قطر و عادی‌سازی روابط اعراب با رژیم صهیونیستی

در ۱۳ آگوست ۲۰۲۰، امارات متحده عربی با پیوستن به توافقنامه ابراهیم نشان داد که به دنبال تکمیل پازل مبهم معامله قرن و به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی است. امارات نیز سومین کشور بعد از مصر و اردن به این فرایند ملحق شده است. واکنش‌های متعدد از سوی بازیگران مخالف (ایران، ترکیه، آفریقای جنوبی، لیبی، گروه‌های فلسطینی)، موافق (آمریکا، کانادا، کشور‌های اروپای غربی و شرقی به جز ایرلند و بوسنی و بلاروس، هند و چین و ژاپن و استرالیا) و نامشخص (روسیه، عربستان، مالزی، پاکستان و تونس) حاکی از آن است که فرایند به اصطلاح صلح میان اعراب و رژیم صهیونیستی برای بسیاری از کشور‌های جهان حائز اهمیت است. در این میان قطر عادی سازی با رژیم صهیونیستی را مشروط به استقرار دولت فلسطینی کرده است.. درغیر این صورت هرگونه عادی سازی منجر به تضعیف ایده مستقل دولت فلسطینی خواهد شد. حال در این یاددداشت قصد داریم ضمن اشاره کلی به روابط رژیم صهیونیستی و قطر به اهداف پشت پرده، تهدیدات و ضعف‌های ناشی از عادی سازی بین دو کشور برای پادشاهی آل ثانی بپردازیم.

۱. بررسی کلی روابط قطر و رژیم صهیونیستی
در این قسمت به دوره‌های چهارگانه روابط موجود بین رژیم صهیونیستی و قطر از دهه ۹۰ تاکنون اشاره می‌شود که در ادامه به صورت جزئی مورد بررسی و تحلیل قرار خواهد گرفت.

۱-۱.شروع روابط قطر و رژیم صهیونیستی (دهه ۱۹۹۰)
دوحه پس از تجاوز صدام به کویت، سیاست بی طرفی و میانجیگری را در دستور کار خود قرار داد و همین عامل موجب خشم عرفات از قطر و تحریک این کشور به نزدیکی با رژیم صهیونیستی شد. از همین رو در نوامبر ۱۹۹۱ با حضور در کنفرانس مادرید به تدریج به اورشلیم نزدیک شد. این روابط  در سال ۱۹۹۳ با امضای اعلامیه اوسلو توسط رژیم صهیونیستی و فلسطینی ها، حضور شیخ حمد آل ثانی در مراسم امضای "اسلو ۲" و حضور وزیر اطلاعات قطر در مراسم یادبود اسحاق رابین نزدیکتر شد. تا جاییکه در آوریل شیمون پرز نخست وزیر وقت رژیم صهیونیستی وارد قطر شده و در همانسال با افتتاح دفتر نمایندگی تجاری در دوحه  در سال ۱۹۹۶، قطر به عنوان اولین کشور عربی حاشیه خلیج فارس روابط غیررسمی خود را با رژیم صهیونیستی در حوزه تجارت آغاز کرد. الی آویدر [۱](نماینده وقت دفتر تجاری رژیم صهیونیستی در قطر) این دفتر همچون سفارتخانه عمل می‌کرد با این تفاوت که برافراشتن پرچم رژیم صهیونیستی در آن ممنوع بود. [۲]یکسال بعد نیز علی رغم انتقاد قطر از رژیم صهیونیستی به دلیل ساخت دیوار، در کنفرانس اقتصادی منا در دوحه شرکت کرد.

