زمینه‌ها و عوامل اعتراضات عراق و پیامدهای آن برای جمهوری اسلامی ایران

چکیده سیاستی
روز یکم اکتبر ۲۰۱۹، جمعی از جوانان و تحصیل‌کردگان دانشگاه‌های عراق در اعتراض به برکناری یک ژنرال ارتش، اقدام به برگزاری راهپیمایی در برابر نهاد‌های حاکمیتی بغداد کردند که این اعتراضات به‌تدریج گسترش یافت و با حضور نیرو‌های امنیتی به خشونت کشیده شد. با بالا گرفتن خشونت ها، احزاب عراقی نیز در حمایت از اعتراضات علیه دولت عادل عبدالمهدی موضع گرفتند.

پوشش خبری رسانه‌های اروپایی- آمریکایی و همچنین رسانه‌های سعودی و اماراتی از سر دادن شعار‌های ضد ایرانی در عراق که تا آستانه مراسم عبادی- سیاسی اربعین حسینی ادامه داشت و اکنون نیز موضوع تکرار اعتراضات در ۲۵ اکتبر مطرح شده است، نشان‌دهنده وجود بحران عمیق و بلندمدت در عراق است که می‌تواند پیامد‌های سوئی برای جمهوری اسلامی ایران در بر داشته باشد. بر این اساس در این گزارش ضمن بررسی ماهیت اعتراضات اخیر عراق، دلایل و پیامد‌های آن برای جمهوری اسلامی ایران و راهکار‌های مدیریت بحران پیش رو در کوتاه مدت و بلندمدت بررسی می‌شود.

۱-مسئله سیاستی

عراق به‌عنوان کشوری که پیوستگی ژئوپلیتیکی و ژئوکالچری با ایران دارد، همواره نقش مهمی در راهبرد‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران ایفا می‌کند. در دوره حکومت بعث، این موقعیت یکی از کانون‌های تهدید را تشکیل می‌داد؛ اما از سال ۲۰۰۳ و در نتیجه اشتباه راهبردی ایالات متحده آمریکا در برکناری صدام حسین، منجر به پیوستگی فرهنگی- سیاسی دو کشور ایران و عراق شد و ایران را به متغیری تعیین‌کننده در تحولات سیاسی عراق تبدیل کرد.

جوانان معترض در بغداد

جمهوری اسلامی ایران تنها بازیگر منطقه‌ای است که بیشترین مزیت را از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ کسب نموده است؛، زیرا با این حمله صدام را به‌عنوان دشمن و تهدید اول ایران خلع شد و آمریکا ناخواسته به استقرار دولتی شیعه برای نخستین بار در تاریخ عراق جدید کمک نمود. این رخداد سبب شد زمانی که نظامیان آمریکایی با فروپاشی رژیم بعث درگیر جنگ با نیرو‌های پراکنده عراقی هستند، ایران نفوذ و قدرت خود را بر جریان‌های بزرگ شیعه عراق گسترش دهد.

۱_۱_جایگاه عراق در سیاست همسایگی ایران
عراق جدید برای ایران در دو محور مزیت داشته است: نخست اینکه مانع از شکل‌گیری دوباره کانون بحران علیه مرز‌های ایران از داخل عراق شده و دوم اینکه عراق به عمق استراتژیک و منطقه حائل علیه عربستان سعودی و دیگر کشور‌های عربی سنیِ در رقابت با ایران برای تسلط بر خلیج‌فارس تبدیل گشته است. این کشور همچنین می‌تواند مانند یک پلی بالقوه برای ایجاد روابط بهتر بین تهران و کشور‌های حوزه خلیج‌فارس عمل کند.

حمله داعش به عراق و اشغال چندین استان بزرگ این کشور فرصت مناسبی برای جمهوری اسلامی ایران فراهم کرد تا با حمایت لجستیکی نیرو‌های بسیج مردمی موسوم به حشدالشعبی را تشکیل دهد که به‌عنوان نیرو‌های همسو با ایران، اهداف راهبردی جبهه مقاومت را در عراق و سوریه پیگیری کنند.

  سهم عراق از مبادلات تجاری ایران

مساله دیگری که می‌توان به ان اشاره کرد حجم مبادلات تجاری دو کشور است که علی‌رغم شرایط تحریمی نزدیک به ۱۲ میلیارد دلار رسیده است. در جدول زیر سهم عراق از مبادلات تجاری با کشور‌های همسایه ایران به نمایش درآمده است.

به این ترتیب، جمهوری اسلامی ایران از راهبرد هوشمندانه نفوذ بر جریان‌های شیعی و تشکیل دولت شیعی حمایت کرده و توانسته است، ضمن نفوذ در نیرو‌های امنیتی عراق، بر دولت‌های شیعی این کشور نفوذ کند؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر حکومت انتقالی عراق به ریاست «ابراهیم جعفری» که روابط بسیار نزدیکی با جمهوری اسلامی ایران داشت، در سه دولت دیگر بعد از سال ۲۰۰۵، نخست‌وزیران عراق روابط حسنه‌ای با ایران داشته‌اند که در خصوص «عادل عبدالمهدی»، این روابط به بالاترین سطح ارتقا یافته است. بر این اساس طبیعی است که دولت‌های شیعی عراق در حمایت همسایه شرقی خود باشند و تحولات این کشور برای ایران اهمیت ویژه‌ای داشته باشد.

نخست وزیران عراق در دوران جدید

در همین راستا، اعتراضاتی که از روز اول اکتبر ۲۰۱۹ در بغداد و ۹ استان جنوبی عراق آغاز شد و علی رغم پیش بینی‌های اولیه تا آستانه اربعین ادامه داشت و اکنون نیز خطر بروز شکل‌گیری دوباره آن در ۲۵ اکتبر مطرح شده است، می‌تواند پیامد‌های سوئی بر امنیت و منافع ملی ایرانداشته باشد. با توجه به این مهم، گزارش پیش رو زمینه‌ها و عوامل اعتراضات اخیر، پیامد‌های آن بر جایگاه منطقه‌ای ایران و راهکار‌های مقابله با آن را بررسی می‌کند.

