نظم جهانی پس از کووید19 و درس آموخته ای برای سیاست خارجی

شیوع کووید19 در چین و دیگر کشورها و تقابلات بین این کشور و آمریکا فرصت مناسبی را برای گرم شدن مناظرات کلاسیک روابط بین الملل پیرامون نظم و ظهور و سقوط قدرتها فراهم ساخته است. در این یادداشت یک درس آموخته از موضوع شیوع کووید19 پیرامون روابط چین با جهان برای سیاست خارجی ایران بر شمرده می شود.

مقدمه

شیوع کووید – 19 در چین و توسعه آن به دیگر کشورها، مدل برخورد کشورها با این بیماری، دستاوردها و شکست های آنها در کنترل آن و به ویژه اقدامات دولت چین در حوزه دیپلماسی و قدرت نرم و واکنش دولت آمریکا فرصت مناسبی را برای گرم شدن مناظرات کلاسیک روابط بین الملل پیرامون نظم و ظهور و سقوط قدرتها فراهم ساخته است. در این چند ماه شاهد انواع و اقسام تحلیل ها دربارۀ تقابلات چین و آمریکا، جهان پساکرونا، قدرت روبه تصاعد چین و چرایی رفتار آمریکا از سوی متفکرین و یا اتاق فکرهای رشته روابط بین الملل بودیم، چراکه شیوع کووید – 19 صرفاً یک نقطه عطف اقتصادی، اجتماعی و اپیدمیولوژیک برای جهان نبوده است، بلکه این پدیده نقطه عطفی برای روابط جهان با چین نیز تلقی می شود. در یادداشت کوتاهی که در ادامه می آید، یک درس آموخته از موضوع شیوع کووید- 19 و پیامد بین المللی آن برای سیاست خارجی ایران بر شمرده می شود.

تحول قدرت نرم چین در حوزه سیاست خارجی

برای ورود به بحث، باید از رفتارهای چین پس از شیوع کووید – 19 در حوزه سیاست خارجی، دیپلماسی عمومی و قدرت نرم سخن گفت. از زمان کاهش سرعت شیوع ویروس کووید -19 در داخل این کشور، دولت چین کمک‌های فراوانی به چندین کشور در سراسر جهان از جمله روسیه، ایران، اسپانیا و ایتالیا کرد تا بتوانند با رشد این بیماری مبارزه کنند. بخش عمده ای از این اقدامات که با عنوان دیپلماسی ماسک شهرت یافت، توصیف کننده سبک خاص و جدیدی از به کارگیری قدرت نرم با ارسال تجهیزات و لوازم پزشکی و دارویی و تأکید بر ابزارهای فرهنگی، نمادین و گفتمانی در سیاست خارجی چین از زمان شیوع کووید – 19 بوده است. علاوه بر این، ادبیات و اقدام دیپماتیک چین نیز در این دوره بسیار متمایز و تهاجمی (نه الزاماً به معنای منفی) بوده است. برخی از اقدامات چین در این حوزه عبارتند از:

ارائه کمک های مالی و تجهیزات پزشکی و دارویی از سوی نهادهای دولتی، خیریه ها و بخش خصوصی؛
اقدامات دیپلمات ها و سفیران در کشورهای مختلف در راستای دیپلماسی عمومی و ترمیم چهره چین؛
بازتاب رسانه ای الگوی اقدامات چین در مبارزه و کنترل شیوع کووید -19 (مدل حکمرانی)؛
برگزاری چند رویداد دیپلماتیک بزرک از جمله کنفرانس با کشورهای آسه.آن در لائوس، کنفرانس فوق العاده ویدئویی وزیران خارجه کشورهای بریکس و شرکت آنلاین در نشست فوق العاده سران گروه بیست؛
مشارکت ها و تقابلات شبکه حامی چین در فضای رسانه ای و مجازی کشورها.

