ضرورت تحول ساختاری و سازمانی در وزارت امور خارجه

دانلود: نامه ۲۷ اندیشکده به رئیس جمهور منتخب

جمعی از اندیشکده‌های مطرح سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی طی نامه‌ای به آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی تاکید کردند: در شرایط کنونی که اقتصاد ایران با چالش­هایی نظیر رکود تورمی و فشار‌های خارجی مواجه است، گسترش روابط تجاری با کشور‌های همسایه و حضور مؤثرتر در بازار‌های منطقه می­تواند ضمن ارتقای سطح تولید و صادرات کشور، زمینه را برای کاهش آثار ناشی از فشار‌های خارجی و تحقق اهداف رشد و پیشرفت اقتصادی فراهم کند.
در بخشی از این نامه آمده است: ایجاد تحول ساختاری و سازمانی در نهاد وزارت امور خارجه از آن جهت ضروری می‌نماید که در سال‌های اخیر این وزارتخانه به‌عنوان متولی اصلی روابط خارجی کشور، به علت برخی از کژکارکردی‌های داخلی زیر نتوانسته چنان‌که شایسته و بایسته است کارکرد مطلوبی را از خود به منصۀ ظهور برساند

متن این نامه سرگشاده به شرح زیر است:

«بسم‌الله الرحمن الرحیم»

جناب آیت‌الله دکتر سید ابراهیم رئیسی

رئیس جمهور منتخب

سلام‌علیکم.

احتراماً ضمن عرض تبریک انتخاب شایسته جنابعالی به ریاست جمهوری اسلامی ایران، به استحضار می‌رساند که دستگاه سیاست خارجی و ساختار وزارت امور خارجه کشور از سال‌ها پیش گرفتار مسائل و مشکلات جدی و عمیق نهادی و ادراکی است و بدون برنامۀ راهبردی مبتنی بر زمانمندی مشخص، به‌صورت روزمره و متأثر از خواست و میل گروه‌ها و جریان‌های ذی‌نفع دولت‌ها اداره می‌شود. این در حالی است که این وزارتخانه باید به‌مثابه قرارگاه نیرو‌های عملیاتیِ فرامرزی، از چنان قابلیت بالایی برخوردار باشد که بتواند در خارج از مرز‌های جغرافیایی، فرهنگی و مذهبی، به سامان‌دهیِ امور مرتبط با منافع ملی کشور مبادرت ورزد. بررسی اقدامات وزارت امور خارجه در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که در جهت ارائۀ ادراک راهبردی از الگوی حاکم بر نظام بین‌الملل، اصلاح کارکرد‌ها و پیش‌بینی ساختار‌های نهادی متناسب برای کنشگری فعال جهت ارتقاء منزلت جمهوری اسلامی ایران در محیط بین‌المللی، ابتکارات لازم مدنظر قرار نگرفته است.
با عنایت به تحولات بنیادین در محیط نظام بین الملل و سر بر آوردن قدرت‌های نوظهور و شکل‌گیری محیط‌های اقتصادی جدید و در راستای نیاز کشور به تجارت خارجی به منظور توسعه جریان تولید و همچنین رفع ناکارآمدی نهادی وزارت امورخارجه نسبت به این تحولات و نیاز‌های کشور، جمعی از اندیشکده مطرح سیاست خارجی و دیپلماسی اقتصادی در قالب نامه ذیل، مهم‌ترین انگاره‌ها و درس‌آموخته‌هایی را که کانونی شدن اقتصاد در سیاست خارجی را در پی دارد، به شرح ذیل خدمت شما عرضه می‌دارد:

کانونی شدن مقولۀ اقتصاد در حلقۀ سیاست خارجی با تمرکز بر توسعۀ تجارت خارجی

متأثر از مشکلات تحریمیِ تحمیلی از جانب آمریکا، اقتصاد کشور طی سالیان اخیر نه‌تن‌ها دچار چالش‌های ژرفی از جنس رکود تورمی شده، بلکه به‌واقع کاهش محسوس سهم تجارت خارجی در برنامه‌های توسعه‌ای کشور را نیز تجربه کرده است. شاهد مثال این انگاره، سهم ۱۰ درصدی (۷۳ میلیارد دلاری) تجارت خارجی از تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۹ و حجم اندک تجارت خارجی ایران با کشور‌های همسایۀ حاضر در حوزۀ راهبردی غرب آسیا در سال ۲۰۱۸ است که از تجارت ۲ تریلیون و ۸۱۵ میلیارد دلاری این کشور‌ها (با بیش از ۱ تریلیون و ۱۵۰ میلیارد دلار واردات)، مجموع صادرات نفتی و غیرنفتی جمهوری اسلامی ایران فقط ۲۴ میلیارد دلار بوده است. بر این اساس و با هدف حل مشکلات پدیدارشده، پیشنهاد می‌شود که تعیین برنامه‌ها و مدیریت پروژه‌ها در وزارت خارجه در بازۀ زمانی چهارساله، در رابطه با بخش‌های مزیت‌داری همچون انرژی (نفت، گاز و برق و انرژی‌های نو و نیروگاه، پالایشگاه، پتروشیمی و تأسیسات نفتی)، کشاورزی، صدور خدمات فنی مهندسی، انعقاد و اجرای پیمان‌های منطقه‌ای با کشور‌های هدف، حمل‌ونقل و ترانزیت، توسعۀ مناطق آزاد و ویژه، دارو و تجهیزات پزشکی، صادرات غیرنفتی (بازسازی صادراتی، تولید صادرات‌محور و اصلاح تعرفه‌های ترجیحی با دیگر کشور‌های هدف) و توسعۀ زنجیره ارزش تولید و خودکفایی، مورد توجه واقع شود.

هم‌افزایی نهادی در حوزه تجارت خارجی با محوریت وزارت امور خارجه

با توجه به متکثر بودن تجارت خارجی در چند وزارتخانه دولتی و نهاد غیردولتی، لازم است شورا یا نهادی مرکب از اعضای دولتی و غیردولتی با ترکیب رئیس (رئیس‌جمهور)، دبیر (وزیر امور خارجه) و اعضا (وزرای صنعت، کشاورزی، اقتصادی، نفت، نیرو، راه و شهرسازی و رئیس بانک مرکزی و در موارد لزوم مدعوینی از وزارتخانه‌ها و نهاد‌های مرتبط) به‌صورت ماهانه برای پایش اقدامات و برنامه‌های از پیش طراحی‌شده، تشکیل جلسه دهند. گفتنی است که با اتخاذ ابتکار فوق می‌توان در قالب یک هدف‌گذاری کوتاه‌مدت تا سال ۱۴۰۴، صادرات غیرنفتی را در کل تجارت خارجی کشور افزایش داد و موجبات اخذ سهمی ۱۰ درصدی را از واردات ۱۲۰۰ میلیارد دلاری کشور‌های همسایه فراهم کرد.

اتخاذ سیاست همسایگی

در شرایط کنونی که اقتصاد ایران با چالش‌هایی نظیر رکود تورمی و فشار‌های خارجی مواجه است، گسترش روابط تجاری با کشور‌های همسایه و حضور مؤثرتر در بازار‌های منطقه میتواند ضمن ارتقای سطح تولید و صادرات کشور، زمینه را برای کاهش آثار ناشی از فشار‌های خارجی و تحقق اهداف رشد و پیشرفت اقتصادی فراهم کند. توسعه روابط پایدار با کشور‌های همسایه از راه‌های مختلفی امکان‌پذیر است و به زمینه‌سازی‌هایی نیاز دارد؛ از جمله: تحلیل دقیق نیاز‌های وارداتی کشور‌های همسایه؛ سامان‌دهی سیاست‌های ارزی؛ تنوع‌بخشی در مبادی واردات و اولویت‌دهی به کشور‌های همسایه؛ به‌کارگیری راهبرد تولید مشترک؛ انتخاب مناطق آزاد معین برای توسعه تجارت با همسایگان؛ انعقاد قرارداد‌های تجارت ترجیحی و آزاد با کشور‌های همسایه و پیگیری اجرای صحیح آن؛ همسان‌سازی استاندارد‌های کالایی؛ حمایت از صادرات خدمات فنی و مهندسی و استقرار نمایندگی سازمان توسعه تجارت ایران در ۱۵ کشور همسایه.

تقویت راهبرد نگاه به شرق و قدرت‌های نوظهور

در فضای نوین حاکم بر نظام بین‌المللِ پسا جنگ سرد که قدرت‌های نوظهورِ شرق آسیا گوی سبقت را در عرصه‌های گوناگون از رقبای غربی ربوده‌اند، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با تکیه بر موقعیت ویژۀ ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک و قرابت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و تمدنی خود، علاوه بر تعمیق روابط اقتصادی با کشور‌های مورد اشاره، برای مقابله با فشار‌های حداکثریِ ایالات متحده و کنشگران غربی رویکردی موازنه‌ساز را با آن‌ها دنبال کند و ضمن پرهیز از محدودسازی تعاملات با کشوری خاص، توسعه همه‌جانبه روابط خویش را با کشور‌های حوزۀ بریکس، آسه‌آن و اوراسیا مدنظر قرار دهد.