۲- تبارشناسی اعتراضات در عراق جدید
کشور عراق از اواخر دهه ۱۹۶۰ تا به امروز با بحران‌های متعددی همراه بوده که توسعه آن را به تأخیر انداخته است. کودتای حزب بعث عراق، جابه‌جایی قدرت بین «حسن البکر» و «صدام حسین» [۱]، هشت سال جنگ ایران و عراق [۲]، اشغال کویت و جنگ دوم خلیج‌فارس [۳]، تحریم‌های بین‌المللی [۴]، حمله آمریکا و معضل تروریسم و داعش باعث شده است این کشور در چهار دهه قبل نتواند در مسیر توسعه گام بردارد.

حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و سقوط رژیم بعث عراق و روی کار آمدن دولت جدید برآمده از قانون اساسی جدید انتظاراتی در جامعه عراق ایجاد کرد تا دولت کارآمدی قدرت را به دست گیرد و تحولی در کشور ایجاد کند؛ اما با گذشت نزدیک به ۱۶ سال از این تحولات، بحران عدم توسعه همچنان در این کشور وجود دارد.

تظاهرات مردم علیه دولت عراق در دوران جدید (بعد از سال ۲۰۰۳)، پدیده‌ای جدید و بی سابقه نیست؛ بلکه تاکنون سه تظاهرات بزرگ برپا شده است که عبارت‌اند از:

۲-۱- تظاهرات ۲۰۱۲
 استان «الانبار» در این سال کانون بحران بود که عمده ساکنان آن اهل سنت هستند. مطالبات معترضان بیشتر جنبه هویتی داشت و نسبت به از دست دادن قدرت مسلط و آنچه تبعیض علیه اهل سنت می‌خواندند، اعتراضاتی را طرح کردند. مطالبات مطرح در این مقطع جنبه سیاسی و مدنی داشت و تغییر قانون اساسی، افزایش سهم و قدرت اهل سنت در نهاد‌های رسمی، آزادی زندانیان سیاسی اهل سنت و ... را شامل بود. [۵]

فلوجه کانون اعتراضات اهل سنت عراق

۲-۲- تظاهرات ۲۰۱۵
این اعتراضات که در دوره نخست‌وزیری «حیدر العبادی» رخ داد با مرکزیت «بصره» انجام شد. این اعتراضات نخستین اعتراض بزرگ سازمان‌دهی‌شده شیعیان عراق علیه دولت مرکزی و معطوف به ناکارآمدی دولت عراق در خدمات‌رسانی، ایجاد اشتغال و مبارزه با فساد بود. در این مقطع اعتراضات از استان‌های جنوبی به شمال و پایتخت عراق کشیده شد. «میدان التحریر» کانون این اعتراضات در بغداد بود. [۶]

بصره کانون نخستین اعتراضات بزرگ شیعیان عراق در دوران جدید

۲-۳- تظاهرات ۲۰۱۹
این تظاهرات نیز از «بغداد» آغاز شد و مانند سال ۲۰۱۵ با مطالبات صنفی و در اعتراض به مشکلات اقتصادی و معیشتی، بیکاری، عدم خدمات‌رسانی و فساد گسترده مالی و سیاسی برپا شده است. شاهد مثال آن، وجود اعتراضات پراکنده فارغ التحصیلان بیکار در سه ماهه گذشته است.

۲-۳-۱-علل شروع اعتراضات
 وقوع تظاهرات اکتبر به علت انتقال ژنرال «عبدالوهاب الساعدی» از ارتش عراق به وزارت دفاع بوده است. الساعدی، ژنرال سه ستاره عراقی، تحت آموزش‌های نیرو‌های ائتلاف علیه داعش آموزش دیده و مورد حمایت آمریکا و غرب بوده و در رقابت با حشدالشعبی مطرح شده است که مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران است. الساعدی با حضور در موصل و متهم کردن حشدالشعبی به فرقه گرایی از مشارکت نیرو‌های حشدالشعبی در عملیات آزادسازی این استان بزرگ جلوگیری کرد. ارتباطات ژنرال الساعدی و سفارت آمریکا در ماه‌های گذشته افزایش یافته بود تا اینکه اخبار بازدید او از سفارت آمریکا منتشر شد. [۷]به این ترتیب نخست‌وزیر عادل عبدالمهدی به‌عنوان فرمانده کل قوا با استفاده از اختیارات خود، وی را از فرماندهی نیرو‌های ویژه (لشکر طلایی) [۸]عزل و به وزارت دفاع منتقل کرد. فراخوانی که در فضای مجازی برای برپایی تظاهرات روز سه‌شنبه یکم اکتبر مطرح شد، با طرح این مسئله و در اعتراض به این تصمیم دولت بود؛ [۹]، اما با گسترش اعتراضات در روز‌های بعد، سمت‌وسوی شعار‌ها و مطالبات دگرگون شد و ضمن در بر گرفتن اعتراضات علیه دولت به دلیل ضعف خدمات‌رسانی و مقابله با فساد، به تقاضای استعفای دولت و برگزاری انتخابات زودهنگام رسید!

۲-۳-۲-ماهیت ناآرامی‌های عراق
تظاهرات در آغاز دارای ماهیتی اجتماعی بوده، ولی با توجه به آنکه رهبر و حامی مشخصی ندارد (به‌جز بعثی‌ها و سرخسی ها) ذیل عنوان «ناجنبش» تحلیل می‌شود. چنانچه ماهیت اعتراضات عراق را در قالب ناجنبش تحلیل کنیم، بر این موضوع تأکید می‌شود که جنبش فاقد رهبری، گروه‌های حامی و گفتمان مشخصی است. ناجنبش‌ها حتی فاقد چشم انداز روشنی از آینده هستند و به همین دلیل به‌سرعت فروکش می‌کنند. این وضعیت در خصوص اعتراضات عراق صادق است؛ چرا که نه‌تن‌ها فاقد رهبری منسجم است، بلکه گروه‌های حامی قدرتمندی نیز ندارد. نکته مهم این است که موضع گیری برخی چهره‌های سیاسی مانند «مقتدی صدر» در اواسط جنبش، ضمن بار کردن مطالبات جدید بر جنبش، ماهیت آن را از حرکتی اجتماعی به اقدامی سیاسی مبدل ساخت.

