بحران کرونا و کیفیت سیاست‌گذاری

سؤال: مواجهه ما با بحران تا چه اندازه قابل قبول بوده است؟
فخاری: این حقیقت وجود دارد که دولت در روزهای نخست اقدامات مؤثری برای پیشگیری از ورود ویروس و شیوع اپیدمی انجام نداد. حتی می‌توان مدعی شد که در عوض سایر بخش‌های دولت که باید در خدمت منافع عمومی بودند، با ده‌ها مورد تضعیف نظام بهداشت و درمان روبه‌رو بودیم. شاهد این ادعا، چهره برافروخته و محتوای سخنرانی‌ها و نامه وزیر بهداشت به رئیس‌جمهور در اعتراض به عدم برخورد با احتکار، قاچاق و گران‌فروشی اقلام بهداشتی است و اینکه عوامل حوزه سلامت مجبورند در بازار به دنبال خرید کالاهای سلامت‌محور موردنیاز خود باشند. تا اینجا دولت به‌شدت سزاوار سرزنش است، آن‌هم نه‌فقط در قامت دولت روحانی، بلکه در هیئت تمام کسانی که دست‌کم در سه دهه گذشته و از دوران پس از جنگ تحمیلی زمام امور را در دست داشته‌اند. البته این حقیقت وجود دارد که شاید جز شمار اندکی از دانشمندان، هیچ‌کس ظهور این نوع از بیماری همه‌گیر را در ایران پیش‌بینی و حتی تصور هم نکرده بود.

سؤال: به‌طورکلی نقش رهبری سیاسی در خلال بحران‌ها تا چه اندازه اهمیت دارد؟ در ایران وضعیت چگونه بود؟
فخاری: رهبری سیاسی از نقش‌های مهم در گردنه‌های تاریخی و حوادث اجتماعی شرایط بحرانی است. در واقع رهبری سیاسی در بحران امر بسیار دشواری است؛ ‌آن‌هم زمانی که بازیگران سیاسی بسیاری در سطوح و بخش‌های مختلف حاکمیت دخیل هستند. آن‌ها درباره موارد ذیل اختیار و مسئولیت دارند:
• به‌کارگیری اطلاعات برای فهم بهتر بحران؛
• تصمیم‌گیری راهبردی برای حل بحران؛
• سازمان‌دهی ساختارها و منابع دولت برای عملیاتی‌سازی تصمیمات راهبردی؛
• نظارت بر اقدامات؛
• گرد هم آوردن بازیگران اجتماعی کلیدی برای مشروعیت بخشیدن به تصمیمات و ترویج کنش دسته‌جمعی؛
• کمک به مردم در طول بحران؛
• زمینه‌سازی اقدامات بیرون از دولت (کسب‌وکارها و...) و اطلاع‌رسانی به جامعه و روحیه‌بخشی به آن‌ها از طریق سازوکارهای اطلاع‌رسانی توده‌ای.

همین اختیارات و مسئولیت‌های ویژه سبب می‌شود که رهبری سیاسی در بحران بسیار حیاتی باشد و می‌توان گفت رهبران سیاسی بخش‌هایی از جورچین مقابله با بحران را در اختیار دارند که دیگران ندارند.
رویکرد رئیس‌جمهور در عدم پذیرش مسئولیت و انتقال تعهدات به سایرین تحت عنوان تفویض اختیار، در تصمیمات و حوادث پرتنش اجتماعی همچون سقوط ارزش پول ملی، افزایش چند صددرصدی قیمت بنزین، افزایش قیمت اقلام خوراکی، سقوط هواپیما و مسائلی ازاین‌دست این بار نیز تکرار شد و با تنها گذاشتن وزیر بهداشت به‌عنوان رئیس ستاد ملی مقابله با کرونا، صدای اعتراض افراد و جریانات مختلف سیاسی را درآورد.
درست در روزهای اولیه بحران، رهبر فرزانه و حکیم انقلاب در پیامی تلویزیونی در دفتر کار شخصی با حضور دکتر مرندی، اعلام کردند که در جریان خدمات جامعه سلامت هستند و در فضایی متفاوت و صمیمی نسبت به آنان ابراز تفقد کردند. این پیام محبت‌آمیز که نشان از توجه و حمایت معظم له از وزیر بهداشت و خانواده بهداشت و درمان داشت موجب دلگرمی و ادامه فعالیت وزیر و دست‌اندرکاران عرصه سلامت و مبارزه با کرونا شد. پاسخ وزیر به پیام ملاطفت‌آمیز رهبر انقلاب نشان داد که وزیر هم حضور به‌موقع این کوه استوار را در پشت سر خود و همکارانش درک کرده است. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله) به معنای تمام و کمال، نقش رهبری و هدایت قلوب را انجام داد؛ چراکه در صورت عدم همراهی ایشان با بدنه‌ نظام سلامت به هر دلیلی ازجمله القائات امپراتوری‌های رسانه‌ای نظام سلطه، فاجعه‌ای ملی به وقوع می‌پیوست. مکاتبات وزیر بهداشت با سایر مسئولان و تذکرات اعتراضی و گهگاه توأم با تهدید که «در صورت عدم رعایت، به استحضار رهبر انقلاب خواهم رساند»، نشان از قوت قلب وی به حمایت کامل معظم له دارد و چه چیزی ارزشمندتر از این پشتوانه برای یک فرمانده میدان در عبور از بحران! ضمن اینکه با فرمان فرماندهی معظم کل قوا مبنی بر حضور و مساعدت حداکثری نیروهای مسلح، هم لجستیک و هم روحیه سربازان خط مقدم سلامت را تقویت کرد.

