روابط عربستان سعودی و آفریقا/ روند فعلی، چشم انداز آینده

مقدمه

دوره اخیر شاهدگسترش فعالیت­های عربستان سعودی در قاره آفریقا به عنوان بخشی از برنامه پادشاهی برای تنوع بخشیدن به نقشه اتحاد‌های منطقه­ای و بین المللی هستیم. برای مثال، در اواخر ۲۰۲۰، عبدالله المعلمی، نماینده دائم پادشاهی عربستان در سازمان ملل متحد برقراری روابط دیپلماتیک میان سعودی و جمهوری زیمبابوه را اعلام کرد [۱].

تلاش­های سعودی در ادامه برنامه­هایی است که ریاض از سال­ها پیش آغاز کرده و با توجه به اهمیت آفریقا در سطوح سیاسی، اقتصادی و تجاری، بررسی گسترش نفوذ سعودی در کشور‌های آفریقا اهمیت شایانی دارد.۳۰ % از ثروت­های معدنی جهان در این قاره قرار دارد و علاوه بر این، ۲۱ کشور تولید کننده نفت در این قاره قرار دارندکه از نظر هماهنگی سیاست­های نفتی برای ریاض حائز اهمیت هستند. به علاوه، حجم تجارت سالانه دو طرفه بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار است.

با روی کار آمدن سلمان بن عبدالعزیز به عنوان هفتمین پادشاه عربستان سعودی در ژانویه ۲۰۱۵، اولویت­ها و رویکرد‌های جدیدی در سیاست خارجی این کشور به وجود آمد. رویکرد جدید به آفریقا ناشی از قرابت­های جغرافیایی، هویتی و دینی و نیز توجه به ضرورت­های آینده است. محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در نشست پاریس در مه ۲۰۲۱ از تصمیم ریاض برای پیشبرد برنامه­های توسعه در کشور‌های آفریقایی خبر داد. بن سلمان از مبارزه با تروریسم، افراط­گرایی، سرمایه­گذاری در پروژه‌های معادن، انرژی، ارتباطات و مخابرات، مواد غذایی و ... به عنوان محور‌های حضور عربستان سعودی در آفریقا یاد کرد.

هرچند در دوران استعمار، منابع انسانی، طبیعی و معدنی بسیاری از این قاره استخراج شد، اما هنوز جذابیت­های بسیاری از نظر جذب سرمایه گذاری، موقعیت ژئواستراتژیکی و اقتصادی داردکه باعث می­شود در تعیین معادلات قدرت در سطح جهان نقش بسزایی ایفا کند. ریاض با درکی وسیع از این وضعیت در سال ۲۰۱۷ «وزارت دولت در امور آفریقا» را تاسیس نمود تا به صورت تخصصی و ویژه تعامل با آفریقا را پیگیری کند. در حال حاضر، «احمد عبدالعزیز قطان» وزارت امور آفریقا را برعهده دارد.

متولی اصلی پیشبرد برنامه­های اقتصادی سعودی در آفریقا «صندوق سرمایه گذاری عمومی» است که تاکنون پروژه­هایی به ارزش چهار میلیارد دلار را در آفریقا به دست گرفته است. طی چهار دهه از فعالیت­های این صندوق در آفریقا تاکنون بیش از ۵۸۰ نوع قرض و وام به بیش از ۴۵ کشورآفریقایی اعطا شده است که ارزش آن­ها به ۱۳.۵ میلیارد دلار می­رسد. عربستان در نشست سعودی_آفریقایی از اختصاص ۱۲۱ میلیون دلار بودجه برای مبارزه با تروریسم و تقویت توانمندی­های امنیتی دولت­های آفریقایی خبر داد (گرچه این بودجه اغلب صرف حمایت از گروه­های تروریستی می­شود). در این گزارش به بررسی اهداف و ابزار‌های نفوذ سعودی در آفریقا پرداخته می­شود.

اهداف سعودی در آفریقا

به صورت تاریخی نخستین اهداف سعودی در قاره آفریقا را باید در چارچوب اهداف ایدئولوژیکی و مذهبی نگریست که اغلب در بستر فرهنگ، زبان و دین مشترک جریان دارد. در دوره اخیر این اهداف متنوع شده و حوزه­های سیاسی و اقتصادی را نیز شامل می­شود که در ادامه به برخی از آن­ها اشاره می­شود.