اعتراضات بدون رهبری عراق

۲-۳-۳-حمایت جریان‌های سیاسی از اعتراضات
مقتدی صدر با تحریم پارلمان تا زمان ارائه طرح نخست‌وزیر المهدی برای پاسخ گویی به مطالبات مردمی و در ادامه طرح لزوم کناره گیری دولت و برگزاری انتخابات زودرس، باعث شد اعتراضات دوباره شعله ور شود. این اقدام مقتدی صدر، موضع گیری دیگر جریان‌ها و شخصیت‌های سیاسی علیه دولت عادل عبدالمهدی را در پی داشت؛ بنابراین منشأ تظاهرات، اجتماعی و مبتنی بر مطالبات معیشتی بود؛ اما توسط جریان صدر مورد بهره برداری قرار گرفت و در واقع جریان‌های سیاسی، تظاهرات را به عرصه‌ای برای تصفیه رقبا تبدیل کردند. مسئله دیگر که عمر اعتراضات عراق را برخلاف پیش بینی‌ها طولانی کرده، میزان تلفاتی دو طرف (معترضان و نیرو‌های امنیتی) بوده است. اعترضات اکتبر بیش از ۱۷۰ کشته و ۶۱۰۰ نفر زخمی، برجای مانده است که شرایط را برای فروکش کردن خشم جامعه سخت می‌کند. [۱۰]

موضع‌گیری مقتدی صدر علیه دولت و شعله‌ور شدن دوباره ناآرامی‌ها

۳-زمینه‌ها و دلایل اعتراضات مردم عراق
تجمعات اعتراضی کنونی عراق مانند هر پدیده اجتماعی دیگری مبتنی بر بستر‌هایی است که موجد انباشت نارضایتی و فوران آن در این مقطع شده است. با توجه به وقوع تظاهرات جامعه شیعی عراق در سال ۲۰۱۵، به نظر می‌رسد نظام سیاسی عراق با مشکلات جدی مواجه بوده که حل‌وفصل آن نیازمند در پیش گرفتن راهبرد‌های کلان است. بر اساس بررسی‌ها، عوامل و زمینه‌های بروز اعتراضات اکتبر در عراق عبارت‌اند از:

۳-۱- شرایط نامطلوب اقتصادی و اجتماعی
وضعیت سیاسی در عراق بسیار شکننده است. بر طبق نظرسنجی‌ها نخست‌وزیر شیعه، رئیس جمهور کرد و رئیس اهل سنت مجلس عراق، از حمایت مردمی چندانی برخوردار نیستند. این مسئله در ناکارآمدی دولت در امر خدمات‌رسانی، بهبود وضعیت معیشتی و مبارزه با فساد مالی و سیاسی ریشه دارد. بخشی از مشکل ناکارآمدی دولت عراق به وقوع بحران‌های متعدد برای کشور عراق مربوط می‌شود. این مسئله در خصوص استان‌های سنی‌نشین برجسته‌تر است؛ افرادی که اخیراً از سیطره داعش رها شده و در نتیجه جنگ خسارات زیادی را متحمل گشته اند.

فقر شدید در مناطق جنگ‌زده عراق

دولت عراق علی رغم وعده‌هایی که برای بازسازی مناطق جنگ‌زده و سازمان دهی آوارگان داده است، توانایی تحقق وعده‌های خود را در کوتاه مدت ندارد. همچنین نتوانسته بر تنش‌های ناشی از درگیری و تنش بین کرد‌ها و دولت بغداد فائق آید. تنها برای کاهش تنش‌ها مجبور به اعطای امتیازات زیادی به جریان کُرد وابسته به بارزانی (اتحاد میهنی کردستان) شده، اما دولت هنوز نتوانسته است انتظارات جامعه شیعی عراق را برآورده سازد و به همین دلیل شیعیان عراق روزبه‌روز از دولت مرکزی فاصله می‌گیرند.

۳-۱-۱- فساد مالی- سیاسی
آمار‌های منتشره از وضعیت اقتصادی و اجتماعی عراق، وخیم بودن شرایط جامعه عراق را گوشزد می‌کند! سازمان شفافیت بین‌الملل، از بین ۱۸۸ کشور جهان عراق را از نظر فساد مالی و سیاسی در رتبه ۱۲ قرار داده است؛ مسئله‌ای که در نسبت معکوس درآمد‌های نفتی و بهبود شاخص‌های توسعه دیده می‌شود.

بر اساس برآورد‌ها عراق ۱۴۵ میلیارد بشکه ذخایر نفت اثبات‌شده دارد و می‌تواند ۴.۴ میلیون بشکه در روز تولید کند. صادرات نفت این کشور در سال ۲۰۱۸ معادل ۶۸.۲ میلیارد دلار بوده است. سازمان سیا گزارش داده که این صادرات حدود ۸۵ درصد از درآمد دولت و ۸۰ درصد از درآمد ارزی را تأمین می‌کند. با این حال، تغییر محسوسی در بهبود شرایط معیشتی مردم عراق رخ نداده است که این موضوع نزد جامعه عراق به فساد مالی و سیاسی دولتمردان تعبیر می‌شود.