سؤال: آقای فخاری از دیدگاه شما وزنه کدام‌یک سنگین‌تر بود؛ اختلاف یا همدلی؟
فخاری: هم‌زمان با شیوع رو به گسترش اپیدمی ویروس کرونا، اپیدمی‌های وسیعی از ویروس‌های ایدئولوژیکی به راه افتاد که برخی از آن‌ها در بطن جامعه‌ی ایران، خاموش و نهفته بودند؛ مواردی همچون اخبار جعلی، تئوری‌های توطئه‌ی پارانویایی و فوران‌هایی از انواع نژادپرستی. موضوع آغاز شیوع ویروس از قم، با شانتاژ رسانه‌های بیگانه و صحه‌گذاری سخنگوی وزارت بهداشت، بستر توهین به علما و حوزه‌های علمیه را فراهم کرد تا جایی که حتی با اهالی قم یا خودروهای پلاک قم در سایر شهرها برخورد قهری انجام می‌گرفت! در این ‌بین رفتارها و صحبت‌های احساسی و نسنجیده مقاماتی همچون یکی از فرماندهان پلیس مازندران در بستن راه‌ها به روی مسافران و درخواست از مردم برای اقدام عملی در این زمینه موجبات درگیری‌هایی را میان مردم فراهم کرد. درعین‌حال اجماع نظر علما و مسئولان مربوط در بستن درب اماکن مذهبی زمینه ایراد اتهامات را از بین برد و بار دیگر در انظار مردم پرده از چهره نفاق جریان «سید صادق شیرازی» برداشته شد.
از دیگر دستاوردهای مقابله با ویروس کرونا، فضای همدلی فارغ از نام جریانات سیاسی و دوقطبی‌های آزاردهنده جامعه و نقش شگفت‌آور مشارکت مردم بود که نشان داد حرکت‌های جهادی و مشارکت‌های مردمی در حوادث و بحران‌ها آن‌چنان نهادینه‌ شده است که حتی در مسئله ناشناخته‌ای مثل ویروس کرونا در حوزه بهداشت و درمان ‌ به‌صورت خودجوش به اشکال گوناگون بروز و ظهور می‌یابد. ضمن اینکه پیام رهبر معظم انقلاب (مدظله) در نیمه شعبان مبنی بر رزمایش گسترده برای مواسات، همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا در جامعه موج تازه‌ای ایجاد کرد.