۱-۲. از انتفاضه دوم فلسطینی تا جنگ ۲۲ روزه (۲۰۰۰-۲۰۰۷)
شروع انتفاضه دوم در سال ۲۰۰۰ و انتقاد دوحه از سیاست‌های تهاجمی رژیم صهیونیستی باعث شدت تا قطر مجوز تظاهرات داخلی علیه تل آویو بدهد و دفتر تجاری رژیم صهیونیستی ببندد. با اینحال طی دیدار حمد بن جاسم (وزیر خارجه وقت قطر) در دیدار با همتای خود یعنی سیلوان شالوم و بحث در مورد نقشه راه آمریکا در مورد صلح خاورمیانه در سال ۲۰۰۳، دوسال بعد دفتر تجاری بازگشایی شد. [۳]و به رغم حمایت قطر از حماس، مقامات رژیم صهیونیستی روابط مستقیم خود را با دوحه آغاز کرد. در ژانویه ۲۰۰۷ نیز، شیمون پرز (رئیس جمهور وقت رژیم صهیونیستی) دیداری در سطح بالا از دوحه داشته است. [۴]همچنین در سال ۲۰۰۸، وزیر دفاع وقت رژیم صهیونیستی با شیخ عبدالله بن خلیفه آل ثانی (نخست وزیر وقت قطر) گفتگو‌های پنهانی با یکدیگر داشته اند. در همانسال نیز تیزپی لیونی با امیر قطر در کنفرانس سازمان ملل دیدار داشته است و در آوریل طی دیدار رسمی از قطر با امیر دوحه، نخست وزیر و وزیر نفت و گاز این کشور دیدار داشته است. [۵]، اما با وقوع جنگ ۲۲ روزه غزه در سال ۲۰۰۸-۲۰۰۹، قطر روابط خود را با رژیم صهیونیستی محدود کرد؛ [۶]

سیلوان شالوم (وزیرخارجه وقت رژیم صهیونیستی) و حمد بن جاسم (وزیر خارجه وقت قطر)

حمد بن خلیفه آل ثانی (امیر وقت قطر) و تیزپی لیونی (وزیرامور خارجه وقت رژیم صهیونیستی)

۱-۳ از جنگ ۲۲ روزه تا جنگ ۵۱ روزه (۲۰۰۸-۲۰۱۴)
با این حال با توجه به زمزمه‌هایی مبنی بر میزبانی قطر در مسابقات جام جهانی ۲۰۲۲، حسن عبدالله الثوادی در سال ۲۰۰۹ اعلان کرد که مجوز بازی رژیم صهیونیستی در خاک این کشور را خواهد داد. [۷]و مقدمه‌ای برای ترمیم روابط اقتصادی آن‌ها با رژیم صهیونیستی در سال ۲۰۱۰ شد چراکه باعث ایجاد شرایطی شد که تل آویو مجوز ارسال پول و مصالح ساختمانی از دوحه به غزه به منظور بازسازی زیرساخت‌های غزه را داد. [۸]به نحویکه قطر توانست تا سال ۲۰۱۸، در حدود یک میلیارد دلار از سال ۲۰۱۲-۲۰۱۸ به غزه کمک کند. [۹]در سال ۲۰۱۳ نیز قطر ۶۰ یهودی  یمنی را از یمن به دوحه فراری داده و آن‌ها را با پرواز از دوحه به تل آویو انتقال داده است. [۱۰]همچنین در ۳۰ آوریل ۲۰۱۳ حمد بن جاسم با تاکید بر مبادله زمین میان فلسطینی‌ها و رژیم صهیونیستی به جای  بازگشت به مرز‌های ۱۹۶۷، تایید و تحسین مقامات رژیم صهیونیستیی همچون تزیپی لیونی را برانگیخت. [۱۱]با اینحال جنگ ۵۱ روزه غزه در سال ۲۰۱۴ باعث شد تا روابط بین قطر و رژیم صهیونیستی کاهش یابد با اینحال با توجه به طولانی شدن جنگ بین طرفین، قطر جهت برقراری آتش بس بین حماس و تل آویو، با مقامات صهیونیستی روابط برقرار کرده است. در این زمینه یکی از مقامات ارشد قطری گفته است که " روابط ما با رژیم صهیونیستی به دلیل مسئله غزه در بالاترین سطح قرار دارد. " [۱۲]