به طورکلی، ویژگی این اقدامات و سیاست خارجی نرم افزارانه چین به شرح زیر قابل تفکیک است:

اول، این کمک های مالی و تأمین لوازم مورد نیاز بیمارستانی و دارویی و پزشکی از سوی خیریه ها، نهادهای مردمی و دولتی و شرکت های چینی، در احیای چهره تاریخی منفی از چین در مناطق حساس ژئوپلیتیک از اهمیت برخوردار بوده است. برای مثال، در حالی که پیش از شیوع کووید- 19، تنش ها در ایتالیا بر سر اجرای ابتکار کمربند و راه چین در حال افزایش بود، مقامات پکن پس از شیوع این بیماری برخلاف اقدامات منفعلانه اتحادیه اروپا، سخاوتمندانه به کمک رهبران رم شتافتند. تردیدی نیست که این کمک ها در آینده بر قلب و ذهن مردم ایتالیا به عنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای این منطقه نسبت به چین تأثیر می گذارد.
دوم، ویژگی دیگر اقدامات اخیر چین زمینه سازی برای شکل دهی به روابط طولانی مدت و شبکه های حامی خارجی است. چین با اقدامات فوق دسترسی قابل توجهی به زیرساخت کشورهای بحرانی و سرمایه اجتماعی و به ویژه در بین بوروکرات های سطح متوسط در طولانی مدت کسب می کند.
سوم، در حالی همواره این اجماع در میان متفکرین علوم سیاسی وجود داشت که چین فاقد جامعه مدنی بالغ است، با استفاده از ابزارهای نرم و ارائه کمک های پزشکی و دارویی، نفوذ جامعه مدنی چین در داخل و خارج این کشور افزایش یافت. برای مثال، از زمان کاهش شیوع کووید – 19 در چین شاهد مسئولیت پذیری فعالانه شرکت ها و بازرگانان چینی در اهدای این کمک ها تقریباً به شکل مستقل از نهادهای دولتی هم به داخل و هم خارج از این کشور بودیم. در این راستا، چندین محموله کمک های بشردوستانه از سوی شرکت ها و تجار چینی به کنسولگری ایران در گوانجو و شانگهای تحویل گردید.
چهارم، افزایش نفوذ در رژیم ها و نهادهای بین المللی، یکی دیگر از اهداف ضمنی مشارکت وسیع خارجی چین در مبارزه با کووید- 19 است. هم اکنون اتباع چینی ریاست 4 آژانس از 15 آژانس تخصصی سازمان ملل متحد (FAO، ICAO ، ITU و UNIDO) را بر عهده دارند. چین با استفاده از فرصت پیش آمده به دنبال پر کردن ضعف های پیشین در رهبری نهادهای بین المللی دنیاست (1). در این خصوص، رهبران فعلی این کشور افزایش حضور در رأس نهادهای جهانی را امری محوری برای تحقق هژمونی احتمالی آن می دانند. در این خصوص، شدت نفوذ چین در سازمان بهداشت جهانی به درجه ای افزایش یافته است که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا بودجه سازمان بهداشت جهانی را با این ادعا که این نهاد بین المللی «چین‌محور» است، قطع کرد.
پنجم، تبلیغ مدل و الگوی مدیریت چین در کنترل شیوع کووید- 19 راهکار دیگری برای توسعه موقعیت چین در قدرت نرم است. جذابیت الگو و مدل حکمرانی یکی از نقایص بزرگ قدرت رو به تصاعد چین است و از این منظر در میان 20 کشور نخست دنیا براساس رتبه قدرت نرم قرار ندارد و علی رغم تلاش زیاد رهبران کنونی و پیشین چین، دستاوردهای موافقیت آمیزی در این زمینه نداشته است.

البته باید نکته را به خاطر داشت که بخشی مهمی از اقدامات بالا با هدف مبارزه با چین هراسی و موج تبلیغات منفی ای بود که دولت آمریکا و برخی کشورهای غربی علیه این کشور به بهانه دستکاری در آمارها به راه انداخته بودند. عمده اظهارنظرها، تولیدات محتوایی و انعکاس های تصویری این کشورها، چین را متهم به مخفی کاری و پنهان کاری دربارۀ طبیعی یا مصنوعی بودن منشاء کووید- 19، زمان شیوع، اطلاعات و آمار و ارقام مبتلایان، کشته شدگان و درمان شده ها میکرد. به نظر برخی از صاحب نظران جایگاه، اعتبار و قدرت نرم چین با شیوع کووید – 19 نه تنها بهتر نشد، بلکه در مقایسه با گذشته در رتبه بندی نامطلوب تری قرار گرفت. در یک نظرسنجی توسط مرکز تحقیقاتی پیو از مردم آمریکا در ماه مارس 2020، حدود 66 درصد دیدگاه منفی نسبت به چین اعلام کردند که 20 درصد افزایش را نسبت به سال 2017 نشان می دهد. این نوع نظرسنجی ها نشان می دهد که کارزار تبلیغاتی گسترده جهانی چینی ها پس از شیوع این بیماری، حداقل در بین آمریکایی ها شکست خورده است (2). حتی بسیاری از کشورها که کمک ها و تجهیزات پزشکی و دارویی از چین دریافت کردند، زبان به انتقاد از چین گشوده و به فکر بررسی چگونگی شکایت از این کشور و یا دریافت غرامت از آن (با فرض منشاء غیرطبیعی کووید – 19) افتاده اند.