صدور ایدئولوژی سلفی

برای مثال می­توان ساخت مسجد ملک فیصل در «اِنجامنا» [۳]، پایخت چاد با ۱۶ میلیون دلار و ساخت مسجد ملک فیصل در «باماکو»، پایتحت مالی با هفت میلیون دلار هزینه را ذکرکرد. حکام سعودی به منظور سرپوش گذاشتن به صدور اندیشه­های وهابیِ خود، طی سال­های اخیرکمک­های اقتصادی از قبیل اعطای وام، تامین مالی توسعه زیر ساخت­ها، تامین اعتبار پروژ‌های صنعتی وکمک­های بشردوستانه را در دستورکار قرار داده­اند. اهتمام سعودی به کمک ۱۰۰ میلیون دلاری به گروه «پنج کشورساحلی» (موریتانی، نیجریه، مالی، چاد و بورکینافاسو) در نشست پاریس در دسامبر ۲۰۱۸ به منظور فعالیت­های فرهنگی و ایدئولوژیک و با هدف ترویج اندیشه­های جهادی_سلفی نیات سعودی را بیش از پیش آشکار ساخت. [۲]پادشاهی سعودی و سازمان­های مدنی آن با تامین مالی و سرمایه­گذاری جهت ساخت و راه اندازی ده­ها دانشگاه، مسجد، مرکز فرهنگی اسلامی، صد‌ها مدرسه و ارائه ده­ها هزار بورسیه تحصیلی به کشور‌های آفریقایی و جذب معلم و مبلغ دینی، برنامه­های اشاعه ایدئولوژی سلفی خود را درآفریقا پیش می­برد.

کسب حمایت سیاسی _دیپلماتیک آفریقا در تحولات منطقه

پادشاهان سعودی تقویت و تحکیم روابط با دولت­های آفریقایی را یکی از پل­های سیاست خارجی خود قلمداد می­کنند تا از طریق آن حمایت سیاسی و دیپلماتیک کشور‌های این قاره را کسب کنند. عواملی از قبیل همجواری جغرافیایی، قرابت فرهنگی و قومی و وجود دین و زبان مشترک بر روابط دو طرف بسیار اثرگذار بوده است. استفاده از ظرفیت آراء دولت­­های آفریقایی درسازمان­های منطقه­ای و جهانی نظیر اتحادیه عرب، سازمان همکاری اسلامی، اتحادیه آفریقا، سازمان ملل، اوپک و ... یکی از اهداف دیپلماتیک و سیاسی سعودی است؛ چراکه بین ۳۰ تا ۳۲% درصد از آراء سازمان­های بین المللی مانند سازمان ملل به دولت­های آفریقا تعلق دارد.

کسب حمایت از سازمان­های یاد شده در مواردی مانند حمله به یمن، تحریم سوریه (اتحادیه عرب)، تحریم و دشمنی علیه ایران (اتحادیه عرب)، نفتی (اوپک عربی) و ائتلاف سازی با کشور‌های آفریقا موسوم به «ائتلاف اسلامی مبارزه با تروریسم»، مشهود است. همراهی سیاسی_دیپلماتیک آفریقا با عربستان سعودی در تحریم رژیم صیهونیستی، متعاقب جنگ ۱۹۷۳، از جمله موارد تاریخی در این زمینه است.

توسعه روابط استراتژیک با اروپا از دریچه آفریقا

در این زمینه می­توان درخواست امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه از بن سلمان جهت تقویت توان نظامی کشور‌های ساحلی غرب آفریقا را مثال زد. [۴]فرانسه که سهم آن از بازار‌های آفریقا به دلیل رقبای جدید و پرقدرتی مانند چین، روسیه، هند و ترکیه به نصف کاهش یافته است؛ به دنبال بهره گیری از پترودلار‌های سعودی است تا از این طریق سهم از دست رفته را جبران کند.  با توجه به حضو و سابقه استعماری کشور‌های اروپایی درآفریقا و تداوم رویه­های استعماری درآنان می­توان تلاش سعودی برای توسعه نفوذ خود درآفریقا را با در نظر گرفتن رویکرد کشور‌های اروپا در قبال آفریقا همراه دانست. به بیان بهتر، دولتمردان سعودی سعی دارند با به کارگیری ظرفیت­های مالی و ایدئولوژیک خود درآفریقا، نظر مثبت کشور‌های اروپا را جلب نمایند.

بسط نفوذ به نوار شرقی و شاخ آفریقا از طریق همکاری اقتصادی

سفر به روآندا و امضای قرارداد همکاری با این کشور به منظور تقویت و تضمین همکاری­ها بین دو کشور در کلیه زمینه­های اقتصادی، تجاری، سرمایه گذاری، آموزشی، فنی، فرهنگی، رسانه­ای، جوانان، ورزش و گردشگری از نمونه­های بازر توجه ویژه پادشاهی سعودی به قسمت­های شرقی قاره آفریقا است. طی چند سال اخیر، پادشاهی سعودی به شکل قابل توجهی تمرکز خود را بر حوزه جنوب شرق و شاخ آفریقا (شامل سومالی، جیبوتی، اریتره و اتیوپی) معطوف کرده است. علت عمده چنین رویکردی ناشی از اهمیت استراتژیکی مناطق یاده شده، نزدیکی و مجاورت با دریای عرب و اقیانوس هند و قرارگرفتن در مسیر حمل و نقل و تجارت بین المللی است. در این زمینه سفر قطان به جیبوتی، اوگاندا، سودان جنوبی وآفریقای جنوبی در ۲۰۲۱ و اعلام آمادگی سعودی برای توسعه روابط با آن­ها در کلیه زمینه­ها قابل توجه است.