۳-۱-۲- بیکاری جوانان
این کشور پایین‌ترین نرخ‌های مشارکت نیروی کار را در جهان و منطقه به‌ویژه برای زنان (۱۲ درصد) و جوانان (۲۶ درصد) به خود اختصاص داده است. نرخ بیکاری در عراق قبل از حمله داعش ۹.۹ درصد بود؛ اما در سال ۲۰۱۷ به ۱۸ درصد رسید و در سال ۲۰۱۸ بیشتر شد. گفتنی است بحران بیکاری در میان آوارگان وخیم‌تر و نزدیک به ۲۴ درصد است. [۱۱]بیش از یک‌پنجم جوانانی که در سن فعال اقتصادی (۱۵- ۲۴ سالگی) قرار دارند، فاقد شغل هستند. حتی رشد هشت درصدی تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ نیز تغییری در بهبود نرخ بیکاری ۲۴ درصدی ایجاد نکرده است. [۱۲]بر اساس گزارش اوپک، سرانه تولید ناخالص داخلی عراق ۵، ۵۷۱ دلار است که یکی از کمترین شاخص‌ها در میان کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس به شمار می‌آید. [۱۳]

معضل بیکاری در عراق

شاخص بیکاری در عراق از 2010 الی 2018

۳-۱-۳- ضعف خدمات رسانی
شرایط خدمات‌رسانی در عراق وضعیت نامطلوبی دارد که از جمله آن می‌توان به قطع مکرر برق و آب در کلان شهر‌ها اشاره کرد. مشکل عمده اقتصاد رانتیر عراق این است که برای مقاومت در برابر نوسانات قیمت نفت برنامه منسجمی ندارد؛ به‌گونه‌ای که با کاهش قیمت نفت در سال ۲۰۱۹، بخشی از طرح‌های توسعه‌ای این کشور در آستانه تعطیلی قرار گرفت.

میزان برق تولیدی عراق (رنگ نارنجی) و برق وارداتی از ایران (رنگ مشکی)

دولت عادل عبدالمهدی با دادن وعده‌هایی برای پایان دادن به شرایط وخیم معیشتی مردم، خواهان پایان دادن به اعتراضات خیابانی شد. همچنین وعده داد کشته‌شدگان را مصداق شهید بداند و خانواده‌های آن‌ها از دولت عراق مستمری دریافت کنند. [۱۴]۳-۲- نارضایتی عمومی گسترده
در انتخابات اخیر در ۹ استان جنوبی عراق که پایگاه رأی شیعیان است، تنها ۳۵ درصد واجدین شرایط پای صندوق‌های رأی رفتند. در بغداد نیز مشارکت سیاسی ۲۴ درصد بود. به این ترتیب مردم با عدم شرکت در انتخابات نارضایتی خود را اعلام کردند!

اعتراضات سال ۲۰۱۲ در میان اهل سنت عراق بیشتر جنبه هویتی داشت. این موضوع را می‌توان از همسانی محور اعتراضات یعنی شهر فلوجه در استان الانبار و آغاز حکومت خلافت اسلامی داعش در عراق از این استان درک کرد؛ اما دو اعتراض سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹، نه در میان اهل سنت که بین شیعیان رخ داده است. تکرار اعتراضات و گسترش مبدأ آن از بصره در جنوب عراق به بغداد به‌عنوان پایتخت و نیز مشارکت پایین مردم عراق در انتخابات مجلس نشان‌دهنده گسترش و تعمیق نارضایتی بین مردم عراق است.

۳-۳- ناکارآمدی دولت
دولت عراق در اجرای پروژه‌های توسعه‌ای و خدمات‌رسانی با دو مشکل عمده روبه رو است و به همین علت در کوتاه‌مدت قادر به پاسخ گویی به مطالبات مردمی نیست. علل اصلی ناکارآمدی دولت عراق عبارت‌اند از:

۳-۳-۱- تاریخی
کشور عراق از اویل دهه ۱۹۸۰ به این‌سو وارد بحران‌هایی شده که توان دولت‌های آن را در اجرای پروژه‌های عمرانی تضعیف کرده است. جنگ هشت ساله با ایران (۱۹۸۰- ۱۹۸۸)، اشغال کویت و حمله آمریکا و ائتلاف بین المللی علیه این کشور (۱۹۹۱)، وضع تحریم‌های بین المللی علیه عراق (۱۹۹۰- ۲۰۰۳)، حمله آمریکا و متحدان غربی اش به عراق و فروپاشی رژیم بعث (۲۰۰۳) و حمله داعش و تروریسم (۲۰۱۴- ۲۰۱۸) بحران‌هایی بود که این کشور در چهار دهه گذشته با آن‌ها مواجه بوده و با بالا بردن هزینه‌های امنیتی این کشور، عملاً دولت عراق را از سرمایه گذاری در حوزه‌های اقتصادی و خدماتی این کشور ناتوان ساخته است.

حمله آمریکا به عراق (۲۰۰۳) یکی از عوامل عدم عقب‌ماندگی اقتصادی عراق

۳-۳-۲- ساختاری
با فروپاشی رژیم بعث عراق در نتیجه حمله آمریکا و متحدانش در سال ۲۰۰۳، احزاب و جریان‌های سیاسی عراق در سال ۲۰۰۵ قانون اساسی جدیدی تصویب کردند که شاکله نظام سیاسی کنونی عراق بر آن بنا شد. در قانون اساسی جدید، قدرت بر اساس نظام پارلمانی توزیع شده است؛ به این ترتیب که پس از برگزاری انتخابات پارلمانی در عراق، اکثریت پارلمان هیئت دولت و نخست‌وزیر را تعیین می‌کند؛ بنابراین ترکیب اعضا محصول فرایند طولانی مذاکرات بین جریان‌های سیاسی پیروز انتخابات است و هر وزارتخانه‌ای سهم یک جریان است که هماهنگی هیئت وزیران را سخت کرده، بین نخست‌وزیر و اعضای هیئت دولت شکاف ایجاد می‌کند. همچنین هیئت دولت همواره زیر فشار جریان‌های داخل پارلمان هستند و استقلال و توان چندانی برای مقابله با پارلمان ندارند.

موضوع دیگر اختیارات حکومت‌های محلی است؛ بر اساس قانون اساسی عراق، با فرایند انتخابات استانی، شورای استان به‌عنوان عالی‌ترین نهاد تصمیم گیر هر استان مشخص می‌شود و مقامات اجرایی مانند استاندار توسط شورای استان تعیین می‌گردند. شورای استان در برابر پارلمان پاسخ‌گو است.

