پازل پیچیده منازعات ژئواستراتژیک عراق و سوریه

عامل انرژی همواره نقشی کلیدی در مناقشات کنشگران خارجی در عراق داشته است. ذخایر نفتی اقلیم کردستان تا ۴۵ میلیارد بشکه تخمین زده میشود (بیش از یک سوم ذخایر نفت عراق). اقلیم همچنین ۲.۸ تا ۵.۷ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی را در خود جای داده است. در سال ۲۰۱۱، شرکت آمریکایی اکسون موبیل قراردادی در زمینة اکتشاف و تولید در شش میادین نفتی به امضا رساند که بیش از ۸۴۸ هزار هکتار کردستان عراق را تحت پوشش قرار میداد. فعالیت‌های اکسون موبیل بیارتباط با نقش اقلیم در تأمین نفت رژیم صهیونیستی نیست. مطابق آمارها، بیش از ۷۷ درصد نفت موردنیاز رژیم از طریق اقلیم تأمین میشود. خریداری نفت میتواند راهی برای حمایت سیاسی از کرد‌ها باشد؛ در فاصلة می‌تا اوت ۲۰۱۵، رژیم بیش از ۱۹ میلیون بشکه نفت از اقلیم وارد کرد.
در مارس ۲۰۱۶، اقلیم کردستان برای نجات از ورشکستگی در ازای بخشودگی بدهی ۵ میلیارد دلاری و وام قبلی یک میلیارد دلاری، پیشنهاد حضور در زیرساخت نفتی را به ترکیه ارائه کرد، اما با مخالفت این کشور مواجه شد. در سال ۲۰۱۷، روسنفت با پرداخت ۲.۱ میلیارد دلار، اقلیم را از یک بحران بزرگ مالی نجات داد و در ازای آن مقرر گردید در دورة زمانی ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ سالانه ۱۵ تا ۲۵ میلیون بشکه نفت به روسیه صادر گردد. این شرکت روسی از طریق خط لولة کرکوک- جیحان که در سپتامبر ۲۰۱۷ با اقلیم توافق شد، درصدد است گاز منطقه را به ترکیه و سپس اروپا صادر نماید. ایگور سچین از نزدیکان ولادیمیر پوتین، مدیرعاملی این شرکت را بهعهده دارد.
اخیراً اقلیم توافقنام‌های برای فروش نفت به ترکیه به مدت ۵۰ سال امضا کرده است. ترکیه از طریق این توافق بهدنبال تعقیب رؤیای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه و همچنین جلب بیطرفی حزب دموکرات در سرکوب عناصر پ. ک. ک است (تعدیل تهدید امنیتی کرد‌ها از طریق مشوق‌های اقتصادی)، در حالیکه اقلیم کردستان بهدنبال کسب استقلال مالی بهعنوان یک اهرم چانهزنی در برابر حکومت مرکزی عراق است.

 

 

 

تا پیش از آغاز بحران، سوریه روزانه ۳۸۷ هزار بشکه نفت تولید میکرد که ۱۴۰ هزار بشکة آن صادر میشد. بخش اعظم منابع نفتی در شرق سوریه قرار گرفته است که در حال حاضر تحت کنترل کرد‌ها و ایالات متحده قرار دارد. از اینرو با وجود عقب‌نشینی آمریکا از شمال شرقی سوریه، بخشی از نیرو‌ها برای حفاظت از چاه‌های نفت حسکه و دیرالزور و حفظ موازنه استراتژیک در برابر روسیه و ایران باقی ماندهاند. اخیراً نیز شرکت آمریکایی دلتا کرسنت انرژی در راستای مدرن‌سازی، فرآوری، استخراج و تجارت نفت در شمال شرقی سوریه قراردادی با نیرو‌های دموکراتیک سوریه امضا نمود. مظلوم عبدی فرمانده این نیرو‌ها نقش اصلی را در انعقاد این توافق داشته است. پنتاگون اعلام کرده که درآمد‌های نفتی سوریه به گروه‌های کرد مخالف اسد میرسد.

