کشاورزی؛ ظرفیت شناخته نشده برای توسعه همکاری‌ها با فدراسیون روسیه

جمهوری اسلامی ایران به طور سالانه حدود ۱۰ میلیارد دلار محصولات اساسی کشاورزی وارد می‌کند و اولویت واردات خود را تامین این محصولات از کشور‌های همسایه قرار داده است. همچنین در سال جاری توجه ویژه‌ای به گسترش همکاری‌های حوزه کشاورزی با فدراسیون روسیه شده و طی آن سفر هیئتی از وزارت جهادکشاورزی به مسکو انجام شده است؛ لذا لزوم هرچه بیشتر شناخت حوزه کشاورزی در این کشور لازم و ضروری می‌گردد.
به نظر می‌رسد کشور روسیه با داشتن بزرگترین وسعت سرزمینی در جهان از جمله زمین‌های کشاورزی فرصت‌های بی پایانی برای توسعه موفقیت آمیز کشاورزی در دست دارد. با این حال، موقعیت جغرافیایی نامساعد، شرایط آب و هوایی و سایر ویژگی‌های محیط طبیعی این فرصت‌ها را به میزان قابل توجهی محدود کرده است. کشاورزی در روسیه مجموعه‌ای از صنایع به هم پیوسته بوده که عمدتا در تولید مواد اولیه در فرآوری مواد غذایی به کار گرفته می‌شود. برخی از شاخه‌های کشاورزی مانند صنایع سبزیکاری، باغبانی و دامداری نیز محصولاتی تولید کرده که نیاز به فرآوری نداشته و به صورت آماده عرضه می‌شوند. همچنین این محصولات کشاورزی، مورد تقاضای تعدادی از صنایع دیگر هستند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با محصولات کشاورزی مرتبط می‌باشند. به عنوان مثال، محصولات کشاورزی روسیه به طور فعال در صنایع داروسازی، نساجی و کفش استفاده می‌شود و حتی چندین نوع از مواد اولیه کشاورزی به عنوان پایه‌ای برای تولید سوخت‌های زیستی عمل می‌کنند. از نظر ساختار، کشاورزی در روسیه بخشی از یک انجمن بزرگتر به نام مجتمع کشت و صنعت می‌باشد که در زمینه‌های زیر فعالیت می‌کند:

• صنایع غذایی و فرآوری؛
• صنایع تأمین کننده کشاورزی و ابزار تولید (به عنوان مثال مهندسی کشاورزی، صنایع کود و شیمی کشاورزی)؛
• صنایع زیرساختی برای خدمات بخش‌های فوق الذکر مجتمع کشت و صنعت (خدمات لجستیک، خدمات مالی، آموزش پرسنل واجد شرایط و غیره).
  در سال‌های اخیر، مقررات دولتی این مجتمع منجر به افزایش مداوم حجم تولید اکثر محصولات کشاورزی، محصولات صنایع غذایی و صنایع فرآوری در روسیه شده است. همچنین لازم به ذکر است که کشاورزی در روسیه به چندین بخش تقسیم می‌شود:
• صنایع زراعی شامل: صنایع غلات (گندم، جو، ذرت، چاودار، جو دوسر، برنج، تریتیکاله، ارزن)، حبوبات (لوبیا سبز، عدس، نخود، لوبیا)، دانه‌های روغنی (آفتابگردان، سویا، کلزا، کامیلین و غیره)، سیب زمینی و سبزیجات (پیاز، هویج، کلم، چغندر، فلفل، گوجه فرنگی، خیار، کدو سبز، بادمجان، تربچه، شلغم و سایر سبزیجات)، میوه ها، علوفه ها، محصولات صنعتی (مانند پنبه و کنف) و گیاهان دارویی.
• صنایع دامداری: گروه‌های پرورش خوک، پرورش طیور و تخم مرغ و گوشت، دامداری لبنی و گوشت گاو، پرورش بز و گوسفند، پرورش خرگوش، پرورش اسب، پرورش گوزن شمالی و زنبورداری.