به این ترتیب، ساختار دولت عراق در قانون اساسی به‌گونه‌ای تدوین شده است که امکان تشکیل دولتی قدرتمند و کارآمد تقریباً غیرممکن است و قدرت دولت مرکزی توسط پارلمان و شورا‌های استانی به چالش کشیده می‌شود. به لحاظ جغرافیایی نیز دولت عراق، دولتی فدرال است که اقتدار جغرافیایی حکومت مرکزی را با مشکل مواجه می‌نماید. موضوعی که باید به آن توجه داشت ضعف کارکردی دولت به دلیل وجود مشکلات ساختاری است؛ اما با توجه به اینکه فساد و کژکارکردی دولت‌های محلی به پای دولت مرکزی نوشته می‌شود، نارضایتی‌ها نیز دولت مرکزی را نشانه می‌گیرد.

۳-۳-۳-تیپ شخصیتی نخست وزیر
جامعه عراق، به دلیل تجربه طولانی حکومت‌های اقتدارگرا و همچنین وجود شرایط ناامنی به دلیل حملات خارجی و تروریسم، مستعد پیروی از رهبران مقتدر است، به همین دلیل رهبران اقتدارگرا مانند نوری مالکی همچنان در این کشور محبوب هستندو در مقابل سیاستمداران اهل مدارا و تکنوکرات مانند عادل عبدالمهدی که خاستگاهی دانشگاهی دارد، توان جلب اعتماد عمومی در بلند مدت را ندارند. به این ترتیب طبیعی است که نخست وزیر عبدالهمدی نتواند در بلندمدت، اعتماد و حمایت عمومی را حفظ نماید.

۳-۴- فقدان اکثریت پارلمانی
از سال ۲۰۰۵ به این سو بر اساس توافقاتی که به‌صورت قانون اساسی جدید درآمد، قوه مجریه از طریق انتخابات پارلمان شکل می‌گیرد؛ بنابراین ماهیت آن به نمایندگان اکثریت پارلمان و مذاکرات فراکسیون‌های مجلس عراق وابسته است. دولت‌های نوری المالکی و حیدرالعبادی توانستند با حمایت اکثریت پارلمانی از بحران‌های سیاسی و اجتماعی به شکل موقت عبور کنند؛ اما در انتخابات اخیر، اکثریتی که دولت عادل عبدالمهدی از دل آن بیرون آمد، اکثریتی شکننده و حاصل توافقات جریان‌های پیروز پارلمان بود. در انتخابات مجلس که در سال ۲۰۱۸ برگزار شد، دو جریان زیر پیروز شدند:

• الاصلاح: شامل ائتلاف نیرو‌های مقتدی صدر، عمار حکیم، العبادی و اسامه نجیفی.
• البناء: شامل ائتلاف عامری، نوری مالکی، حلبوسی، المحور و بارزانی.

هیچ‌کدام از دو جریان نامبرده نتوانستند اکثریت پارلمان را برای تشکیل دولت به دست آورند؛ بنابراین با توافقاتی که با حمایت جمهوری اسلامی ایران صورت گرفت، فراکسیونی به‌عنوان فراکسیون اکثریت یا «کتله اکبر» ایجاد شد. فراکسیون اکثریت که ۱۸۰ نماینده را در بر می‌گرفت، شامل ۵۴ نماینده از طرفداران مقتدی صدر، ۴۸ نماینده از طرفداران عامری، ۲۵ نماینده از طرفداران نوری المالکی، ۳۳ نماینده وابسته به جریان حکیم و ۲۰ نماینده هم از کُرد‌های جریان بارزانی می‌شد. نکته قابل تأمل این است که کتله اکبر در انتخابات مجلس، شکننده و لرزان بود و به همین دلیل دولتی که تشکیل داد، از ابتدا ائتلافی و شکننده بود.

۳-۵- نقش احزاب و جریان‌های سیاسی
در تظاهرات اخیر جریان‌های سیاسی مانند سائرون (مقتدی صدر) یا جریان فتح (عامری) که در تشکیل دولت نقش داشته، جزء فراکسیون اکثریت تلقی می‌شدند، نه‌تن‌ها از دولت عادل عبدالمهدی در برابر معترضان حمایت نکردند، بلکه آن را آماج حملات خود قرار دادند. روز جمعه چهارم اکتبر، اعتراضات تا حدی فروکش کرد؛ اما مقتدی صدر که ۵۴ نماینده او در کتله اکبر شرکت داشتند، توییتی منتشر ساخت و در آن ضمن انتقاد از عملکرد دولت در یک سال گذشته، جلسات مجلس عراق را تحریم کرده، خواهان استعفای دولت و برگزاری انتخابات زودرس شد. با این اقدام در عمل فاز جدیدی در تظاهرات باز شد و بحران اجتماعی به بحران سیاسی مبدل گردید. پس از موضع گیری مقتدی صدر، حیدر العبادی، حرکت الحله، جریان محور وطنی (ابومازن) و نجیفی نیز علیه دولت عادل عبدالمهدی، موضع گیری کردند. جریان نوری المالکی و العامری نیز تاکنون هیچ‌گونه موضع گیری در حمایت از دولت المهدی اتخاذ نکرده و عملاً دولت را در شرایط بحران اجتماعی و سیاسی، بدون پشتوانه گذاشته اند.

۳-۶- فقدان نظام کنترل بحران
اعتراضات اکتبر برخلاف اعتراضات سال ۲۰۱۵ منجر به ایجاد تلفات جانی شده و ظرف یک هفته بیش از ۱۶۰ کشته و ۶۰۰۰ نفر زخمی برجای گذاشته است. این تعداد تلفات در جریان اعتراضات نه‌تن‌ها به حل بحران کمک نمی‌کند، بلکه باعث گسترش و تداوم تظاهرات می‌شود. در این میان نباید از نقش جریان‌های معاند دولت عراق و جمهوری اسلامی ایران وابسته به عربستان سعودی و آمریکا در بالا رفتن تلفات اعتراضات اخیر غافل شد؛ اما فقدان نظام منسجم کنترل بحران در عراق باعث شده است نیرو‌های امنیتی و ارتش این کشور در مواجهه با بحران‌های اجتماعی قدرت کنترل چندانی نداشته باشند.