به صدا درآمدن زنگ خطر نظم تک قطبی

اگر نخواهیم زیاده روی کنیم و رفتارهای اخیر چین را به هژمونی و تغییر رهبری دنیا به ویژه در حوزه نرم ربط دهیم، حداقل می توانیم اینگونه استدلال کنیم که شیوع کووید – 19، روند تحول در نظم بین المللی را تسریع بخشیده است. پس از شیوع این بیماری، بسیاری از کارشناسان پیش بینی کردند که همه گیری کووید – 19 روند بازسازی روابط بین الملل را به سمت نظام دو قطبی ایالات متحده و چین تسریع بیشتری خواهد بخشید (3). بسیاری از کشورها که پیش از این همکاری با آمریکا اولویت اول و آخر آن ها محسوب می شد، اکنون در حال ارزیابی دوباره برای حضور در شبکه حامی این کشور هستند و شاید در سال های پیش رو دست به انتخاب های جدید بزنند. البته این استدلال الزاماً بدان معنا نیست که اکثریت قریب به اتفاق کشورها به زودی ایالات متحده را رها می کنند و در اردوگاه چین قرار می گیرند، اما احتمالاً کشورها بعد از این بیشتر روابط متوازن تر با همه قدرتهای بزرگ را جستجو کنند و صرفاً در شبکه حامی یکی از این قدرتها قرار نگیرند. هدفی که به نظر می رسد در چند ساله اخیر ترکیه، ایتالیا و حتی کشورهای عربی منطقه غرب آسیا به تدریج در حال حرکت در مسیر آن هستند. قطعاً کووید -19 سرعت بیشتری به این روند خواهد بخشید و گزینه چین را در انتخاب های کشورها تقویت خواهد نمود.

به نظر برخی محققان کووید- 19 فرصتی به چین داده تا با بهرهگیری از آشفتگی سیاست خارجی آمریکا، از این کشور در شکل دهی به روندهای جهانی پیشی بگیرد. چین اکنون بزرگترین قدرت تجاری جهان است. تجارت این کشور 4.43 تریلیون دلار در مقایسه با 3.89 تریلیون دلار برای ایالات متحده، برای تقویت زیرساخت های پایه ای در جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه و نوظهور آفریقا و آسیا مورد نیاز است.برای مثال، چین اکنون ابرقدرت زیرساختی جهان است که بنادر، راه آهن، جاده ها و ایستگاه های برق در آفریقا میسازد (4).

از سوی دیگر، پس از شیوع کووید – 19 زبان سیاست خارجی چین بسیار صریح و تهاجمی تر شد و مقامات این کشور، وزارت خارجه، دیپلمات ها، سفرا و رسانه های آن در سراسر دنیا با قاطعیت بیشتری از موضع کشورشان حمایت به عمل می آورند. کووید-19 سبب شد که روابط چین با آمریکا در بدترین وضعیت از زمان دیپلماسی پینگ پنگ قرار بگیرد و حتی برخی معتقدند که جدایی تدریجی اقتصاد دو کشور از یکدیگر گزیرناپذیر است (5).

به عبارت بهتر، می توانیم بگوییم که کووید -19 خط تخاصم و رقابت چین و آمریکا را بر سر رهبری و هژمونی و یا حداقل تغییر و تحول در نظم بین المللی برجسته تر کرد. اینکه چه زمانی تقابلات زبانی و ادبیات دیپلماتیک تهاجمی بین چین و آمریکا به سمت کنش جدی در رفتار آن ها رهنمون شود، به طور دقیق مشخص نیست، اما به تدریج می توانیم آن را در رفتارهای آن ها مانند جنگ تجاری و کووید- 19 با وضوح بیشتری ملاحظه نماییم.

