بحران جانشینی در عربستان/ تبار شناسی خاندان آل سعود و عبدالعزیز

بیان مسئله

مساله جانشینی از همان ابتدای مرگ عبدالعزیز مساله با اهمیتی بوده و مشاوره وی با بردارش برای تعیین جانشینش حاکی از آن بوده است که وی بحران جانشینی را در خاندان آل سعود کرده است. گرچه مکانسیم‌های تعیین جانشین بعدی همچون وصیتنامه عبدالعزیز، نظامنامه حکومتی (قانون اساسی) و شورای بیعت وجود داشته با این حال بحران در مسئله جانشینان وی عواقب خطرناکی برای این خاندان (همچون ترور فیصل بن عبدالعزیز) رقم زده است. البته کهولت سن فرزندان عبدالعزیز و انتقال قدرت به نوادگان وی این بحران را حادتر کرده است. با ولایتعهدی محمد بن سلمان در 2017 و ظن و گمان مبنی بر انتقال قدرت به وی، بار دیگر بحران جانشینی مطرح شده است چرا که علاوه بر وجود دو پسر عبدالعزیز یعنی مقرن و احمد، سایر نوادگان وی ادعای قدرت دارند. با توجه به وضعیت وخیم ملک سلمان در این گزارش قصد داریم به بررسی روند پژوهی بحران جانشین، سنت جانشینی، نهادهای موثر در تعیین جانشینی، بحران جانشینی و سناریوهای محتمل پیش روی محمد بن سلمان و سناریوی مطلوب ج.ا.ایران در قبال این قضیه می پردازیم
روندپژوهی بحران جانشینی در عربستان سعودی
به طور کلی طی سه دوره مشخص آل سعود توانسته حکومت خود را در عربستان مستحکم کنند که به ترتیب زیر است:

دوره اول (1744-1818)

در سال 1744، محمد بن سعود با همکاری ابن عبدالوهاب در درعیه نخستین دولت سعودی را پایه گذاری کرد. با حمله مشترک نیروهای عثمانی و مصری در سال 1818 میلادی به منطقه نجد حکومت دوره اول سعودی به پایان رسید.

دوره دوم (1824-1891)

در این دوره ترکی بن عبدالله سعود در 1824 با همکاری سایر قبایل شبه خلیج فارس توانست پس از شکست ترک های عثمانی حکومت خود را تشکیل داده و ریاض را به عنوان پایتخت عربستان تعیین کند. با شروع اختلافات درونی و شکست عبدالرحمن فیصل از نیروهای محمد بن عبدالله بن رشید در 1891 و فرارا وی به قطر، بحرین و سپس کویت دوره دوم حکمرانی آل سعود به پایان رسید.

دوره سوم (1902-تاکنون)

این دوره از 15 ژانویه ۱۹۰۲ با تصرف ریاض و بازپسگیری آن از محمد بن رشید توسط ملک عبدالعزیز بن عبدالرحمان آغاز شده است که تاکنون با روی کارآمدن شش پادشاه دیگر ادامه پیدا کرده است.
 ملک عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود ( 1932-1953)
 ملک سعود بن عبدالعزیز آل سعود (1953-1964)
 ملک فیصل بن عبدالعزیز آل سعود (1964-1975)
 ملک خالد بن عبدالعزیز آل سعود (1975-1982)
 ملک فهد بن عبدالعزیز آل سعود (1982-2005)
 ملک عبدالله بن عبدالعزیز آل سعود (2005-2015)
 ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود (2015-...)
بعد از مرگ اولین پادشاه عربستان (ملک عبدالعزیز) پسر ارشدش سعود بن عبدالعزیز در 1953 به پادشاهی رسید با اینحال با کودتای برادرش فیصل، از قدرت برکنار شد. همچنین در سالهای 1958-1964 اختلافات بین ملک سعود، فیصل و شاهزاده طلال بالا گرفت و در ادامه فیصل توسط شاهزاده سعودی به نام فیصل بن مساعد در 1975 به قتل رسید. بعد از آنها نیز سایر برادران به ترتیب خالو، فهد، عبدالله و سلمان به قدرت رسیدند. سابقه حکمرانی در عربستان و نوع به قدرت رسیدن آنها نشان داده است که این کشور از همان اوایل بنا به دلایلی همچون اختلافات خانوادگی، نقش قدرت های بزرگ به ویژه بریتانیا (در تاسیس و تقویت حکومت آل سعود در عربستان) و آمریکا (توسعه روابط و وابستگی یک سویه به آن) رقابت های منفی بین اعضای خاندان و نهادهای دخیل در آن درگیر بحران جانشینی بوده است. در طول تاریخ عربستان سعودی قتل (ملک فیصل)، برکناری (ملک سعود توسط فیصل)، دستگیری مهره های کلیدی و تاثیرگذار (دستگیری شاهزادگان در دوران ملک سلمان در 2017)، نهاد تعیین کننده جانشین (شورای بیعت) از مهمترین روش های دستیابی به قدرت و برقراری ثبات شکننده و نسبی بعد از روی کارآمدن آنهاست. پیچیدگی بحران جانشینی زمانی بیشتر می شود که منصب "جانشین ولی عهد" در دوران ملک عبدالله طی حکمی در بیست مارس 2017 و تعیین مقرن بن عبدالعزیز آل سعود تعیین شد.