۱-۴. از واسطه گری تا تلاش برای عادی سازی (۲۰۱۵-۲۰۱۹)
در ۹ مارس ۲۰۱۵ نیز تشکیلات خودگردان فلسطین به دلیل تلاش قطر برای برقراری روابط سیاسی مستقیم با رژیم صهیونیستی محکوم کرد. در واقع قطر به دنبال ایفای نقش میانجیگر بین گروه‌های فلسطینی و رژیم صهیونیستی بوده و از همین رو خشم تشکیلات خودگردان فلسطین و مصر را برانگیخت. [۱۳]در همین راستا در ژوئن ۲۰۱۵، دولت قطر به دنبال ایجاد روابط بین رژیم صهیونیستی و حماس برای صلح دائم در منطقه غزه بوده است. [۱۴]تلاش قطر برای عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی در ژوئن ۲۰۱۷ و پس از تحریم توسط عربستان سعودی ناکام ماند چراکه رژیم صهیونیستی علاوه بر حمایت از اقدام عربستان سعودی، دفتر الجزیره قطر را در رژیم صهیونیستی بست و خواستار اخراج مسئولان الجزیره از رژیم صهیونیستی شد. [۱۵]در سال ۲۰۱۸  نیز محمد العمادی (فرستاده ویژه قطر) و آیگدور لیبرمن (وزیر دفاع رژیم صهیونیستی) با یکدیگر دیدار داشته [۱۶]با همه این اوصاف عدم توافق طرفین بر سر مسئله فلسطین (مسئله دولت فلسطین) باعث شد تا روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی بین دو کشور عادی نشود و به جای دوحه، امارات متحده عربی (به عنوان اولین پادشاهی عربی حاشیه خلیج فارس) در ۱۳ آگوست ۲۰۲۰ ابتکار عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی را در دست بگیرد.

۲. اهداف پشت پرده و تهدیدات عادی سازی
در صورتی‌که پادشاهی آل ثانی بخواهد به عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی روی بیاورد با تهدیداتی روبرو می‌شود. همچنین عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی دارای نقاط ضعف متعددی است که در این بخش به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

اهداف قطر برای پیوستن به عادی سازی
• افزایش روابط تجاری بین دو کشور
• افزایش قدرت چانه زنی در مذاکرات بین حماس و رژیم صهیونیستی
• خرید تسلیحات پیشرفته آمریکایی جهت برتری نظامی  در منطقه عربی
• دستیابی به تکنولوژی‌های نوین جهانی با توجه به برتری رژیم صهیونیستی در زمینه‌های پزشکی، سایبری و کشاورزی
• جلوگیری از افزایش قدرت هوایی نظامی امارات متحده عربی در منطقه و مداخلات ناشی از آن

تهدیدات عادی سازی برای قطر
• شورش اخوانی‌های مستقر در دوحه (تحت رهبری یوسف القرضاوی و دانش آموختگان دانشکده شریعت دانشگاه قطر)
• کاهش نفوذ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قطر به دلیل خروج نیرو‌های نیابتی اخوانی قطر در غرب آسیا و شمال آفریقا
• کاهش و یا حتی قطع روابط با جمهوری اسلامی ایران
• افزایش تنش با ترکیه و خطر رقابت منفی با یکدیگر در مناطق تحت نفوذ غرب آسیا و شمال آفریقا
• بسته شدن پایگاه‌های نظامی ترکیه در قطر (پایگاه‌های نظامی طارق بن زیاد و خالد بن ولید)
• بی اعتمادی افکار عمومی جهان عرب و به مخاطره افتادن دیپلماسی عمومی قطر