سؤال: در برهه بروز بحران، اتخاذ سیاست حمایتی چگونه باید باشد؟
فخاری: محدودیت‌های اجتناب‌ناپذیر موجب ایجاد اخلال و آسیب در بسیاری از مشاغل به‌ویژه بخش خدمات شد و در واقع کشور درگیر بحران‌های سه‌گانه «پزشکی»، «اقتصادی» و «سلامت ذهنی» شد. مختصات بنیادی زندگی میلیون‌ها نفر دچار تحولاتی گشت که از پرواز، سیاحت و زیارت در دوران تعطیلات گرفته تا ارتباطات جسمانی هر روزه افراد تأثیر گذاشت.
شیوع بیماری کووید-19 در جهان، کشورهای مختلف را بر آن داشته است تا سیاست‌های متنوعی را برای مقابله با گسترش ویروس و تخفیف آثار نامطلوب رفاهی و اقتصادی آن اتخاذ کنند. به دلیل ماهیت یکسان شوک، بسیاری از کشورها سیاست‌های مشابهی برای مواجهه با بحران اتخاذ کرده‌اند. پس از اتخاذ سیاست‌های کنترلی برای جلوگیری از شیوع بیماری و توسعه نظام سلامت به‌عنوان نخستین و اصلی‌ترین پاسخ، انواع سیاست‌های انبساطی مالی و پولی، نظیر پرداخت‌های حمایتی به خانوارها و کسب‌وکارهای آسیب‌دیده و تزریق اعتبار و نقدینگی برای تحریک تقاضا و حفظ تولید، مورد توجه قرار گرفته است.
بحران شیوع کرونا در میان کشورهای درگیر مشترک است؛ اما مواجهه با تحریم، تنگنای مالی دولت، تورم بالا و بازارهای مختلف مستعد التهاب (نظیر ارز، طلا و مسکن) درد مشترک میان این کشورها نیست. در حقیقت می‌توان گفت درحالی‌که کشورهای دیگر فقط با بحران کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، ایران در میانه نبردی سخت با حریفانی سرسخت، با کرونا به‌عنوان حریفی جدید که به جمع سایرین پیوسته، روبه‌رو است. تنگنای مالی دولت دست ما را بسته است؛ آن هم در شرایطی که قبل از کرونا برای بودجه 99 کسری داشت و اکنون باید هزینه آثار اجتماعی و اقتصادی کرونا را هم بپردازد. این در حالی است ‌که صندوق بین‌المللی پول کمک مالی به کشورهای در حال مبارزه با کرونا را در دستور کار خود قرار داده، ولی تحریم اجازه ورود هیچ کمکی به میدان نبرد را نمی‌دهد! در این میان تورم و بازارهای ملتهب نیز منتظرند تا با یک حرکت اشتباه، ضربه سنگینی بزنند. به‌ این ‌ترتیب، ناگزیریم ضمن پاسخ به هر یک از حریفان، رفتار سایر حریفان را نیز در نظر داشته باشیم و اگر بدون توجه به شرایطی که در آن قرار داریم با کرونا مواجه شویم زخم‌هایی ماندگارتر و دردناک‌تر در انتظارمان است.
با ‌وجود این، به نظر می‌رسد نه‌تنها مردم، بلکه سیاست‌گذاران نیز تصویر روشنی از فضای کنونی، انتخاب‌های پیش رو و نتیجه هر یک از آن‌ها ندارند. حال‌آنکه دولت‌ها با ارزش‌های عمومی متعددی مواجه‌اند که تمرکز بر یکی ممکن است به از دست رفتن دیگری منجر شود. به‌عنوان‌مثال ارزش‌های عمومی مرتبط با حوزه سلامت (کنترل شیوع بیماری و کاهش مرگ‌ومیر) ممکن است با ارزش‌های عمومی حوزه اقتصاد (تخفیف اثرات اقتصادی بحران) همسو نباشند. شرایط کنونی سبب شده حتی زمانی که تنها بر حوزه اقتصاد متمرکز می‌شویم با ارزش‌های عمومی گوناگون و ناهمسو مواجه باشیم.

سؤال: ایران در شرایط تحریمی وارد نبرد با کرونا شد؛ با توجه به شرایط تحریمی و کمبود منابع مالی، محدودیت‌های سیاست‌گذاری دولت برای مقابله با کرونا چیست؟
فخاری: بسیاری از کشورهای درگیر با بحران کرونا به مدد کاهش قیمت نفت با تورمی پایین مواجه هستند و به‌راحتی می‌توانند در انتخاب میان مبارزه با رکود و مبارزه با تورم گزینه نخست را برگزینند؛‌ ولی ما با تورمی بالا و ناپایدار مواجهیم و باید در اتخاذ سیاست‌های انبساطی و تورم‌زای مشوق رشد که پاسخ رایج این روزها به بحران کرونا در جهان است بااحتیاط عمل کنیم. علاوه بر این منابع محدود دولتی اجازه نمی‌دهد هم‌زمان بر دو ارزش حمایت از خانوارهای آسیب‌دیده و بازیابی رشد در کوتاه‌مدت متمرکز باشیم؛ مگر اینکه در هردو ارزش به حداقل‌ها بسنده کنیم.
در حال حاضر، افراد جامعه سیاست‌های حمایتی اتخاذشده در کشورهای مختلف را به‌عنوان پایه و برهانی برای مطالبات خود در نظر می‌گیرند؛ بدون این‌که از چرایی و چگونگی تفاوت شرایط در ایران با سایر کشورها آگاه باشند. سیاست‌گذار نیز در پاسخی سریع و آسان به این مطالبات، وعده‌هایی را مطرح می‌کند که یا عملی نخواهد شد یا در صورت عملی شدن هزینه‌های سنگین‌تری بر جامعه تحمیل خواهد کرد و در هر دو حالت به تضعیف بیش‌ازپیش اعتماد عمومی دامن خواهد زد. از این جمله می‌توان به مصاحبه وزیر نیرو مبنی بر مهلت پرداخت قبوض آب و برق اشاره کرد که ضمن انباشت مبالغ این قبوض، با فرارسیدن پیک مصرف آب و برق و قبوض سنگین جدید، پرداخت برای مردم دشوارتر و در نتیجه نارضایتی مضاعف خواهد شد و باز نتیجه آن می‌شود که حقوق فروردین و اردیبهشت کارکنان صنعت آب و برق با وام بانکی پرداخت می‌شود. در این شرایط ناظران بیرونی به این نتیجه می‌رسند که این اقدام پوپولیستی وزیر نیرو می‌تواند مرتبط با انگیزه وی برای حضور در انتخابات ریاست جمهوری آتی باشد. در مثالی دیگر سیاست‌گذار بدون توجه به محدودیت‌های موجود وعده هم‌زمان افرایش حقوق کارمندان دولت، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و نیز صنایع آسیب‌دیده، حمایت از خانوارهای نیازمند و کنترل قیمت‌ها را مطرح می‌کند. وعده‌های هم‌زمانی که نمی‌تواند عملی شود و جز مُسکن‌های کوتاه‌مدت نیست. مردم نیز بارها طعم درد را پس از اتمام اثر مسکن چشیده‌اند و مدام از سیاست‌گذار دورتر می‌شوند.