سنت جانشینی

اساس سنت جانشین برحسب وصیتنامه عبدالعزیز بن سعود معروف به منشور عبدالعزیز است که در آن پسرانش به ترتیب سنی جانشین وی خواهند شد؛ البته مشکل اینجاست که اشاره ای به تعیین حاکم پس از پسرانش نکرده است. به هرجهت ملک عبدالعزیز با مشورت برادرش عبدالرحمن ابتدا سعود بن عبدالعزیز به عنوان ولیعهد تعیین کرده و بعد از مرگش سعود به پادشاهی می رسد و با اعلان پادشاهی وی در 1953، فیصل به عنوان ولیعهد وی تعیین می شود. در ادامه با توجه به اینکه سعود خواستار تغییر انتقال جانشینی به سمت فرزندان خود بود؛ فیصل طی کودتایی در سال 1964 جای وی را گرفت فیصل با تاسیس هیئت کبار علما توانست نظر علمای بزرگ وهابیت را با حکومت همساز کند و در روند جانشینی رای مثبت انها را داشته باشد. با ترور فیصل توسط برادرزاده¬اش فیصل بن مساعد، خالد جانشین وی شد ولی در 1982 به دلیل مرگش فهد جانشین وی شد و تصمیم گرفت تا با ایجاد نظامنامه ای (قانون اساسی) معضل جانشینی در خاندان سعودی حل و فصل کند. پس از مرگ وی نیز ملک عبدالله به قدرت رسید که مساله جانشینی و کهولت سنی فرزندان عبدالعزیز (نیاز به تغییر نسلی حاکمان) منجر به تصمیم وی مبنی بر تشکیل شورای بیعت شد که در اولین امتحان تعیین جانشین ملک عبدالله و ولی عهد وقت در زمان ملک سلمان در سال 2015، توانست اجماع اعضای خود را بدست آورد با اینحال اکثریت اعضا محمد بن سلمان را به عنوان ولیعهد تعیین کردند. سنت جانشینی در عربستان نشان داده که هرچه به لحاظ تاریخی جلوتر می رویم مسئله جانشینی و سازوکارهای آن پیچیده تر و دستیابی به اجماع واحد بر تعیین پادشاه واحد مشکل تر می شود.

نهادهای موثر در تعیین جانشین ملک سلمان

قدرت سلطنتی:آل سعود

یکی از 25 خاندان ثروتمند در جهان است که ثروتی بالغ بر یک تریلیون و چهارصد میلیارد دلار دارد قدرت در عربستان سعودی به طور انحصاری توسط این خاندان اداره می شود. این خاندان به دو جناح اصلی تقسیم می شود که به شرح زیر است:

جناح شمری

این جناح از خاندان آل سعود که در نتیجه ازدواج ملک عبدالعزیز و فهدة بنت العاصي بن شريم از قبیله شَمر است. ملک عبدالله(پادشاه عربستان)، شاهزاده نوف و شاهزاده صیته فرزندان وی هستند. در زمان ملک عبدالله (2005-2015) این جناح در عربستان سعودی قدرت زیادی بدست می آورد به نحویکه پادشاه وقت، متعب و عبدالعزیز را به ترتیب به عنوان ریاست گارد ملی و معاون وزیرخاجه منصوب می کند همچنین شاهزاده مشعل بن عبدالعزیز به عنوان رئیس شورای بیعت، عبدالله بن عبدالعزیز به عنوان مشاور پادشاه سابق، مقرن بن عبدالعزیز به عنوان رئیس سازمان اطلاعات پیشین و مشاری بن سعود امیر منطقه باحه از این خاندان هستند که به تقویت این جریان پرداختند.

جناح سدیری

این جناح از خاندان آل سعود در نتیجه ازدواج ملک عبدالعزیز و حصه سدیری از قبیله سدیر است.با توجه به افزایش قدرت آنها در نتیجه به قدرت رسیدن ملک فهد، این جناح از خاندان آل سعود شانس بیشتری نسبت به بقیه دارند چرا که برادر دیگر فهد یعنی سلمان توانست در سال 2015 با کنار زدن سایر رقبای خود به مقام پادشاهی برسد. در میان فرزندان حصه سدیری، هفت تن از انها صاحب نفوذ و دارای مقام بالایی در ساختار حکومتی عربستان کسب کرده اند که به هفت سدیری مشهورند. هفت سدیری شامل اشخاص زیر می شود:
1. ملک فهد بن عبدالعزیز پنجمین پادشاه عربستان. (1982-2005) مرگ: 2005
2. امیر سلطان بن عبدالعزیز. ولیعهد سابق. (2005-2011) و وزیر دفاع (1963-2011). مرگ: 2011
3. امیر نایف بن عبدالعزیز. وزیر کشور (1975-2011) و ولیعهد سابق (2011-2012). مرگ: ۲۰۱۲
4. امیر عبدالرحمن بن عبدالعزیز. جانشین وزیر دفاع (1978-2011). مرگ: 2017
5. امیر ترکی بن عبدالعزیز. جانشین وزیر دفاع (1969-1983). مرگ: ۲۰۱۶
6. ملک سلمان بن عبدالعزیز. پادشاه کنونی عربستان .
7. امیر احمد بن عبدالعزیز. نایب‌ وزیر سابق عربستان(2012) .