اصلاح روابط با چین

با عنایت به جایگاه ویژۀ چین در منظومۀ سیاست و اقتصاد بین‌الملل باید اذعان داشت که در مقطع کنونی، به سبب نبود تصویری ثابت از ارادۀ ایران برای ارتقای روابط دوجانبه با چین و عدم اشاره به ظرفیت‌های طرف ایرانی در روابط فی‌مابین، این کشور تمایل چندانی به تعمیق روابط در سطوح عینی و عملیاتی از جمله مالی و بانکی و پروژه‌های کلان ندارد. با این حال، این امیدواری وجود دارد که روی کار آمدن دولت جدید در ایران تأثیرات مثبتی را بر روابط تهران و پکن داشته باشد و دو کشور در راستای اصلاح تعاملات در همه حوزه‌ها از جمله مالی و بانکی، تجاری و سیاسی ـ امنیتی گام بردارند.

لزوم توجه جدی به فدراسیون روسیه و حوزۀ راهبردی اوراسیا

با وجود تمایل و عزم جدی حاکمیت فدراسیون روسیه برای همکاری با ایران در دوران تحریم، همگرایی نسبی در روند‌های منطقه‌ای و جهانی در کنار ظرفیت‌های ویژه‌ای مانند بازار گسترده حدود ۲۵۰ میلیارد دلاری و قرارداد تجارت ترجیحی با اتحادیۀ گمرکی اوراسیا، متأسفانه روابط اقتصادی ـ تجاری جمهوری اسلامی ایران، بسیار کمتر از ظرفیت‌های موجود و ارادۀ دو طرف است. بر این اساس، توجه به توسعۀ روابط با فدراسیون روسیه می‌تواند برای مقابله با راهبرد‌های ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران از جمله در مسئله تحریم‌ها در حوزه‌های سرمایه‌گذاری پروژه‌های کلان، انتقال فناوری، افزایش درآمد‌های ارزی، فعال‌سازی شرکت‌های کوچک و متوسط، تسهیل تبادلات بانکی و تجاری و همچنین همکاری راهبردی در روند‌های امنیتی منطقه، نقش چشمگیری داشته باشد.

محیط‌های تجاری نوظهور آفریقا و آمریکای جنوبی

جمهوری اسلامی ایران در طول دهه‌های اخیر موفقیت‌های سیاسی و اقتصادی متعددی در آفریقا و آمریکای جنوبی کسب کرده، اما در مقایسه با رقبای خود در دو منطقه مزبور، دستاورد‌های ناچیزی داشته است. دلایل این امر را باید در موضوعاتی همچون فاصله جغرافیایی، فقدان استراتژی مدون و دقیق در قبال این دو قاره، ادراک ناقص و ضعیف سیاست‌گذاران دستگاه سیاست خارجی از ظرفیت‌های این مناطق و دخالت دشمنان منطق‌های و فرا منطقه‌ای ایران مانند آمریکا، رژیم صهیونیستی و امارات متحده عربی جست‌وجو کرد و در این راستا با اتخاذ خط‌مشی مدون و عینی، محوریت را در راستای کسب منافع اقتصادی و توسعه وابستگی متقابل اقتصادی با این کشور‌ها قرار داد.

تحول ساختاری و سازمانی در نهاد وزارت امور خارجه

ایجاد تحول ساختاری و سازمانی در نهاد وزارت امور خارجه از آن جهت ضروری می‌نماید که در سال‌های اخیر این وزارتخانه به‌عنوان متولی اصلی روابط خارجی کشور، به علت برخی از کژ کارکردی‌های داخلی زیر نتوانسته چنان‌که شایسته و بایسته است کارکرد مطلوبی را از خود به منصۀ ظهور برساند:

۱) ناهماهنگی در تنظیم روابط خارجی

۲) عدم تناسب روابط خارجی با اصول کلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

۳) عدم اتخاذ سیاست خارجی همه‌جانبه‌نگر

۴) فقدان راهبرد‌های اقتصادیِ مشخص و مدون در روابط خارجی

بنابراین ایجاد تحولاتی ویژه به شرح ذیل لازم به نظر می‌رسد:

تحول نرم‌افزاری

با توجه به دو تحول عمده در محیط نظام بین‌الملل، یعنی اقتصادی شدن و تحولات ساختار قدرت و ظهور قدرت‌های جدید، تغییر نرم‌افزاری در چارچوب و فضای تئوریک وزارت امور خارجه اهمیت اساسی دارد. این تغییرات باید راهبردها، پروژه‌ها، برنامه‌ها و ذهنیت نیروی انسانی را از تأکید صِرف بر مسائل سیاسی به سمت اولویت‌های اقتصادی در روابط خارجی سوق دهد و به عبارت دیگر، باید ادبیات دیپلماسی اقتصادی در وزارت خارجه نهادینه شود.