سؤال: اگر بخواهید در نگاهی کلی از برندگان و بازندگان کرونا یاد کنید، از چه گروه‌هایی نام می‌برید؟
فخاری: سیاست‌گذاران ایران ناگزیرند عادات رفتاری گذشته را تغییر دهند، ارزش‌های عمومی را متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی موجود رتبه‌بندی کنند و اولویت‌ها و چرایی انتخاب آن‌ها را شفاف و دقیق در اختیار مردم قرار دهند، از اثر هر یک از سیاست‌های ممکن برای مواجهه با بحران‌های کنونی آگاه باشند و سیاست‌هایی را از مجموعه انتخاب‌های موجود برگزینند که بهترین تناسب را با اولویت‌های منتخب داشته باشند. پذیرش این حقیقت که ما قادر به پاسخ هم‌زمان به‌تمامی نیازها و دستیابی به تمام خواسته‌هایمان نیستیم، برای سیاست‌گذار و مردم دردناک است؛ اما هرچه بیشتر از آن بگریزیم ضربه این حقیقت دردناک‌تر خواهد بود.
بااین‌حال به نظر می‌رسد در حوزه کسب‌وکار، بازندگان سال 99 مشاغلی همچون گردشگری و تفریحی، رستوران و کافه، خطوط هوایی، خدمات رفاهی، دخانیات، کالاهای لوکس، خدمات ورزشی، پوشاک و به‌طورکلی بخش اعظمی از واحدهای خدماتی باشند و البته برندگان 99 مشاغل مربوط به حوزه سلامت و دارو، شوینده‌ها، مواد غذایی، بیمه، بخش‌های فناوری اطلاعات، حوزه دیجیتال و استارتاپ‌ها هستند.
با توجه به کسری بودجه ناشی از کاهش درآمدهای نفتی، کاهش درآمدهای مالیاتی به دلیل جراحات وارد بر کسب‌وکارها در شرایط شیوع کرونا، رکود تورمی موجود در جامعه، از دست رفتن بسیاری از مشاغل و استمرار تحریم‌های گوناگون، امکان بروز واکنش‌های اجتماعی وجود دارد. هرگونه اعمال فشار به مردم و کسب‌وکارها از طرف دولت برای جبران کسری بودجه و ناتوانی در احیای مشاغل ازدست‌رفته، ممکن است به بحران‌های اجتماعی و افزایش بزهکاری‌های خشن و همچنین فروپاشی خانواده‌ها منجر شود.
در حال حاضر دشمنان و رسانه‌های آنان درگیر ویروس کرونا هستند. با فارغ شدن از این بحران‌ها دوباره به تحریک افکار عمومی علیه نظام مشغول خواهند شد. ضمن اینکه سال آینده انتخابات ریاست جمهوری در پیش است و هیجانات انتخاباتی و سخنرانی‌ها و نقدهای جریانات سیاسی به عملکرد این روزهای دولت می‌تواند به تحریک و اغتشاشات خیابانی بینجامد. ازآنچه گفته شد می‌توان به‌وضوح نتیجه‌گیری کرد که اپیدمی جاری در مقام یک بیماری همه‌گیر در ایران، پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و به‌تبع آن سیاسی درخور توجهی خواهد داشت.