هیئت الکبار العلما: نهاد مذهبی تعیین قدرت

به طور تاریخی آل سعود (فرزندان سعود بن عبدالعزیز) با آل شیخ (فرزندان محد عبدالوهاب) جهت تعیین و تقویت پادشاهان سعودی در عربستان روابط مستحکمی با یکدیگر داشته اند به عبارت دیگر مذهب وهابیت به عنوان کاتالیزور حکومت سعودی تلقی شده و باعث شده تا در جهان بینی عربستان نسبت به مناطق و جهان موثر باشند. از همین رو در سال 1971 هیئت کبار العلما به موجب حکم سلطنتی (137/إ) در زمان ملک فیصل تاسیس شد که بیشتر به بررسی احکام شرعی می پردازد و فتواهای رسمی مذهبی در این کشور توسط هیئت الکبار العمای سعودی داده می شود. البته اعضای آن را پادشاه تعیین کرده و در واقع سازمانیست که تحت سلطه غیرمستقیم حکومت سعودی است. حکومت سعودی با ایجاد چنین نهادی علاوه بر یکدست کردن فتواها در عربستان سعودی، به دنبال تایید اقدامات خود در سیاست داخلی و خارجی است از مهمترین واکنش های این هیئت تایید ولیعهدی محمد بن سلمان و انتقاد از محکومیت عربستان به دلیل قتل خاشقجی توسط شورای حقوق بشر در سالهای اخیر بوده که نشان دهنده قدرت این نهاد در همراهی با پادشاه بعدی است.

نظامنانه سلطنتی (قانون اساسی) عربستان سعودی

ماده پنج الف-نظام حاکم بر عربستان سعودی پادشاهی است.
ب-پادشاهی در میان پسران و نوادگان عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود (موسس) باقی می ماند و شایسته ترین آنها برحسب کتاب قرآن و رسول الله (ص) انتخاب می شود
ج-پادشاه، ولی عهد را انتخاب و با دستور پادشاهی وی را عزل می کند.
د-ولی عهد به صورت تمام وقت امور مربوط به ولایتعهدی و هر انچه پادشاه تعیین می کند، انجام دهد
ه-ولی عهد از زمان مرگ پادشاه تا زمان انجام بیعت اختیارات پادشاه را برعهده دارد.
برحسب حکم سلطنتی ملک فهد در سال 1992، نظامنامه سلطنتی این کشور در 6 مارس 1992، نظامنامه سلطنتی یا همان قانون اساسی این کشور منتشر شد. در واقع فهد با این اقدام می خواست سازوکار نظام مند در جانشینی پادشاهی تعبیه کند. به هرحال در ماده 5 این نظامنامه شرایط تعیین پادشاه عربستان سعودی تعیین شده است. به نحویکه در بند دوم این قانون صریحا به انتخاب پادشاه در میان پسران و نوادگان عبدالعزیز اشاره شده و پادشاه را مسئول انتخاب ولیعهد عنوان کرده و ولیعهد منتصب نیز امور تعیین شده پادشاهی را انجام خواهد داد. البته در ژوئن 2017 ماده پنج این نظامنامه تغییر کرد به این معنا که در صورتیکه یکی از نوادگان عبدالعزیز به مقام پادشاهی برسد؛ وی حق اینکه پسر یا برادرش را ولیعهد خود تعیین کند نداشته و باید یکی از پسر عموهای خود را به عنوان ولیعهد تعیین کند. البته انتخاب گزینه ولیعهدی بایستی با هماهنگی شورای بیعت صورت بپذیرد .

شورای بیعت: مکانیسم ضابطه مند جانشینی

با توجه به چالش هایی همچون سن، گستردگی خاندان آل سعود و اختلافات بین آنها، ملک عبدالله تصمیم گرفت که در سال 2006 نهادی با عنوان هیئت بیعت تشکیل دهد و در سال 2007 با ریاست امیر مشعل بن عبدالعزیز به همراه 35 تن از فرزندان و نوادگان ملک عبدالعزیز فعالیت خود را آغاز کرد در واقع ملک عبدالله به دنبال انتقال قدرت به صورت چهارچوب ضابطه مند و قانونی بود. مرکز شورای بیعت ریاض است و رئیس شورا فرزند ذکور بزرگ ملک عبدالعزیز است. در ماده هفت نظامنامه شورای بیعت، تعیین ولیعهد با مشورت و هماهنگی با این نهاد صورت می گیرد. بعد از مرگ ملک عبدالله این شورا نقش خود را در همراهی و تایید (بیعت با) پادشاهی جدید عربستان اعلان کرد. اهمیت این نهاد در مورد انتخاب ولیعهد پادشاه است و در واقع شورای بیعت می تواند اختیارات پادشاه بعدی در خصوص تعیین ولیعهد را کاهش می دهد که نمونه آن را می توان در تعیین محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد پادشاه و موافقت اکثریت اعضای شورای بیعت (31نفر از 34 نفر) با انتخاب وی می توان دید.

بحران جانشینی در دوره ملک سلمان

با توجه به وضعیت وخیم ملک سلمان و انتقال قدرت ولیعهدی به سمت نوادگان عبدالعزیز از 29 آوریل 2015 و حذف دو برادر زنده دیگر ملک سلمان از روند قدرت، عملا پادشاه از میان نوادگان ملک عبدالعزیز انتخاب خواهد شد. با توجه به جمعیت زیاد خاندان سعودی و به قدرت رسیدن هریک از آنها، محتملترین گزینه های جانشینی ملک سلمان، محمد بن سلمان و محمد بن نایف است. این دو نفر در میان نوادگان ملک عبدالعزیز دارای بیشترین قدرت بوده اند زیرا هر دو تجربه ولیعهدی داشته (محمد بن نایف از 2015-2017 و محمد بن سلمان از 2017-تاکنون) و توانسته¬اند در نهادهای امنیتی عربستان ایفای نقش کنند. با اینحال با توجه به اینکه ولیعهد فعلی محمد بن سلمان بوده و روند قدرت در خاندان سلمان تغییر مسیر داده در نتیجه احتمال به قدرت رسیدن وی پس از پدرش قوت خواهد گرفت. در واقع گرچه محمد بن نایف نسبت به محمد بن سلمان تجربه سیاسی و امنیتی بیشتری همچون معاون امنیتی وزیر کشور (1999-2012)، وزیر عربستان(2012-2017)، رئیس شورای سیاسی و امنیتی (2015-2017) و ولایتعهدی (2015-2017) داشته است با اینحال محمد بن سلمان به دلیل موقعیت فعلی(به عنوان وزیر دفاع و ولیعهد فعلی)، سرکوب مخالفین و دستگیری شاهزادگان بنا به بهانه¬هایی همچون فساد و کودتا، حمایت امریکا از وی و پیگیری اصلاحات گسترده اجتماعی و اقتصادی (از قبیل طرح 2030، پروژه نئوم و آزادی اجتماعی) باعث شده تا احتمال به پادشاهی رسیدن وی افزایش یابد.