در آینده نزدیک و با سرعت گرفتن بیشتر صعود چین و توسعه ابزارهای نرم قدرت آن، آمریکا به درجه بیشتر از ماجرای جنگ تجاری و کووید- 19 به هراس خواهد افتاد. توسیدید مورخ یونانی در کتاب تاریخ جنگ های پلوپونزی دربارۀ جنگ آتن و اسپارت می گوید آنچه این جنگ را اجتناب ناپذیر ساخته بود، رشد سریع قدرت آتنی ها بود که هراس و ترس فزاینده به دل اسپارتی ها می انداخت. با این ترس آن ها دچار اشتباه محاسباتی شدند و به آتنی ها حمله کردند. امروز نیز می توانیم وضعیت نظم بین المللی و موضوع ظهور و سقوط قدرتها، به ویژه واکنش های آمریکا در قبال چین را با همین ترس و محاسبه اشتباه ارزیابی کنیم. بسیاری از اقدامات آمریکا در موضوع شیوع کووید – 19 و به راه انداختن چین هراسی در دنیا، شاید ناشی از همین ترس و متعاقب آن اشتباهات محاسباتی باشد.

درس آموخته ای برای سیاست خارجی ایران

مهمترین درس آموخته برای تحلیل گر و تصمیم گیرنده سیاست خارجی، فهم درست و به موقع اوضاع متحول و متغیر دنیای معاصر، منازعات و رقابت قدرتهای بزرگ و ظهور و سقوط قدرتها است. در عین حال که نباید زیاد اغوای قدرت چین شویم و بدانیم که این کشور تا رسیدن کامل به آمریکا و پشت سر گذاشتن آن به ویژه در حوزه قدرت نرم، ارائه الگو و مدل در عرصه جهانی فاصله طولانی و راه درازی در پیش دارد، اما در عین حال نباید از قدرت رو به تصاعد آن و به ویژه قدرت نمایی آن در برابر آمریکا به راحتی بگذریم. تصمیم گیرنده ایرانی باید به خوبی بر ادراک این موضوع مسلط باشد، تا در چارچوب همین وضعیت موضعگیری راهبردی و کنش ورزی تاکتیکی کشورمان را در معادلات قدرت جهانی ترسیم نماید.

فهم این وضعیت و تحولات برای آن نیست که از یک قدرت در سال 1979 (آمریکا) دل کنده ایم، به دام وابستگی به دولت دیگری برای مثال در 2050 (چین) بیافتیم، بلکه باید این تحولات را به درستی ادراک کنیم تا از آن برای تأمین حداکثرسازی منافع و ارتقای جایگاه کشورمان در سطح جهانی است.

جمهوری اسلامی ایران در این چند دهه گذشته، کشوری با رتبه و جایگاه منطقه ای به لحاظ قدرت تلقی می شده، اما همواره داعیه و رفتاری در سطح قدرتهای جهانی داشته است. این کشور از زمان انقلاب اسلامی در سال 1357 و شکل گیری سیاست خارجی آن، رسالت جهانی برای خود ترسیم کرده و قائل به ارائه الگو و مدل برای سطحی جهانی بوده است. این بازیگری و نقش چهار دهه گذشته، در کنار تأمین برخی از مطالبات و آرزوهای تاریخی ایرانیان برای استقلال خواهی و عدم وابستگی، مخاطرات و آسیب های جدی نیز برای آن به همراه داشته است. اگر به قول صدراعظم آهنین پروس و آلمان، بیسمارک، سیاست را هنر ممکن ها بدانیم، در این صورت باید بکوشیم با درک بهتر شرایط متحول نظم جهانی با کاهش مخاطرات این نوع بازیگری و رسالت؛ موقعیت بهتری برای کشورمان ترسیم کنیم.

نتیجه ای که از تحلیل می خواهم بگیرم، این نکته است که ایران در این رسالت، موقعیت و یا نقش جهانی کنونی خود نمی تواند از الزامات ساختاری نظام بین الملل جدا بماند و کنار بایستاد و تماشاگر ماجرا باشد که اگر در چنین موضعی قرار بگیرد، باید انتظار آسیب های بسیار جدی تری را داشته باشیم. کما اینکه در دو قرن گذشته نیز تماشای بازی و یا بازی منفعلانه آسیب های جدی به کشورمان وارد ساخته است.