نقاط ضعف عادی سازی
• گسترش فرهنگ یهودی و افزایش کنیسه‌های یهودی در قطر
• افزایش تنش بین شهروندان مسلمان قطری و یهودیان این کشور
• گسترش نفوذ صهیونیست‌ها در ساختار‌های متعدد سیاسی، نظامی و امنیتی قطر به دنیال ایجاد سفارتخانه در این کشور
• تسهیل حذف نیرو‌های وابسته به اخوان در قطر توسط موساد

نتیجه گیری
قطر به عنوان اولین کشور عربی حاشیه خلیج فارس بود که روابط خود را با رژیم صهیونیستی آغاز کرد با اینحال روند ناقص عادی سازی دوحه با رژیم صهیونیستی به گونه‌ای رقم خورد که ابوظبی گوی سبقت را در این روند ربود. البته سایرکشور‌های عربی همچون بحرین و سودان به این روند ملحق شدند و زمزمه‌هایی مبنی بر الحاق سایر کشور‌های عربی به این فرایند شنیده می‌شود. روابط غیررسمی دوحه با رژیم صهیونیستی به صورت سینوسی و متغیر پیگیری شده است که مهمترین دلیل آن مسئله فلسطین و نوار غزه است. با اینحال حرکت دومینویی عادی سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشور‌های حاشیه خلیج فارس نشان داده که ممکن است قطر به این سمت برود. اهداف و تهدید‌های ناشی از عادی سازی برای قطر حاکی از ان است که هرگونه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی منجر به اخلال در سیاست منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قطر خواهد شد و امارات متحده عربی و عربستان سعودی به عنوان بازیگر نوظهور جای دوحه را در چینش بازیگران آن منطقه خواهد گرفت. همچنین نیرو‌های اخوانی مستقر در قطر دست به شورش خواهند زد چرا که نیرو‌های اخوانی هرگونه عادی سازی را محکوم کرده‌اند. از سوی دیگر با توجه به محکومیت متحد اخوانی خود یعنی ترکیه، هرگونه تمایل به عادی سازی منجر به از دست دادن متحد منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خود خواهد شد.

[1]Eli Avider

[2]https://mitvim.org.il/wp-content/uploads/Dr._Michal_Yaari_-_Israel_and_Qatar_-_Relations_nurtured_by_the_Palestinian_issue_-_March_2020-1.pdf

[3]https://www.jstor.org/stable/pdf/20622930.pdf

[4]https://www.albawaba.com/news/shimon-peres-visits-doha-appear-local-talk-show

[5]http://www.haaretz.com/print-edition/news/livni-to-tell-gulf-leaders-in-qatar-iran-the-threat-not-israel-1.243898

[6]https://www.bbc.com/news/world-middle-east-14702609

[7]https://www.thenationalnews.com/sport/qatar-would-welcome-israel-in-2022-1.501700

[8]https://www.haaretz.com/1.5122450

[9]https://mitvim.org.il/wp-content/uploads/Dr._Michal_Yaari_-_Israel_and_Qatar_-_Relations_nurtured_by_the_Palestinian_issue_-_March_2020-1.pdf

[10]http://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/164406#.UQH8gCfs6zo

[11]http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2013/04/20134306544952976.html

[12]https://mitvim.org.il/wp-content/uploads/Dr._Michal_Yaari_-_Israel_and_Qatar_-_Relations_nurtured_by_the_Palestinian_issue_-_March_2020-1.pdf

[13]http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/04/palestine-qatar-hamas-israel-gaza-reconstruction-erez.html#

[14]https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/israel/11678800/Israeli-and-Hamas-officials-meet-in-Qatar-to-discuss-a-five-year-ceasefire-deal.html

[15]https://www.timesofisrael.com/netanyahu-demands-al-jazeera-offices-in-israel-be-shut-down/

[16]https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/10/israel-qatar-iran-hamas-avigdor-liberman-jason-greenblatt.html  

سید مرتضی عریضی