تغییر ساختاری و نیروی انسانی

علی‌رغم تعریف معاونت اقتصادی در ساختار وزارت امور خارجه و دگرگونی در معاونت مناطق، این تغییر پاسخگوی نیاز کنونی کشور نبوده است و باید سطح این معاونت در ساختار، به لحاظ وزن و بودجه و همچنین اختصاص نیروی انسانی تغییر کند. علاوه بر این باید توجه داشت عرف و رویه‌های موجود بر این اساس استوار است که عمدتاً نیرو‌های انسانی متخصص و حرفه‌ای رهسپار کشور‌های غربی می‌شوند؛ این در حالی است که در شرایط کنونی کشور، انجام تغییر و تحولات بنیادینی در این زمینه ضرورت دارد. به بیانی دقیق‌تر می‌توان اظهار داشت که به‌جای تمرکز و توجه ویژه بر کشور‌های غربی، برای رفع مشکلات اقتصادی کشور در شرایط تحریم‌های حداکثری، لازم است سفرای کاربلد و باتجربه به کشور‌هایی فرستاده شوند که در زمرۀ اولویت‌های اقتصادی جمهوری اسلامی هستند. پیشنهاد می‌شود به‌منظور ایجاد انگیزه در جهت ارتقای سطح مناسبات اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و کشور‌های هدف، مزایا و مشوق‌های مادی ویژه و درخور توجهی به سفرای اعزامی تخصیص یابد.

با عنایت به مطالب پیش‌گفته می‌توان اظهار کرد که برای بهبود، تقویت و ارتقای سطح کیفی وزارت امور خارجه که می‌تواند موجبات بیشینه‌سازی منافع ملی کشور را فراهم آورد، اصلاحات ساختاری در رویه‌های پیشینِ این نهاد ضرورت دارد. به‌منظور نائل آمدن به اهداف مذکور پیشنهاد می‌شود که ضمن اصلاح ساختار وزارت امور خارجه، فردی با «روحیه تحول‌خواهی»، دارای قدرت چانه‌زنی و شناخت از پیچیدگی‌های ساختار قدرت به‌ویژه در کشور‌های نوظهور عالم (از جمله چین و روسیه)، متخصص و باتجربه در امور عینی اقتصادی و تجارت خارجی، با سابقه قوی سیاسی و دیپلماتیک و آشنا با ظرفیت‌های اقتصادی کشور و بازار‌های هدف در رأس این وزارتخانۀ راهبردی قرار گیرد تا فارغ از مصلحت‌اندیشی‌های بوروکراتیک و سازمانی، ضمن پیگیری ابتکارات و اصلاحات بالا با تعیین برنامه‌های اولویت‌دار، زمینه لازم را برای ارتقای جایگاه جمهوری اسلامی ایران در سطح نظام بین‌الملل فراهم نماید.
توفیقات جناب‌عالی و دولت منتخب مردم را از خدای قادر متعال خواستاریم.

«و من الله التوفیق و علیه التکلان»

هجدهم تیر ۱۴۰۰

از طرف اندیشکده‌ها:
۱. پژوهشکده تحقیقات راهبردی
۲. اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر
۳. موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
۴. اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق (ع)
۵. دفتر پژوهشی آسیاپاسفیک دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
۶. پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت
۷. دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید
۸. بنیاد مطالعات قفقاز دانشگاه تهران
۹. اندیشکده راهبردی تبیین
۱۰. اندیشکده جریان
۱۱. پژوهشکده امنیت اقتصادی تدبیر
۱۲. پژوهشکده شهید صدر
۱۳. مرکز مطالعات خلیج فارس
۱۴. انجمن علمی حکمرانی متعالی ایران
۱۵. موسسه راهبرد پژوهان جهان معاصر
۱۶. موسسه راهبرد معاصر
۱۷. اندیشکده حکمرانی دفاع و امنیت دانشگاه امام صادق (ع)
۱۸. اندیشکده روابط بین‌الملل
۱۹. اندیشکده دیده بان بازار بین الملل سامین
۲۰. اندیشکده حاکمیت و روابط بین الملل تهران
۲۱. اندیشکده راهبردی برهان
۲۲. دفتر بررسی‌های راهبردی
۲۳. مرکز پژوهشی آرا
۲۴. مرکز گفتمان انقلاب اسلامی
۲۵. اندیشکده پایا
۲۶. اندیشکده سیاست پژوهی اسماء
۲۷. اندیشکده دیده بان سیاستگذاری ایران