سناریوهای محتمل پیش روی محمد بن سلمان

به طور کلی دو سناریو پیش روی تداوم یا انقطاع پادشاهی محمد بن سلمان خواهد بود که در ادامه به دلایل آن اشاره خواهیم کرد:

تداوم پادشاهی

یکی از سناریوهای محتمل پیش روی محمد بن سلمان تداوم پادشاهی وی بعد از مرگ ملک سلمان است که از مهمترین پیشران های تحقق چنین سناریویی موارد زیر می باشد:

افزایش مقبولیت مردمی

محمد بن سلمان در راستای افزایش مقبولیت مردمی (به ویژه دو سوم جامعه عربستان که هم نسل وی هستند) دست به اصلاحات گسترده اجتماعی زده است که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

حقوق زنان

محمد بن سلمان بلافاصله پس از اتخاذ مقام ولیعهدی در 2017 با اعمال فشار بر پدرش ملک سلمان ممنوعیت رانندگی زنان را لغو کرد و توانستند در سال 2018، با اخذ گواهینامه توانستند در خیابان های عربستان رانندگی کنند. همچنین در سال 2019 پادشاه عربستان با ارائه طرحی حقوق زنان و مردان را یکسان اعلام کرد و الزام آوری کارفرمایان مبنی بر جداسازی زنان از مردان در محل کار را لغو کرد علاوه بر آن در آگوست 2019 زنان عربستانی مجاز به استفاده از گذرنامه و مسافرت بدون اجازه سرپرست مرد داده شد و همچنین توانستند برای فرزندان خود شناسنامه دریافت کنند. از دیگر اقدامات محمد بن سلمان در این زمینه آزادی زنان در ورود به ورزشگاه و انتخاب یک زن به عنوان مشاور شهردار الخبر است. برداشتن چنین محدودیت هایی باعث شده تا محمد بن سلمان در میان زنان عربستانی وجهه مثبتی پیدا کند و مقبولیت بیشتری داشته باشد.

شکستن تابوهای مربوط به سرگرمی

محمد بن سلمان پس از به قدرت رسیدن برای جذب جوانان تابوهای مربوط به سرگرمی در عربستان شکست و توانست جو محافظه کاری سنتی مذهبی را بشکند از همین رو به اقداماتی همچون بازگشایی مجدد سینماهای عربستان (از 1980 ممنوع شده بود) و افتتاح 300 سینما تا 2030 ، برگزاری کنسرت های متعدد با حضور خوانندگان زن و ستاره های غربی و عربی ، اعطای مجوز به قهوه خانه ها برای سرو قلیان ، آزادی واردات مشروب به عربستان توسط فرمان محمد بن سلمان و سایر اقدامات اصلاحی اجتماعی توسط این فرد همگی در راستای اکتساب مقبولیت مردمی توسط وی ارزیابی می شود.

حمایت آمریکا از وی

به طور کلی بقای حکومت پادشاهان در طول تاریخ سعودی بالاخص از دهه 80 تا کنون وابسته به مثلث قدرت حامی، خرید تسلیحات و فروش نفت بوده است. با به قدرت رسیدن محمد بن سلمان وزارت خارجه آمریکا طی پیامی از وی استقبال کرد و با توجه به اینکه کوشنر (مشاور ارشد ترامپ) روابط ویژه ای با محمد بن سلمان داشته است؛ از وی در قضایای مربوط به قتل جمال خاشقچی و مسائل مربوط به بحران یمن و قطر حمایت کرده است. علاوه بر آن حمایت مقامات آمریکایی از بن سلمان در مورد دستگیری شاهزادگان مخالف وی می تواند نشان از حمایت دولت آمریکا از وی باشد. همچنین طی دیدار وی با دونالد ترامپ در سال 2018، رئیس جمهور وقت آمریکا با نمایش کاتالوگ تسلیحات نظامی به بن سلمان نشان داد که حمایت آمریکا از محمد بن سلمان مشروط به خریداری تسلیحات از آمریکا است که نهایتا در می 2019 توانست قرارداد تسلیحاتی به ارزش بالای 8 میلیارد دلار با عربستان امضا کند. و در واقع مساله فروش تسلیحات و خرید نفت از عربستان باعث شده تا دولت ترامپ در قبال مساله قتل روزنامه نگار منتقد یعنی جمال خاشقچی سکوت و نشان دهد که به طور تلویحی از محمد بن سلمان حمایت خواهد کرد. همچنین ضدیت کامل محمد بن سلمان با قدرت منطقه ای ایران و عدم برقراری روابط با ایران باعث شده تا حمایت آمریکا از وی در دوران حکمرانیش قوت یابد. در ماههای اخیر روابط عربستان و آمریکا بنا به دلایلی چون کاهش عرضه نفت توسط عربستان به دلیل وضعیت اقتصادی ناشی از کرونا، سقوط بورس نیویورک و توافقنامه نفتی جنجالی روسیه-عربستان رو به کاهش رفت با اینحال حمایت آمریکا از این توافق طی چند روز اخیر نشان داده است که دولت وقت ترامپ تمایل به قدرت گیری محمد بن سلمان و ادامه حاکمیتش را دارد.