اجلاس مجمع دریای سرخ: اشراف بر دریای سرخ

در همین راستا، در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۸ نشستی با عنوان «نشست وزرای خارجه دولت­های ساحلی دریای سرخ و خلیج عدن» متشکل از کشور‌های عربستان سعودی، یمن، اردن، مصر، سودان، جیبوتی و سومالی به منظور تاسیس مجمع رژیم حقوقی دریای سرخ برگزار شد. در ژانویه ۲۰۲۰، عربستان سعودی از راه اندازی شورای جدیدی از هشت کشور به ریاست این پادشاهی با عنوان «شورای دولت­های حاشیه دریای سرخ و خلیج عدن» خبر داد مرحله نوین و سازمان یافته نشست ۲۰۱۸ بود. دریای سرخ، به عنوان آبراهی استراتژیک از طریق تنگه باب المندب با خلیج عدن، اقیانوس هند و جهان شرق و از طریق کانال سوئز با دریای مدیترانه و جهان غرب ارتباط دارد. ۱۵ % از تجارت جهان از طریق این دریا صورت می­گیرد. اهداف سعودی در دریای سرخ مشتمل بر تسلط بر رفت و آمد‌ها در این دریا، اتصال همه جانبه به آفریقا، مقابله با ایران، قطر، ترکیه و امارات متحده عربی و نیز اجرای طرح­های کلان نظیر پروژه نئوم و چشم انداز ۲۰۳۰ مانند پروژه­های گردشگری است.

نتیجه گیری

در دوره کنونی، فعالیت­ها و سرمایه­گذاری­های سعودی درآفریقا ناظر به رقابت با ایران، ترکیه، قطر و امارات متحده عربی است. کشور‌های یاد شده در ابعاد اقتصادی (سطح و کیفیت توان اقتصادی)، سیاسی (نوع نظام­های سیاسی)، نظامی و ایدئولوژیکی (تشیع و اخوانی­گری) در سطح منطقه متمایز هستند. از نظر ریاض ورود هریک از آنان به آفریقا به معنای کاهش نفوذ سعودی درآفریقا است؛ بنابراین باید ابزار‌های خود را برای مقابله با آنان به کارگیرند. حکام سعودی به منظور افزایش وزن خود درآفریقا از روابط قوی خود با برخی کشور‌ها مانند سودان و مصراستفاده می­کند.

عربستان سعودی برنامه­های استراتژیکی درآفریقا داردکه می­توان آن را در قالب چشم انداز ۲۰۳۰ و جایگاه آفریقا در توسعه اقتصادی و صنعتی سعودی ارزیابی کرد. این امر در کنار اهداف ایدئولوژیکی و سیاسی تکوین دهنده راهبرد سعودی در قبال آفریقا است. دیدار مخفی بن سلمان و نتانیاهو در شهرنئوم در نوامبر ۲۰۲۰ گمانه­ها درباره برقراری روابط دیپلماتیک میان ریاض و تل آویو را بسیار افزایش داد. افشای این خبر تمایل سعودی به همکاری با رژیم در دوره سلمان را نشان می­دهد که یکی از محور‌های آن مقابله با ایران، به عنوان دشمن مشترک دو طرف است. بنابراین، همکاری ریاض و تل آویو در آفریقا نیز دور از انتظار نیست و می­توان همکاری آنان را تلفیقی از قدرت نرم سعودی و قدرت سخت رژیم دانست. عربستان سعودی خود را رهبر جهان اسلام و جهان عرب می­داند به همین دلیل نه تنها از ابزار‌های وهابی_ایدئولوژیک بلکه از ابزار‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای ایفای نقش خود در آفریقا استفاده می­کند تا بتواند هم به منافع منطقه­ای و هم منافع جهانی خود دست یابد.

[1] https://arabic.rt.com/middle_east/1179925-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D9%82%D9%8A%D9%85-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%A8%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A9-%D9%85%D8%B9-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A3%D9%81%D8%B1%D9%8A%D9%82%D9%8A%D8%A9-%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9/

[2] https://www.aljazeera.net/opinions/2018/1/23/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%87%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A-%D8%A8%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D9%84

[3]  Injamīnā

[4] https://www.aljazeera.net/opinions/2018/1/23/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%87%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A-%D8%A8%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D9%84

میثم غفاری نژاد