ابتکار کمربند و راه و ظرفیت‌های جمهوری اسلامی ایران

مقدمه

«شی جین پینگ»، رئیس جمهور چین، در سپتامبر 2013 در دانشگاه «نذربایف» قزاقستان طرح جاده ابریشم جدید را با عنوان «یک کمربند، یک راه»[1] معرفی کرد. این طرح در اصلاحیه‌های بعدی و برای گستراندن دایره شمول آن به کشورهای بیشتر، به «ابتکار کمربند و راه»[2] شهرت یافت. یکی از مهم‌ترین پیامدهای اجرای این طرح در میان‌مدت، انتقال قدرت اقتصادی از غرب به شرق با مرکزیت چین است. تکمیل و تداوم این طرح در بلندمدت منجر به تبدیل چین به قدرتی ژئواستراتژیک خواهد شد که چالش‌های بسیاری برای آمریکا ایجاد می‌کند. هم‌اکنون اجرای پروژه‌های مرتبط با «ابتکار کمربند و راه» علاوه بر اینکه اهداف چین را تأمین می‌کند، می‌تواند ایران را هم به‌ هابِ منطقه تبدیل و باعث انجام پروژه‌های زیرساختی شود. این نوشتار با بررسی ابعاد مختلف این برنامه، به ظرفیت‌سنجی احتمال همکاری ایران پرداخته است.

1- وضعیت شناسی موقعیت ایران در ابتکار کمربند و راه

ایران در کریدور آسیای مرکزی- چین به آسیای غربی قرار دارد. این کریدور، یکی از محورهای اصلی جاده ابریشم است و از طریق قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران و ترکیه استان «سین‌کیانگ» چین را به دریای مدیترانه متصل می‌کند. کریدور آسیای مرکزی- چین به آسیای غربی، غیرفعال‌ترین کریدور ابتکار کمربند و راه است. بررسی میدانی و مصاحبه با کارشناسان، نشان‌دهنده بعضی از واقعیت‌های زیر از موقعیت ایران در ابتکار کمربند و راه است:

•  همکاری بر اساس حوزه‌های پنج‌گانه ابتکار کمربند و راه میان دو کشور وجود ندارد (برای مثال اتصال زیرساخت اطلاعاتی و گردشگری) و همکاری کوتاه‌مدت و فاقد انسجام است؛
•  نقش ایران در ابتکار کمربند و راه در قانون و یا استراتژی خاصی نیامده است؛ بلکه در تعریف این نقش کنش فعالانه ایران برای استفاده از فرصت‌ها لازم است؛
•  چینی‌ها از فضای تحریمی جدید اعمال‌شده علیه ایران واهمه دارند؛
•  محدودیت‌های بازگشت سرمایه از ایران و سایر ریسک‌های موجود در بازار آن، سرمایه‌گذار چینی را از ایران بیشتر دور می‌کند؛
•  برخی از قوانین داخلی ایران در مسیر همکاری بلندمدت که مورد نیاز پروژه‌های ابتکار کمربند و راه است، مانع ایجاد می‌کند.

2- ظرفیت‌های ایران در کمربند و راه

ایران یکی از کشورهای محوری در ابتکار کمربند و راه است و پل ارتباطی با خاورمیانه یا حتی اروپا به شمار می‌آید. این کشور در ابتکار کمربند و راه، به‌ویژه کریدور خشکی دارای ظرفیت­های زیر است:

2-1-ایران پل ارتباطی

جایگاه ژئوپلیتیکی ایران به‌عنوان پل ارتباطی شرق- غرب و شمال- جنوب، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های آن تلقی می‌شود. ایران با قرار گرفتن در محور ترتیبات و روندهای سیاسی- امنیتی و انرژی خاورمیانه، کریدور اقتصادی شمال- جنوب، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ابتکار کمربند و راه، به‌طور بالفعل این نقش را دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های ایران برای پذیرفتن نقش پل ارتباطی عبارت‌اند از:

•  ایران در نقطه کانونی و محوری ابتکار (نزدیک‌ترین مسیر زمینی به بازار اروپا)؛
•  اهمیت ثبات خاورمیانه برای چین و نیاز به ایران برای تأمین ثبات و مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر (نفوذ استراتژیک ایران بر کشورهایی مانند افغانستان، سوریه، لبنان، عراق، یمن و ...)؛
•  ظرفیت عظیم ریلی ایران.

2-2-ظرفیت تمدنی

•  نگاه تمدنی ایران به چین که بر اساس آن به دلیل نزدیکی هویتی و تمدنی برای همگرایی با آن در مقایسه با غرب، ظرفیت بیشتری وجود دارد؛
•  ظرفیت عظیم تاریخی در مسیر جاده ابریشم برای تقویت ارتباطات میان‌ ملت‌ها و توسعه گردشگری.

2-3-ظرفیت‌های انرژی

 ظرفیت ایران برای تبدیل شدن به کانون و هاب انرژی ابتکار کمربند و راه؛

•  فرصت‌های مهم سرمایه‌گذاری در منابع نفتی و معدنی غنی ایران؛
•  منابع غنی نفتی و گازی ایران؛
•  وجود خطوط لوله گازی ایران تا مرز پاکستان (خط لوله صلح)؛
•  ایران تنها کشور مستقل منطقه خاورمیانه در حوزه انرژی؛
•  ظرفیت بالای ایران برای تبدیل شدن به مرکز برق منطقه خاورمیانه با توجه به منابع عظیم تجدیدپذیر و توانایی‌های بالا در تولید انرژی آبی، بادی و خورشیدی.

نتیجه­ گیری

در مقطع کنونی، خودداری و پرهیز از صرف امضای تفاهم‌نامه و ارائه بسته‌های عریض و طویل از ظرفیت‌های ایران در مذاکره با طرف چینی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در این راستا، لازم است که چند پیشنهاد صریح و روشن برای نشان دادن جدیت و عزم ایران در این ابتکار، در دستور کار دستگاه سیاسی کشور قرار گیرد. از جمله:

•  پیوند توسعه خط ساحلی مکران به کریدور اقتصادی چین- پاکستان؛
•  اجرای پروژه برقی‌سازی قطار تهران- مشهد؛
•  همکاری دانشگاهی و تعریف بورس‌های مشترک؛
•  همکاری در زمینه زیرساخت اطلاعات و ارتباطات کریدور چین- آسیای مرکزی به غرب آسیا.