کنترل نهادهای موثر سیاسی-امنیتی

ملک سلمان برای اینکه بتواند ادامه قدرت پادشاهی خود را در پسرش محمد، تضمین کند به تغییرات گسترده در بخش ها سیاسی و امنیتی عربستان روی آورده البته وی با تغییر انتقال قدرت به سمت نوادگان (محمد بن نایف برادرزاده ملک سلمان) مقام های امنیتی و سیاسی حکومت را تغییر داد و با به قدرت رسیدن محمد بن سلمان، روند تغییرات را ادامه داد. با به قدرت رسیدن ملک سلمان، فرزندش محمد به عنوان وزیر دفاع تعیین شد تا محمد بتواند نقش مهم خود را در مسائل مربوط به امنیت ملی و امور نیروهای مسلح عربستان سعودی به دست بگیرد. برکناری از صدرات وزارت گارد ملی عربستان در 2017، برکناری کامل خالد التوجیری از همه مناصب، تغییر وزیر خارجه عربستان از عادل الجبیر و فیصل بن فرحان، برکناری سعود عبدالعزیز الهلال و تعیین خالد بن قرار الحربی به عنوان مدیر امنیت عمومی، تعیین مساعد بن محمد العیبان به جای محمد بن صالح الغفیلی به عنوان مشاور امنیت ملی، تعیین سلطان بن سلمان به عنوان رئیس سازمان فضایی، تغییر امرای عسیر و جوف و تغییر وزرای رسانه و آموزش کشور حاکی از آن است که ملک سلمان برای پادشاهی فرزندش محمد دست به اقدامات گسترده است. البته با پادشاهی محمد بن سلمان نیز این تغییرات به ویژه در میان امرای مدینه، مکه، جده و ریاض در جهت همراهی نهادهای سیاسی و امنیتی در داخل کشور عربستان ادامه خواهتد یافت.

انقطاع پادشاهی

یکی از سناریوهای پیش روی جانشینی در عربستان، انقطاع پادشاهی محمد بن سلمان است که از مهمترین پیشران های آن می تواند موارد زیر باشد:

چالش ولیعهدی

با تعیین محمد بن سلمان به عنوان ولی عهد، مقام "جانشین ولیعهدی" که از دوران ملک عبدالله (از سال 2014)ه ایجاد شده بود؛ خالی باقی مانده است خالی ماندن این مقام بر پیچیدگی معمای پادشاهی محمد بن سلمان خواهد افزود چرا که اصولا ولیعهد محمد بن سلمان همان مقام " جانشین ولیعهدی" ملک سلمان است. در صورتیکه پادشاه از میان سدیری ها باشد مقام ولایتعهدی به سدیری ها و جانشین ولایتعدی به غیر سدیری(جناح شمری) می رسد چنین رویه ای هم در دوران ملک سلمان نقض شد و ولیعهد و جانشین ولیعهدی از میان سدیری ها انتخاب شده است نتیجتا با توجه به پادشاهی محمد بن سلمان وی با تعیین ولیعهد به مشکل بر خواهد خورد چرا که علاوه بر اینکه نمی تواند از بین برادران خود ولیعهد را انتخاب کند؛ بایستی بین عموزادگان خود انتخاب کرده و نظر شورای بیعت را هم جلب کند . چنین وضعیتی منجر به تقویت کودتا علیه وی توسط عموزادگانش خواهد شد و پادشاهی محمد بن سلمان منقطع خواهد شد.

رقبای گذشته

به طور کلی مهمترین رقبایی که در دوران پادشاهی محمد بن سلمان باعث ایجاد خلل و کودتا خواهند شد؛ محمد بن نایف و احمد بن عبدالعزیز هستند.

احمد بن عبدالعزیز

آخرین برادر از هفت برادر سدیری و برادر کوچکتر ملک سلمان که در 5 سپتامبر 1942 در ریاض به دنیا آمد. از مهمترین مناصب وی می توان به جانشین فرماندار مکه (1971-1975)، قائم مقام وزیر کشور(1975-18 ژوئن 2012 ) و وزیر کشور (18 ژوئن-5 نوامبر2012) اشاره داشت با عزل وی توسط ملک عبدالله وی راهی لندن شد و با مرگ عبدالله و جانشینی ملک سلمان وی انتظار این را داشت تا به جای محمد بن نایف بتواند مقام ولایتعهدی را بر عهده بگیرد که با تعیین محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد در سال 2017 عملا وی از فرایند رسیدن به قدرت عزل شد. با اینحال با بروز فاجعه قتل خاشقچی و اطمینان از تضمین انگلیس و آمریکا وی از لندن به ریاض (جهت حل و فصل مسئله قتل خاشقچی) بازگشت. البته وی انتقاداتی از ملک سلمان و پسرش محمد در خصوص مسائل اجتماعی و سیاسی عربستان همچون بحران یمن داشته است که همین انتقادات منجر به دستگیری وی در 2020 توسط محمد بن سلمان شده است. وی نفوذ زیادی در شورای بیعت داشته (به طوریکه یکی از سه نفر مخالف ولایتعهدی محمد بن سلمان بوده) و از حمایت بسیاری از شاهزادگان همچون خالد بن فرحان و شورای مخالفین سلمان برخوردار است که در صورت به قدرت رسیدن محمد بن سلمان، به عنوان یکی از مشکلات پیش روی وی در امر پادشاهی محمد ظهور کرده و کودتا علیه وی را ترتیب خواهد داد.