فدراسیون روسیه شمالی‌ترین و سردترین کشور جهان است. اکثریت مساحت این کشور دارای آب و هوای سرد و معتدل بوده، گرمای خورشیدی در مقادیر بسیار محدودی تامین می‌شود و یخبندانی دائمی، این مناطق را دربرمی گیرد. بخشی از سرزمین روسیه (حدود ۳۵ درصد مساحت این کشور) در منطقه معتدل واقع شده و گرمای کافی برای رشد محصولاتی مانند گندم، چاودار، جو، جو دوسر، گندم سیاه، کتان، چغندر قند، آفتابگردان و ... را دارا می‌باشد. با توجه به تفاوت در میزان تبخیر آب ها، مناطق شمالی و شمال غربی روسیه به عنوان مناطق پرآب طبقه بندی می‌شوند، در حالی که مناطق جنوبی (مناطق شرقی قفقاز شمالی، جنوب منطقه ولگا، اورال و سیبری) به عنوان مناطق خشک طبقه بندی می‌شوند. مناطق دارای شرایط مطلوب برای کشاورزی (قفقاز شمالی و منطقه ولگای میانه) مساحت کوچکی (حدود ۵ درصد از زمین‌های کشور) را اشغال کرده اند.
در نهایت مناطق پیشرو در تولید محصولات کشاورزی روسیه تا پایان سال ۲۰۱۵ به ترتیب مناطق کراسنودار، منطقه راستوف، منطقه بلگوراد، جمهوری تاتارستان، منطقه ورونژ، قلمرو استاوراپول، جمهوری باشقیرستان، آلتای، منطقه ولگوگراد و منطقه تامبوف بوده و بنابر بررسی‌ها این مناطق ۳۸ درصد از کل تولیدات کشاورزی را از نظر ارزش تشکیل می‌دهند.

نیمی از مساحت اختصاص داده شده در کشور برای محصولات گندم می‌باشد. فرهنگ کاشت گندم در روسیه، مانند سایر کشور‌های جهان بیشتر در مناطق استپی و جنگلی رایج است. روسیه در فصل زمستان و بهار در مناطقی که گندم زمستانی بر اثر سرمازدگی آسیب نمی‌بیند (قفقاز شمالی و ساحل ولگا) گندم زمستانی و بهاری می‌کارد. همچنین در جنوب اورال، سیبری و شرق دور محصولات گندم به صورت بهاره می‌باشد.
چاودار، در مقایسه با گندم در دمای پایین تری رشد کرده و در برابر سرما مقاوم می‌باشد. همچنین چاودار می‌تواند با موفقیت در خاک‌های اسیدی و فقیر از نظر مواد مغذی رشد کند. بنابراین، در مناطق واقع در منطقه جنگلی (شمال غربی، مرکزی، مناطق ولگو-ویاتکا، قسمت شمالی اورال و منطقه ولگا)، چاودار اصلی‌ترین و پربارترین محصول می‌باشد که عمدتا در زمستان رشد می‌کند.
ذرت پربارترین غلات و بهترین محصول سیلو‌های کشور روسیه بوده و در مناطق جنوبی بخش اروپایی کشور (قفقاز شمالی و مناطق ولگا) شرایط آب و هوایی مناسب رشد ذرت وجود دارد. همچنین در مناطق شمالی‌تر (مرکزی، ولگو-ویاتکا، اورال) ذرت به طور کامل رشد نمی‌کند و از آن برای تغذیه دام استفاده می‌شود. جو‌ها معمولا گیاهانی با فصل رشد کوتاه بوده که عمدتا در مناطق شمالی بخش اروپایی روسیه (مناطق شمالی، شمال غربی) در اورال و سیبری رشد می‌کنند. برنج نیز در روسیه فقط تحت آبیاری مصنوعی کشت می‌شود. محصولات برنج در قفقاز شمالی (قسمت‌های پایینی رودخانه‌های کوبان، دان، ترک، سولک)، منطقه ولگای جنوبی (دشت سیلابی ولگا-اخوتینسکایا منطقه آستاراخان) و در شرق دور در دشت خانکا متمرکز شده اند.
ارزن و گندم سیاه به همراه برنج، مهمترین محصولات غلات بوده و همچنین مناطق کوچکی از خاک روسیه را اشغال کرده اند. ارزن که با افزایش مقاومت در برابر خشکسالی همراه می‌شود، عمدتا در مناطق استپی خشک منطقه ولگا و جنوب اورال کشت می‌شود. برعکس، گندم سیاه نیاز به رطوبت و دمای پایین دارد و فصل رشد کوتاهی دارد (۵۰-۶۰ روز). محصولات گندم سیاه عمدتا در مناطق مرکزی، در اورال (منطقه اودمورتیا و پیرم) و در منطقه ولگا واقع شده اند. حبوبات نیز در منطقه جنگلی و جنگلی-استپی کشت می‌شود. دانه‌های سویا هم به عنوان یک گیاه دوستدار رطوبت، در مناطق مهم آب و هوای موسمی در شرق دور (در دشت زیا-بوریا و در دشت خانکا) کشت می‌شوند.
در سال‌های اخیر برداشت غلات در روسیه کاهش یافته است. با وجود این، روسیه همچنان یکی از بزرگترین تولید کنندگان غلات در جهان می‌باشد. حجم تولید محصولات کشاورزی در روسیه در پایان سال ۲۰۲۰، در مقایسه با سال ۲۰۱۹، حدود ۵.۳ درصد افزایش قیمت داشته و به ۶.۱ تریلیون روبل رسیده است. در همان زمان، تولید محصولات زراعی ۷.۲ درصد افزایش یافته و به ۳.۳ تریلیون روبل و تولید دام ۳.۲ درصد افزایش یافته و به ۲.۸ تریلیون روبل رسید. یکی از عوامل کلیدی افزایش تولید محصولات کشاورزی سال ۲۰۲۰، برداشت غلات قابل توجه، افزایش تولید شیر و تولید دام برای کشتار بود. به گفته کارشناسان، با وجود نرخ رشد پایین تقاضا برای محصولات کشاورزی در داخل کشور به دلیل کاهش درآمد جمعیت، همه گیری ویروس کرونا و عدم افزایش تعداد جمعیت، رشد صنعت نه تنها در زمینه افزایش بهره وری، بلکه به دلیل معرفی ظرفیت‌های جدید نیز تضمین می‌شود. این صنعت، تنها صنعتی بود که در دوران کرونا دچار رکود نشده و با اقدامات دولتی فدراسیون روسیه، این کشور نه تنها توانایی تامین خود، بلکه توانایی تامین کشور‌های دیگر را نیز در این حوزه دارا می‌باشد.
بنابراین، در روسیه در سال ۲۰۲۰، بیش از ۲۰۰ پروژه بزرگ برای ساخت و بازسازی تاسیسات کشاورزی با حجم سرمایه گذاری ۹۵۰ میلیارد روبل کلید خورده است که بیشتر سرمایه گذاری‌ها به دامداری اختصاص داده شده است. کشاورزی یکی از معدود شاخه‌های بخش واقعی اقتصاد است که حتی در زمان بحران رشد مداوم را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های اولیه مرکز آمار، تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۵ بالغ بر ۸۰، ۴۱۲.۵ میلیارد روبل بوده است که سهم ارزش محصولات کشاورزی در کل تولید ناخالص داخلی معادل ۶.۳ درصد بوده و در مقایسه با سال ۲۰۱۴، ۰.۸ واحد درصد افزایش داشته است.