نیروهای امنیتی عراق در حال کنترل اعتراضات

۳-۷- نقش بازیگران خارجی در تظاهرات عراق
تظاهرات عراق صرفاً مسئله‌ای داخلی نیست؛ بلکه بازیگران منطقه‌ای و بین المللی نیز در آن نقش دارند. افزایش غیرعادی تلفات ظرف یک هفته، هجمه رسانه‌ای علیه دولت عراق و متهم کردن ایران به دخالت در امور داخلی عراق نشان‌دهنده اهمیت بازیگران خارجی است. در ادامه به نقش دو بازیگر اصلی در تظاهرات اخیر عراق پرداخته خواهد شد.

سفارت آمریکا در بغداد

۳-۷-۱- آمریکا
ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۳ هزینه سنگینی را برای جنگ با رژیم بعث عراق متحمل شد؛ اما نتیجه راهبردی حمله به عراق نه‌تن‌ها به نفع این کشور نبود، بلکه با ایجاد بستر‌های جدید برای محور مقاومت، در بعد منطقه‌ای به زیان آمریکا و متحدانش تمام شد؛ بنابراین اقدام به ارتباط گرفتن با جریان‌های سکولار و همچنین اهل سنت وابسته به عربستان سعودی کرد. علاوه بر این، آمریکا به دنبال ایجاد تصویری مخدوش از جمهوری اسلامی ایران در عراق است. در این راستا با بهره گیری از زمینه‌های نارضایتی موجود، تلاش دارد ایران را عامل مشکلات اقتصادی و اجتماعی عراق معرفی کند.

نقشه پایگاه‌های آمریکایی در عراق

۳-۷-۲- عربستان سعودی
عربستان سعودی بزرگ‌ترین بازنده حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ بوده است و پس از اینکه در دولت‌های بعد از سقوط صدام، نفوذ خود را به رقیب منطقه ای اش ایران واگذار کرد، به دنبال ایجاد بی ثباتی در عراق و کاهش نفوذ جمهوری اسلامی ایران بوده است. از جمله راهبرد‌هایی که عربستان سعودی در این زمینه اتخاذ کرده، تأکید بر ناسیونالیسم عربی و سرمایه گذاری هنگفت در حوزه رسانه و فضای مجازی برای تصویرسازی علیه جمهوری اسلامی ایران است.

عربستان سعودی به دنبال نفوذ در عراق

در تظاهرات اخیر عراق نیز بیش از ۷۰ درصد پیام‌های ضد دولت عراق و ضد ایران از طریق کاربران سعودی تولید و منتشر شده است. رسانه‌های عربی وابسته به آل سعود نیز در تظاهرات اخیر بر شعار‌های ضد ایرانی و بازپخش آن تأکید دارند تا اعتراضات را از مطالبات صنفی و معیشتی به حوزه سیاست خارجی بکشانند.

۴- پیامد تظاهرات عراق بر جمهوری اسلامی ایران
با توجه به اهمیت عراق در راهبرد‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و حمایت ایران از دولت عادل عبدالمهدی، هرگونه تحولی که به تضعیف دولت و بروز بی ثباتی در آن منجر شود، برای امنیت ملی و جایگاه منطقه‌ای ایران تهدیدی را در پی خواهد داشت.

برخی از پیامد‌های اعتراضات اخیر عراق برای جمهوری اسلامی ایران را می‌توان به شرح زیر بیان کرد.

۴-۱- تخریب وجهه ایران در جامعه عراق
منشأ اعتراضات اخیر در عراق، ناکارآمدی دولت در خدمات رسانی و مبارزه با فساد مالی و سیاسی موجود و همچنین عمل به وعده‌های انتخاباتی است. این مسئله نه‌تن‌ها دولت بغداد، بلکه جمهوری اسلامی ایران را به‌عنوان مهم‌ترین بازیگر خارجی حامی این دولت هدف انتقادات قرار داد. گفتنی است کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس و آمریکا نیز در این زمینه فعال هستند. به این ترتیب نخستین پیامد سوء تظاهرات اخیر، تخریب وجهه جمهوری اسلامی ایران در میان نخبگان و توده مردم عراق است. این امر می‌تواند در تشکیل دولت‌های آینده عراق، نقش جمهوری اسلامی ایران را کمرنگ کند؛ بنابراین جریان‌های داخلی وابسته به عربستان سعودی در سطح خرد، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی در سطح منطقه‌ای و ایالات متحده آمریکا در سطح بین‌المللی به دنبال بهره‌برداری از تظاهرات اخیر به نفع خود و تخریب وجهه جمهوری اسلامی ایران هستند.

۴-۲- تخریب وجهه جریان‌ها و گروه‌های وابسته به جریان مقاومت
پیامد دیگر تظاهرات اکتبر عراق، افزایش نارضایتی و انتقادات از گروه‌های مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران در عراق یعنی حشدالشعبی است. دلیل اصلی این مسئله همسویی و حمایت این گروه‌ها از تشکیل دولت عادل عبدالمهدی و همچنین هجمه رسانه‌ای سعودی و آمریکایی مبنی بر حضور نیرو‌های حشد در برخورد با معترضان است. افزایش تلفات اعتراضات وخامت اوضاع را دوچندان کرده است. این موضوع می‌تواند به ریزش پایگاه اجتماعی گروه‌های مقاومت در جامعه عراقی منجر شود.

۴-۳-ایجاد انشقاق در جامعه شیعه عراق
شیعیان ۶۵ درصد جامعه عراق را تشکیل می‌دهند و در صورت انسجام می‌توانند اکثریت قاطعی در داخل عراق و در منطقه تشکیل دهند. فروپاشی رژیم بعث عراق منجر به آزاد شدن ظرفیت‌های این جمعیت شد و اعتراضات سال ۲۰۱۲ الانبار و استقبال بخشی از اهل سنت و عشایر عراقی از خلافت اسلامی داعش، در اعتراض به از دست رفتن بیش از ۴۰۰ سال حاکمیت اهل سنت عراق و به قدرت رسیدن شیعیان شکل گرفت. [۱۵]ضعف جامعه شیعی عراق، عدم انسجام و شکاف میان جریان‌های مختلف شیعی این کشور است. این مسئله طی ۱۶ سال حاکمیت دولت‌های شیعی (نوری المالکی، حیدر العبادی و عادل عبدالمهدی) تشدید شده و در صورت گسترش می‌تواند پیش روی جریان‌های شیعی عراق بحران جدی ایجاد کند. تظاهرات اخیر با افزایش فاصله مردم از دولت شیعی عادل عبدالمهدی، منجر به تضعیف پایگاه رأی جریان‌های شیعی در این کشور شود.