محمد بن نایف

محمد بن نایف متولد 30 آگوست 1959 در جده است و پسران یکی از هفت سدیری با نام نایف بن عبدالعزیز است و دارای سوابق سیاسی- امنیتی متعددی همچون مشاور امنیتی وزیر داخلی (13می1999-5نوامبر2012)، وزیر داخلی سعودی(5 نوامبر2012-21ژوئن 2017)، جانشین ولیعهد(23 ژانویه 2015-29 آوریل 2015)، رئیس شورای سیاسی و امنیتی(23 ژانویه2015-21 ژوئن 2017) و ولیعهدی (29 آوریل 2015-21 ژانویه 2017) بوده است. تعیین وی به عنوان ولیعهدی در سال 2015، سرآغاز تغییر نسلی قدرت در خاندان سعودی است که زمینه پذیرش افکار عمومی عربستان را برای به قدرت رسیدن بن سلمان را فراهم کرد. گرچه محمد بن نایف به دلیل مبارزه با تروریسم در شبه جزیره عربستان طی سالهای 2010 تا 2012 و سوابق و تجربه سیاسی و امنیتی نسبت به محمد بن سلمان شایستگی بیشتری دارد اما به دلیل محافظه کاری و عدم اجرای اصلاحات سیاسی-اجتماعی، پسرعمویش جایگزین وی در سال 2017 شد. پس از برکناری وی از مقام ولایتعهدی و کاهش حضور وی در ملا عام، این احتمال قوت گرفت که وی تحت حصر خانگی در جده قرار دارد. با اینحال در 7 مارس 2020، محمد بن نایف به اتهام خیانت و فساد مالی 20 میلیارد دلار از سوی کمیته مبارزه با فساد (تاسیس توسط محمد بن سلمان) دستگیر شد. تا بهانه ای برای حذف محمد بن نایف باشد. وضعیت محمد بن نایف رو به وخامت است و احتمالات مبنی بر اینکه محمد بن سلمان با ادامه چنین وضعیتی برای وی و در نهایت مردنش، قدرت خودش را برای پادشاهی تضمین کند بسیار است. به هر جهت محمد بن نایف در دوران پادشاهی محمد بن سلمان می تواند عامل کودتا علیه وی باشد چرا که علاوه بر نفوذش در نهادهای امنیتی عربستان، حمایت شاهزادگان مخالف محمد بن سلمان، قبایل و جامعه سنتی-مذهبی عربستان را دارد.

عدم همراهی قبایل

به طور کلی قبایل عربستان با توجه به اینکه محمد بن سلمان هدایا و هزینه های سالیانه حکومتی به انها قطع کرده و علاوه بر آن اصلاحات اجتماعی گسترده وی چندان خوشایند آنها نیست در نتیجه موافق با حکمرانی وی نیستند تا جاییکه در حدود 54 درصد از انها مخالف بیعت با ولیعهدی وی بودند. الز مهمترین قبایل مخالف وی می توان به قبیله حویطات، شمر و مطی نام برد که در ادامه به انها اشارهع می شود.
به دلیل اینکه شهر نئوم در غرب عربستان و در منطقه قبیله حویطات در حال ساخته شدن است، این قبیله بشدت مخالف محمد بن سلمان است؛ این مخالفت زمانی بیشتر شده است که در بیعت با محمد بن سلمان چندان استقبال نکرده¬اند. همچنین با قتل عبدالرحیم الحویطی (یکی از اعضای قبیله الحویطی) توسط نیروهای امنیتی سعودی و اجبار قبیله به ترک خانه خود، وضعیت روابط محمد بن سلمان با آنها به بدترین وضعیت خود رسیده و احتمال شورش آنها بسیار شده است.
با توجه به دستگیری سعود الدویش (رئیس شرکت مخابرات سعودی) بزرگ قبیله مطیر و کشته شدن عبدالعزیز الفغم المطیری (فرمانده نیروهای ویژه پادشاه) در 2017 قبیله مطیر به عنوان یکی از قبایل مخالف در زمان پادشاهای محمد بن سلمان ظهور خواهد کرد. شمری ها (وابسته به قبیله شمر) نیز به عنوان یکی از شاخه های آل سعود، به دلیل کاهش قدرت بالاخص از زمان مرگ ملک عبدالله در 2015 (عزل متعب بن عبدالله از گارد ملی در 2017، ترکی بن عبدالله امیر ریاض در 2015، مقرن بن عبدالعزیز ولیعهددر 2015، خالد التویجری رئیس دیوان پادشاهی و شورای بیعت در 2015 و...) باعث شده تا اعضای آن نسبت به بن سلمان بدبین شده و احتمال اینکه در حکومت محمد بن سلمان کودتا کنند بسیار زیاد است.

مخالفت وهابیت

با توجه به روی کارآمدن بن سلمان ونیاز به اصلاحات اجتماعی و اقتصادی وی بر اسلام معتدل تاکید کرده و نقش روحانیون وهابی را تضعیف کرده است و با تصریح بر اینکه 30 سال گذشته تفکر حاکم بر جامعه عربستان قبول نداشته است عملا وهابیت را زیر سوال برده است. وی گسترش تفکر تند وهابیت را به درخواست غرب در برابر شوروی در دوران جنگ سرد عنوان کرده است. حتی برای اینکه بتواند پروژه 2030 را در عربستان پیاده کند 50 تن از روحانی وهابی تندرو را برکنار کرد و البته سیا از وی به عنوان یک فرد ضد وهابی نام برده است. حتی وی با دستور خود مبنی بر پاکسازی احادیث مروج کشتار و خشونت جامعه وهابی سنتی و محافظه کار را رنجانده است. گرچه هیئت علمای کبار به عنوان نهاد وهابی موثر حکومتی آل سعود نقش موثری در تعیین جانشین بعدی دارد با این حال رویکرد منفی نسبت به اصلاحات محمد بن سلمان باعث شده تا محمد بن سلمان در دوران پادشاهی خود با مشکل مواجهه شود و علمای وهابی رای بر عدم صلاحیت و شایستگی وی به عنوان پادشاه عربستان بدهند.