بنابراین، ایران کنونی باید در متن ماجرا، ظهور و سقوط قدرتها و پیدایش روندها، ترتیبات و نظم آتی باشد. قرار گرفتن در این فرایند همانا مستلزم رعایت اصل تأثیرپذیری و آسیب های متعاقب آن است. شیوع کووید – 19 مثل جنگ تجاری چین و آمریکا در سال 2018 و 2019 است. در قضیه جنگ تجاری نیز ایران طرف اصلی ماجرا نبود و ارتباط مستقیمی هم به خود موضوع دعوا نداشت، اما شواهد و اخبار آن برهه از تحولات نشان می دهد که ایران یکی از موضوعات جانبی مذاکرات این دو کشور بود و حتی زمزمه هایی مبنی بر وجه المصالحه قرار گرفتن کشورمان در دعوای چین و آمریکا نیز وجود داشت.

در موضوع شیوع کووید – 19 نیز کشورمان نوک پیکان حملات آمریکا پس از چین است. برای مثال، در این مدت شاهد آن بودیم که آمریکا شیوع این بیماری در کشورمان را به چین و مناسبات نزدیک دو کشور مرتبط می ساخت و در عین حال که از آن به عنوان دستاویزی برای چین هراسی در سیاست خارجی کشورمان استفاده می کرد، در ادامه از آن به عنوان فرصتی برای فشار حداکثری به ایران و ایرانهراسی در منطقه غرب آسیا نیز بهره برداری می نمود. در این راستا، لایه زیرین متن تصاویر و تولیدات رسانه ای و نیز محتوایی که در روزهای پس از شیوع این بیماری در چین و ایران و اشاعه آن به سایر کشورها انعکاس می یافت، معرفی دو کانون بحرانی در دنیا و شناسایی این دو کشور به عنوان منبع اصلی صدور این «شر» جدید به دنیا بود. تلاش می شد که اذهان عمومی دنیا و منطقه را به این نتیجه برسانند که ایران و چین دو نقطه شر دنیا هستند و برای باقی کشورها خطر دارند.

در ارزیابی نهایی باید گفت که ایران کنونی درگیر مناقشات منطقه ای و فرامنطقه ای فراوانی با غرب (ایالات متحده، انگلیس، فرانسه و ...) و برخی از رژیم ها و کشورهای منطقه (از جمله اسرائیل، عربستان سعودی، بحرین و امارات) است، به ناچار فشار زیادی همواره در سیاست خارجی خود تحمل می کند. در نتیجه، توجه ویژه و هوشمندانه تر به راهبرد «نگاه به شرق» در سیاست خارجی و همکاری در قالب ابتکاراتی نظیر «برنامه مشارکت جامع راهبردی» و «ابتکار کمربند و راه» با چین - نه الزاماً تبدیل شدن به «متحد راهبردی» آن- برای موازنه سازی در برابر این فشارها و اقدامات جناح های مختلف غربی و عربی ضرورت اساسی دارد. این مسئولیت پذیری قطعاً نقش این کشور را در معادلات قدرت جهانی افزایش می دهد. ایران به منظور مشارکت در مدیریت نظم منطقه ای و جهانی و روندها و ترتیبات امنیتی نوظهور و نیز مقابله با پیامدهای منفی آن می تواند تقویت همکاری ها و تعاملات با چین را در دستورکار قرار دهد. پیش از این نیز چنین همکاری موفقی را بین ایران و روسیه در موضوع بحران سوریه و در چارچوب مدل مذاکراتی آستانه شاهد بوده ایم.

در پایان باید خاطر نشان ساخت که هرچند فرصت همکاری با چین میتواند بسیاری از تنگناهای امنیتی کشورمان را رفع کند، اما نباید از کنار فرصت همکاری با سایر قدرتهای نوظهور دنیا (هند، اندونزی، مالزی، کره جنوبی، ژاپن، روسیه، نیجربه، مکزیک، برزیل، ترکیه و آفریقای جنوبی) نیز گذشت، زیرا متناسب با افزایش سهم قدرت نظامی و اقتصادی این کشورها، تمایل آنها برای مشارکت در مدیریت نظم جهانی و روندها و ترتیبات نوظهور نیز افزایش می یابد. همچنین توجه به ظرفیت ها و فرصت های ابتکارات بزرگ ژئوپلتیک کشورهای نوظهور شامل کمربند و راه چین؛ راه ادویه هند و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در کنار یکدیگر اهمیت دارد.