محرک اصلی توسعه کشاورزی در بلند مدت در فدراسیون روسیه، انتقال از استراتژی جایگزینی واردات به تولید صادرات محور است. اشباع بازار داخلی به تضعیف قیمت‌ها و افزایش رقابت پذیری کالا‌ها در بازار‌های جهانی کمک می‌کند. در سال ۲۰۱۵، حجم صادرات گوشت و محصولات جانبی از روسیه به ۸۳.۷ هزار تن رسید که ۶.۳ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۴ است. همچنین برداشت دانه در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۱۳۳.۰۳ میلیون تن بوده است که از این مقدار ۸۵.۸۷۳ میلیون تن گندم می‌باشد که این دومین برداشت بزرگ پس از آمار‌های رکورد سال ۲۰۱۷ می‌باشد. همچنین در سال ۲۰۲۰ در چهار گروه محصول، جایگزینی واردات پویاترین بوده است: محصولات باغداری، سبزیجات (در درجه اول گوجه فرنگی و خیار) و همچنین گوشت خوک و مرغ. به گفته مرکز فدرال توسعه صادرات محصولات کشاورزی روسیه، صادرات محصولات کشاورزی از فدراسیون روسیه در سال ۲۰۲۰ تا ۲۰ دسامبر بالغ بر ۲۸.۳ میلیارد دلار بوده است که ۱۶.۶ درصد بیشتر از رقم مشابه در سال گذشته می‌باشد و سهم اصلی در عرضه محصولات متعلق به غلات، ماهی و فرآورده‌های روغنی است.
بنابر بررسی‌های صورت گرفته به این مهم می‌رسیم که فدراسیون روسیه یکی از استراتژی‌های اصلی توسعه خود را بر گسترش فعالیت خود در حوزه کشاورزی قرار داده و برنامه‌های بلند مدت بسیاری برای تحقق این هدف در پیش دارد. همچنین پیش بینی شده است که جنگ آینده دنیا بر سر غذا و آب بوده و کشاورزی هر کشوری یکی از اولویت‌های مهم آن کشور محسوب می‌شود. بنابر مشکلات بسیاری که جمهوری اسلامی ایران در حوزه آب و کشاورزی خود دارد، همکاری‌های هرچه بیشتر ایران با کشور‌های شمالی از جمله روسیه که ظرفیت‌های فراوان آن مورد بررسی قرار گرفت، لازم و ضروری می‌گردد.