کارنامه منطقه ای محمد بن سلمان

فلسطین

به طور کلی سیاست خارجی عربستان سعودی د ر قبال مسائل و بحران های منطقه ای از زمانی که محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع تعیین شده، دستاورد خوبی برای این کشور نداشته است. دو ماه پس از جنگ یمن وی به عنوان وزیر دفاع عربستان به هدایت جنگ پرداخت که تا زمان فعلی علاوه بر تلفات گسترده و هزینه بالا جنگ، نتوانسته به اهداف خود یعنی روی کارآوردن دولت منصور هادی و سرکوب انصارالله دست یابد حتی گروه انصارالله توانسته ضمن موشک پراکنی به استان های جنوبی نجران، جازان، عسیر و حتی ریاض ، تاسیسات نفتی آرامکو را هدف خود قرار بدهند و مرزهای جنوبی عربستان و جنوب شبه جزیره را ناامن کرده و محمد بن سلمان عملا در قبال یمن به ویژه با اختلافات متعدد با امارات در این کشور به مشکل بربخورد.

سوریه

در قبال سوریه نیز محمد بن سلمان تنها هزینه های عربستان سعودی را افزایش داده است به طوریکه در قبال حمله آمریکا به سوریه عربستان سعودی قول پرداخت تقریبا 100 میلیون دلار را داده است همچنین ضمن حمایت اقتصادی و تسلیحاتی از گروههای معارض سوری، خواستار ماندن نیروهای آمریکایی در سوریه شده است تا بتواند از گسترش نفوذ ایران در منطقه شامات جلوگیری کند. البته تلاش های وی در خصوص جلوگیری از قدرت روز افزون ایران در منطقه ناکام بوده است.

فلسطین

محمد بن سلمان، فلسطینی ها در مورد قضیه صلح بشدت سرزنش کرده به نحویکه از آنها خواسته یا طرح های صلح را بپذیرند یا خفه بشوند و شکایتی نداشته باشند چنین نگرشی به ویژه پس از آنکه محمد بن سلمان با رهبران فتح برای پذیرش معامله قرن با پیشنهاد رشوه 10میلیارد دلاری دیدار داشته مشهود است. البته مسئله فلسطین در طرح صلح ملک فهد و ملک عبدالله دچار خدشه شده است و افکار عمومی جهان اسلام و عرب چندان با آنها موافق نبوده است اما محمد بن سلمان با کنار گذاشتن اولویت فلسطین در سیاست خارجی خود آمادگی بن سلمان برای پذیرش رسمی اسرائیل و قائل شدن حق اسرائیلی ها مبنی بر داشتن سرزمین در فلسطین و هموار کردن معامله قرن نشان از آن داد که محمد بن سلمان در صورت رسیدن به پادشاهی با نفرت افکار عمومی جهان عرب و اسلام مواجهه خواهد شد و ممکن است وی به سرنوشت انور سادات دچار شود.

لبنان

در مساله لبنان نیز بازیگر نیابتی خود یعنی المستقبل را دارد گرچه محمد بن سلمان در اوایل حکمرانیش در عربستان، سعد حریری را چند روزی به گروگان گرفت و با هشدار مکرون وی را آزاد کرد با این حال سعد حریری و حزبش المستقبل نیروی نیابتی عربستان در لبنان هست و روابط نزدیکی بین طرفین برقرار است چراکه سعد حریری عربستان را عامل ثبات در لبنان ارزیابی کرده است. با اینحال با شروع تظاهرات لبنان در سال 2019 به دلیل بحران اقتصادی، سعد حریری از نخست وزیری خود استعفا داده و دیاب جایگزین وی شده است. محمد بن سلمان که در واقع از سعد حریری برای مقابله با حزب الله لبنان و جلوگیری از نفوذ ایران حمایت کرده است اکنون جای خود را به حسان دیاب (گزینه نزدیک به ایران ) داده و عملا حزب الله در کابینه فعلی لبنان قدرتمندتر شده است. این جایگزینی و عدم برنامه ریزی از متحد خود در لبنان باعث شده تا در زمان به قدرت رسیدنش، عربستان در لبنان نتواند نفوذ چندانی داشته باشد.

قطر

تا سال 2014 قطر با عربستان سعودی روابط عادی داشته است با اینحال رویکرد متفاوت انها نسبت به مسئله اسلام سیاسی، رقابت ژئوپولیتیکی در غرب آسیا به ویژه شامات و روابط نیم بند قطر با ایران منجر به اختلافات بین دو کشور در 2014 شد. با این حال در 5 ژوئن سال 2017 بن سلمان شاهد قطع روابط عربستان به همراه امارات، مصر، بحرین، موریتانیا، جزایر کومور و مالدیو بوده است که با ولایتعهدیش بر شدت اختلافات بین دو کشور افزوده چرا که به مشارکت قطر در یمن پایان داده و دفتر الجزیره را در عربستان بست. همچنین 13 شرط را برای برقراری روابط رسمی با عربستان اعلان کرده بود. این رفتار محمد بن سلمان موجب شده تا قطر به سمت رقبای منطقه ای خود یعنی ایران و ترکیه متمایل شود و چنین واکنشی نشان داد که عملا محمد بن سلمان عربستان را در برقراری ثبات منطقه ای و گسترش نفوذ منطقه ای تضعیف کرده است.