شکاف بین اضلاع قدرت شیعیان عراق

۴-۴-افزایش فشار‌های تحریمی علیه ایران
پس از خروج آمریکا از برجام در مه ۲۰۱۸ و وضع تحریم‌های همه‌جانبه علیه جمهوری اسلامی ایران، سیاست همسایگی و توسعه روابط سیاسی- اقتصادی با کشور‌های همسایه یکی از راهبرد‌های موفق در مقابله با تحریم‌های آمریکا بوده است. در اجرای این راهبرد، عراق با داشتن مرز مشترک و اشتراکات فرهنگی، تاریخی و مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌نوعی می‌توان آن را مجرای تنفس جمهوری اسلامی ایران در دوران تحریم قلمداد کرد. دولت عادل عبدالمهدی علی رغم فشار‌های آمریکا و عربستان سعودی در دوران تحریم، تلاش کرده تا سطح روابط با ایران را در حد مطلوبی نگه دارد. [۱۶]تداوم اعتراضات و موضع گیری جریانات سیاسی مبنی بر انتخابات زودرس می‌تواند با تضعیف دولت عادل عبدالمهدی و امکان برکناری وی قبل از پایان دوره قانونی‌اش، زمینه را برای روی کار آمدن دولت‌های غیرهمسو با ایران فراهم کند که در این صورت، اثرگذاری تحریم‌ها بر اقتصاد ایران دوچندان خواهد شد.

نمودار شماره ۱: جایگاه عراق در صادرات کالا در پنج ماه نخست ۱۳۹۸

۴-۵- اخلال در برپایی باشکوه مراسم عبادی- سیاسی اربعین حسینی
مراسم پیاده روی اربعین حسینی که در میان شیعیان عراق به عنوان سنتی دیرینه، نهادینه شده است و با حمایت جمهوری اسلامی ایران و همراهی ملت و مرجعیت شیعه عراق برگزار می‌شود، به‌عنوان مراسمی شیعی نشان دهنده قدرت و نفوذ تشیع در غرب آسیا و سراسر جهان است و از نظر هویتی، مذهبی و رسانه‌ای برای جبهه مقاومت در منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چراکه حضور نظامی و سیاسی جبهه مقاومت را به حضور دینی و اجتماعی تبدیل و پایگاه اجتماعی آن را تقویت می‌کند.

معترضان شیعه عراقی به دنبال ایجاد اخلال در این مراسم مذهبی نبودند و شاهد بودیم که در آستانه مراسم اربعین اعتراضات فروکش کرد؛ اما بازیگران خارجی منطقه‌ای و بین المللی با هدف محدود کردن برگزاری این مراسم، در پی استفاده از ناآرامی‌های اخیر عراق بوده‌اند. این مسئله را می‌توان در تلاش برای بالا بردن تلفات در ناآرامی‌‍‌ها، برجسته کردن میزان خشونت‌ها در بعد رسانه‌ای و تداوم آن برای هم‌زمان شدن ناآرامی‌ها با مراسم اربعین حسینی مشاهده کرد.

۵_امکان سنجی بازگشت‌پذیری تظاهرات بعد از اربعین
نزدیک شدن به مراسم اربعین حسینی و وعده‌های عادل عبدالمهدی نخست وزیر عراق، توانست به صورت موقت سطح تنش‌ها را کاهش دهد با این وجود از چند روز پیش، شبکه‌های اجتماعی در عراق به صورت شبانه‌روزی در حال تشویق جوانان عراقی برای خروج و برپایی تظاهرات جدید بعد از اربعین در ۲۵ اکتبر هستند.

البته دولت عراق تلاش دارد تا قبل از این تاریخ بسته‌های اصلاحاتی خود را ارائه دهد و با هدف جلب اعتماد افکار عمومی، کسانی را که در کشته شدن معترضان دست داشته‌اند شناسایی و معرفی نماید با این وجود؛ بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای مانند آمریکا و رژیم صهیونیستی تلاش می‌کنند از فرصت بوجود آمده به نفع ایجاد بی‌ثباتی در کشور‌های جبهه مقاومت استفاده نمایند. در همین راستا، برایان هوک ضمن متهم کردن تهران به مداخله در امور داخلی کشور عراق، بر لزوم عدم مداخله ایران در تظاهرات پیش رو بغداد تاکید کرده است. این مسئله باعث شده است تعدادی از گروه‌ها و شخصیت‌های سیاسی داخلی عراق نیز حملات علیه دولت عراق را به سطح منطقه و حمله علیه جمهوری اسلامی ایران بکشانند.

قابل پیش بینی است که معترضان یکبار دیگر بر انحلال حکومت، پارلمان، شورا‌های استانی، تعدیل قانون اساسی عراق و همچنین تشکیل حکومت موقت و برپایی انتخابات زودرس تاکید کنند. نکته جالب توجه آنکه، این بحران معطوف به مناطق شیعه‌نشین عراق است و در منطاق اهل سنت شوق و پتانسیلی برای پیوستن به اعتراضات دیده نمی‌شود.

