتمادسازی لازم را برای تکمیل عضویت دائم ایران در سال‌های پیشروی سیاست خارجی دولت سیزدهم فراهم کند.

بازنشر از:

https://www.nournews.ir/fa/tiny/news-75408

دکتر وحید قربانی