خاشقچی: پاشنه آشیل قدرت

جمال خاشقچی به عنوان یکی از منتقدین حکومت ملک سلمان که در روزنامه واشنگتن پست مطلب می نوشت؛ از سیاست های محمد بن سلمان در یمن ، محاصره قطر و اختلافات دیپلماتیک با کانادا انتقاد می کرد. وی تمایلات اخوانی داشت و خواهان اجرای اسلام سیاسی اخوانی به سبک ترکیه در عربستان سعودی بود. وی در 2 اکتبر2018 وارد کنسولگری عربستان در ترکیه شد و مساله آمریکا گرچه دولت ترامپ در ابتدای روی کارآمدن محمد بن سلمان، از وی حمایت کامل کرده است و حتی موافقت ضمنی خود را با توافقنامه نفتی روسیه و عربستان اعلان کرده است با اینحال محمد بن سلمان بنا به دلایل زیر نتواند نظر ترامپ و دولت فعلی آمریکا را جلب کند؛ مقام پادشاهی خود را از دست خواهد داد.
1- عدم تامین نفت وارداتی آمریکا
2- عدم تامین هزینه های مربوط به خریداری و نگهداری تسلیحات نظامی امریکا در عربستان
3- عدم تامین امنیت رژیم صهیونیستی
4- گسترش اسلام سیاسی در منطقه و عربستان
5- گسترش نفوذ ایران و ترکیه در خلیج فارس

سناریو مطلوب ج.ا.ایران: تداوم بحران جانشینی در عربستان

سناریوی مطلوب جمهوری اسلامی ایران در مورد مسئله جانشینی در عربستان، درگیری شاهزادگان عربستانی برای رسیدن به قدرت است که وضعیت محتمل نیز درگیری و رقابت بین محمد بن سلمان، احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف است. این وضعیت سبب شده تا حکومت سعودی علاوه بر اینکه فشار کمتری نسبت به مخالفین خود بالاخص شیعیان وارد کند؛ در سیاست خارجی نیز تمرکز کمتری نسبت به منطقه بالاخص حیاط خلوت جمهوری اسلامی ایران (عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و یمن) داشته باشد و مداخلات آن نسبت به منطقه کاهش یابد. در مورد عراق نیز گروههای نیابتی ایران بالاخص شیعیان قدرت بیشتری را کسب کرده و مسئله به قدرت رسیدن مخالفینشان و شکاف بین شیعیان کاهش می یابد. در سوریه نیز علاوه بر اینکه ایران می تواند حمایت بشاراسد را داشته باشد، از اینکه عربستان بتواند دولت بشاراسد را تحریک به جدایی از محور مقاومت بکند؛ رهایی می یابد. در خصوص لبنان نیز قدرت طرفداران عربستان بالاخص سعد الحریری و گروه 14 مارس کاهش یافته و قدرت جریان 8 مارس و حزب الله لبنان کاهش می یابد. در مورد مسئله فلسطین نیز علاوه بر اینکه گروههای فلسطینی همچون جهاد اسلامی و حماس به دور از فشارهای عربستان اقدامات خود را علیه رژیم صهیونیستی سامان دهند؛ اجرای کامل معامله قرن به تعویق می افتد. در یمن نیز به دلیل اولویت مسائل داخلی عربستان بر مسائل خارجی، جنگ بین مخالفین عربستان در یمن ادامه پیدا می کند ولی با توجه به ضعف تصمیم گیری عربستان در مورد یمن، شدت جنگ کاهش پیدا می کند.

نتیجه گیری

عربسنتان سعودی در طول تاریخ با بحران های متعددی همچون بحران جانشینی مواجهه بوده است که از زمان مرگ عبدالعزیز بن عبدالرحمن این بحران با شدت و حدت متفاوتی در جریان بوده است. البته برای حل و فصل بحران جانشینی مکانسیم های متفاوتی همچون وصیتنامه عبدالعزیز، شورای بیعت و نظامنامه سعودی تعبیه شده است اما نکته جالب اینجاست که این مکانسیم ها توسط پادشاهان سعودی نقض می شده ا است که اخرین مورد آن به قدرت رسیدن محمد بن سلمان و نقض وصیتنامه ملک عبدالعزیز است. همانگونه که محمد بن سلمان در دوران ولایتعدیش با مشکل مشروعیت مواجه بوده و دست به اقداماتی همچون دستگیری شاهزادگان قدرتمند سعودی و اعمال فشار بر ملک سلمان جهت تغییر مناصب مهم حکومتی زده است؛ وی با دو سناریوی تداوم پادشاهی یا انقطاع پادشاهی در دوران پادشاهیش مواجهه خواهد شد.
البته بایستی این نکته را در نظر داشت که ممکن است محمد بن نایف یا احمد بن عبدالعزیز به قدرت برسد ولی روند به گونه ای پیش رفته که محمد بن سلمان شانس بیشتری نسبت به سایر شاهزادگان برای کسب قدرت داشته باشد. به هر حال دوران پادشاهی محمد بن سلمان خالی از مشکلات عدیده برای عربستان نخواهد بود و جمهوری اسلامی ایران می تواند با بهره گیری از مشکلات پیش روی پادشاه عربستان در دوران پساسلمان و دامن زدن به بحران جانشینی می تواند تحولات منطقه را با تمرکز بیشتری راهبری کند.

منابع:

سید مرتضی عریضی