 

 

دلتا در آوریل ۲۰۲۰ مجوز انعقاد قرارداد را از دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانهداری آمریکا بهدست آورد. این شرکت آمریکایی قرار است روزانه ۶۰ هزار بشکه نفت صادر کند و از این طریق بیش از ۳ میلیون دلار درآمد روزانه کسب نماید. بخشی از این نفت در داخل سوریه و بخشی نیز از طریق شمال عراق و ترکیه صادر میشود. این قرارداد در کنار اجرای قانون سزار و تحریم‌های دولت ترامپ علیه شرکت‌هایی که محموله‌های نفتی دولت سوریه را حمل میکنند، فشار‌ها بر حکومت مرکزی سوریه را افزایش داد.

 

 

بهرغم تأکید دولت‌های عراق و سوریه بر عدم اعتبار قرارداد‌های نفتی کرد‌ها با طرف‌های خارجی، عواید حاصل از فروش نفت کماکان سهمی در ملاحظات استراتژیک دولت‌های مذکور ندارد. این عامل موجب برجسته شدن تضاد منافع اقتصادی بازیگران خارجی شده که عمدتاً در سایة واگرایی‌ها و صفبندی‌های نظامی- امنیتی قرار گرفته است. در شرایط کنونی اغلب بازیگران درصدد تبدیل نمودن دستاورد‌های نظامی به منافع اقتصادی هستند و با عنایت به ساخت ناهمگون منطقه، تنوع الگو‌های دشمنی و رقابت و استقرار قواعد بازی با حاصل جمع صفر بر سطح و دامنة منازعات افزوده میشود. چنین وضعیتی اعادة حاکمیت دولت‌های سوریه و عراق بر قلمرو سرزمینی خود را تا آیند‌های نامعلوم منتفی خواهد کرد. در حوزة ژئواستراتژیک، تحولات یادشده مانعی جدی در مسیر پیادهسازی ایدة خط لولة اسلامی (ایران، عراق و سوریه) ایجاد میکند؛ اید‌های که بستر‌های لازم برای ایجاد مسیر لجستیک جایگزین تجاری و در نتیجه گسترش وابستگی متقابل اقتصادی میان اجزای محور مقاومت را فراهم میسازد. خط لولة اسلامی میتواند بهعنوان حلقة اتصال دیپلماسی دفاعی و دیپلماسی اقتصادی ایران عمل نماید، چنانکه سردار قاسم سلیمانی تلاش‌های فراوانی برای طرح و اجرای آن انجام داد.

 

 

پازل پیچیدة منازعات ژئواستراتژیک عراق و سوریه بهمثابة مانعی در مقابل بهره‌برداری کنشگران محور مقاومت از شریان‌های اقتصادی و ایجاد تنگنای لجستیک و ژئوپلیتیکی عمل نموده است. حضور نامشروع نیرو‌های نظامی آمریکا در شرق سوریه در پوشش حفاظت از چاه‌های نفت به قطع یکی از خطوط کریدور زمینی محور مقاومت منجر شده است. حضور آمریکا در شرق سوریه و عراق به بهانه نابودی داعش در عمل اجرای خط لولة گاز اسلامی را عقیم نمود. عواید حاصل از فروش نفت که میتواند نقش محوری در بازسازی سوریه داشته باشد، عملاً به اهرم سیاسی آمریکا برای فشار بر دولت اسد و نقشآفرینی در روند گذار بحران سوریه تبدیل شده است. ترکیه نیز در تلاش برای تبدیل شدن به قطب تبادل انرژی جهانی ابایی از برقراری پیوند با کنشگران غیردولتی از جمله کرد‌ها و حتی داعش ندارد. رژیم صهیونیستی نفع بالایی در تضعیف حاکمیت کشور‌های محور مقاومت دارد و بر این اساس از گسترش روابط اقتصادی با کرد‌ها بهعنوان اهرم حمایت سیاسی، استفاده میکند. تلاش روسیه نیز معطوف به آن است که ضمن برقراری روابط متعادل با تمامی کنشگران منطقه، موقعیت خود در بازار جهانی نفت و گاز را تثبیت نماید. رهیافت یادشده گرچه فاصلة معناداری از الگو‌های تقابلی سایر کنشگران دارد، اما در نهایت بر پیچیدگی و ابهام پازل قدرت و امنیت در منطقه میافزاید.