دولت عراق با هدف مهار اعتراضات، تلاش کرده است با بستن شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک، اینستاگرام و تلگرام مانع از گسترش شایعات و دامنه اعتراضات احتمالی شود، اما غالب عراقی‌ها با فیلترشکن وارد این شبکه‌ها می‌شوند. به این ترتیب، ممکن است اعتراضات در آستانه اربعین فروکش کند، اما یکبار دیگر در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۹ شعله‌ور شود. تاکید می‌شود اعتراضات ۲۵ اکتبر نیز مانند اعتراضات قبلی در قالب ناجنبش و بدون رهبری مشخص برگزار خواهد شد و هیچ جریانی به ویژه صدری‌ها نمی‌توانند مدعی رهبری این اعتراضات شوند. حتی زمانی که مقتدی صدر با صدور بیانیه‌ای از تکرار تظاهرات در ۲۵ اکتبر حمایت کرد، کمیته هماهنگ کننده تظاهرات ضمن حمله به صدر، وی را از حامیان دولت و به وجود آمدن شرایط فعلی عراق معرفی کردند و صدر را مسئول بخشی از نابسامانی موجود که مورد اعتراض جامعه عراقی است، برشمردند. شایان ذکر است کمیته هماهنگی تظاهرات، فاقد چهره ریشه‌داری است و آن را نمی‌تواند رهبر قدرتمند تظاهرات دانست؛ بنابراین احزابی مانند صدری‌ها می‌توانند از این خلا استفاده نموده و در راستای اهداف خود از تظاهرات استفاده نمایند.

۶- نتیجه گیری
حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ اشتباه استراتژیک آمریکا بود که بدون توجه به مخالفت‌های صریح متحدان منطقه ای اش صورت گرفت و زمینه مناسبی برای آزادسازی ظرفیت‌های جمهوری اسلامی ایران و جبهه مقاومت فراهم ساخت. در صورتی که ایران بتواند از این شرایط به‌خوبی بهره برداری کند و تا حد زیادی نفوذ آمریکا و کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس را در عراق از بین ببرد، این کشور به عمق استراتژیک ایران تبدیل می‌شود که ضمن تسهیل دسترسی ایران به جبهه مقاومت مانند سوریه، فلسطین و لبنان، حائلی در برابر تهدیدات جریان عربی منطقه در مرز‌های غربی ایجاد می‌کند.

شرایط جدید عراق فرصت مناسبی فراهم کرده تا ایران بتواند هویت وحدت بخش شیعی را به‌جای هویت‌های ملی گرایانه قومی در عراق تقویت نماید و از آنجایی که این کشور به رغم عربی بودن دارای ۶۴-۶۹ درصد شیعه است و بخش قابل توجهی از جمعیت اهل سنت ۲۹-۳۴ درصد آن را گروه‌های متفرق کُرد، ترکمن یا دیگر اقلیت‌های قومی تشکیل می‌دهند، این هدف قابل تحقق است.

در چنین شرایطی رقبای منطقه‌ای و بین المللی ایران به دنبال معکوس کردن راهبرد اتحاد شیعیان هستند و با برجسته کردن هویت عربی در برابر هویت مذهبی و ایجاد انشقاق در جامعه شیعی عراق، قصد دارند که تداوم سلطه دولت‌های شیعی نزدیک به ایران را با چالش مواجه کنند. در این مسیر سوءاستفاده از زمینه‌های نارضایتی از شرایط اقتصادی و اجتماعی در جامعه شیعی عراق، راهبردی است که آمریکا و عربستان سعودی در ماه‌های اخیر دنبال کرده است.

ناآرامی‌های اخیر عراق که به علت نبود ایدئولوژی و رهبری مشخص در آن، ذیل عنوان کلی ناجنبش قرار می‌گیرد، در ابتدا اعتراضی صنفی نسبت به شرایط نامطلوب اقتصادی و اجتماعی عراق بود؛ ولی با دخالت نرم بازیگران خارجی و عدم بلوغ برخی جریانات سیاسی داخلی عراق به اعتراضی سیاسی با تلفات فراوان بدل شد. تداوم این اعتراضات در بلندمدت می‌تواند به تضعیف جبهه مقاومت در عراق و فروپاشی دولت عادل عبدالمهدی منتهی شود و زمینه بی‌ثباتی و گسترش نفوذ رقبای ایران را در عراق فراهم نماید؛ بنابراین مدیریت صحیح ناآرامی‌ها مهم‌ترین هدف راهبردی ایران در ماه‌های اخیر در قبال تحولات عراق است که برای این منظور راهکار‌هایی نیز پیشنهاد شده است.

[۱]https://www.aljazeera.net/news/politics/۲۰۱۹/۱۰/۴/

[۲]https://www.britannica.com/event/Iran-Iraq-War

[۳]https://www.worldatlas.com/articles/invasion-of-kuwait-why-did-iraq-invade-kuwait.html

[۴]https://mepc.org/journal/un-sanctions-iraq-۱۰-years-later

[۵]https://www.aljazeera.com/news/europe/۲۰۱۲/۱۲/۲۰۱۲۱۲۲۸۷۵۳۴۶۵۲۶۸۴۵.html

[۶]https://www.theguardian.com/world/۲۰۱۵/aug/۰۷/iraq-protest-corruption-power-cuts

[۷]https://foreignpolicy.com/۲۰۱۹/۱۰/۰۷/in-iraq-protesters-are-sick-of-corruption-and-foreign-influence-saadi-abdul-mahdi/

[۸]Golden Division

[۹]https://foreignpolicy.com/۲۰۱۹/۱۰/۰۷/in-iraq-protesters-are-sick-of-corruption-and-foreign-influence-saadi-abdul-mahdi/

[۱۰]https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/iraq-protests-baghdad-death-toll-shooting-a۹۱۴۵۷۱۶.html

[۱۱]https://foreignpolicy.com/۲۰۱۹/۱۰/۰۷/in-iraq-protesters-are-sick-of-corruption-and-foreign-influence-saadi-abdul-mahdi/

[۱۲]Ibid

[۱۳]https://www.csis.org/analysis/iran-may-be-threat-iraq-prize

[۱۴]https://www.theguardian.com/world/۲۰۱۹/oct/۰۶/iraq-government-pledges-to-investigate-live-firing-on-protesters

[۱۵]http://worldpopulationreview.com/countries/iraq-population/

[۱۶]https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/۲۰۱۹-۰۶-۲۵/stuck-middle-iran

محمد ناصحی