گزارش
اقتصاد؛ محور اختلاف ا عربستان سعودی و امارات متحده عربی
روابط عربستان سعودی و آفریقا/ روند فعلی، چشم انداز آینده
جریان شناسی گروههای تروریستی فعال در سوریه (۲)
دولت سیزدهم و تحولات غرب آسیا و شمال آفریقا؛ چالشها و الزامات
استراتژی عمان برای قطع وابستگی به درآمدهای نفتی
علنی سازی روابط رژیم صهیونیستی با کشورهای حاشیه خلیج فارس و موازنه تهدید علیه ایران
مصر، امارات، اردن، عربستان و انتخابات فلسطین
۰۱ دی ۱۳۹۹ | ۱۹:۵۰
معرفی و قومیتشناسی قبایل لیبی و قذافی
شناخت جامع قومیتهای لیبی و قذافی در شمال آفریقا
لیبی کشور قبیلههاست و قبیله هسته و مولفه اصلی جامعه در تاریخ این سرزمین و یکی از موثرترین نیروها در مفصلبندی دولت به شمار میرود.
مقدمه
مطالعه تاریخ نشان میدهد لیبی کشور قبیلههاست و قبیله هسته و مولفه اصلی جامعه در تاریخ این سرزمین و یکی از موثرترین نیروها در مفصلبندی دولت به شمار میرود. به عبارت دیگر، قبیله از مهمترین نهادهای اجتماعی-سیاسی در لیبی است که نقش برجستهای در سطوح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی بازی میکند و در غیاب نهادهای واقعی برای انجام امور دولتی، حکومت بر قبیلهگرایی تکیه دارد؛ بنابراین میتوان به نوعی پیادهسازی نظریه ابن خلدون مبنی بر اینکه عصبیت نخستین پایه قدرت است را تشخیص داد یعنی قبیله نخستین هسته اجتماع و قدرت محسوب میشود. سیستم قبیلهای مبتنی بر شیخ سالاری هست که در آن سخنِ شیخ، قانون و معیار عمل هست و هر کس از فرمان او سرپیچی کند در معرض سرکوب، زندانی شدن و قتل قرار میگیرد. هرچند نظام قبیلگی در لیبی حکم فنداسیون جامعه را دارد، با این حال، شهرهای مدنی مانند طرابلس، مصراته، الزاویه، صبراته، بنغازی و درنه نیز در نوار شمالی این کشور وجود دارد که لیبی را تا حد زیادی از ساخت قبیلگی (البته بافت و محتوا کماکان سنتی است) دور میکند.
جمعیت لیبی در سال ۲۰۱۸ معادل شش میلیون و ۶۷۹ هزار نفر بوده و همگی مسلمان هستند. از این تعداد پنج درصد بربر، سه درصد آفریقایی، یک درصد طوارق و ۹۱ درصد عرب با گرایش مالکی هستند البته یک اقلیت یهودی نیز در این کشور وجود داشت که در سال ۱۹۶۷ لیبی را ترک کردند [۱]. اساس قدرت معمر قذافی طی چهار دهه حکمرانی، برروی حمایتهای قبیلهای، به ویژه قبیله قذاذفه که قذافی به آن تعلق داشت و در شهرهای سرت (غرب)، سَبها (مرکز)، المُقارحه (در براک الشاطی در جنوب) و قبیله ورفَّله/ورفاله در شهر بنی ولید (از بزرگترین قبایل در غرب) قرار دارند، استوار بود [۲]. این سه قبیله (قذاذفه، المُقارحه و ورفَّله) جزء مسلحترین قبایل بودند و فرزندان آنان بالاترین مناصب سیاسی و نظامی را در اختیار داشتند.
مطالعه تاریخ نشان میدهد لیبی کشور قبیلههاست و قبیله هسته و مولفه اصلی جامعه در تاریخ این سرزمین و یکی از موثرترین نیروها در مفصلبندی دولت به شمار میرود. به عبارت دیگر، قبیله از مهمترین نهادهای اجتماعی-سیاسی در لیبی است که نقش برجستهای در سطوح سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی بازی میکند و در غیاب نهادهای واقعی برای انجام امور دولتی، حکومت بر قبیلهگرایی تکیه دارد؛ بنابراین میتوان به نوعی پیادهسازی نظریه ابن خلدون مبنی بر اینکه عصبیت نخستین پایه قدرت است را تشخیص داد یعنی قبیله نخستین هسته اجتماع و قدرت محسوب میشود. سیستم قبیلهای مبتنی بر شیخ سالاری هست که در آن سخنِ شیخ، قانون و معیار عمل هست و هر کس از فرمان او سرپیچی کند در معرض سرکوب، زندانی شدن و قتل قرار میگیرد. هرچند نظام قبیلگی در لیبی حکم فنداسیون جامعه را دارد، با این حال، شهرهای مدنی مانند طرابلس، مصراته، الزاویه، صبراته، بنغازی و درنه نیز در نوار شمالی این کشور وجود دارد که لیبی را تا حد زیادی از ساخت قبیلگی (البته بافت و محتوا کماکان سنتی است) دور میکند.
جمعیت لیبی در سال ۲۰۱۸ معادل شش میلیون و ۶۷۹ هزار نفر بوده و همگی مسلمان هستند. از این تعداد پنج درصد بربر، سه درصد آفریقایی، یک درصد طوارق و ۹۱ درصد عرب با گرایش مالکی هستند البته یک اقلیت یهودی نیز در این کشور وجود داشت که در سال ۱۹۶۷ لیبی را ترک کردند [۱]. اساس قدرت معمر قذافی طی چهار دهه حکمرانی، برروی حمایتهای قبیلهای، به ویژه قبیله قذاذفه که قذافی به آن تعلق داشت و در شهرهای سرت (غرب)، سَبها (مرکز)، المُقارحه (در براک الشاطی در جنوب) و قبیله ورفَّله/ورفاله در شهر بنی ولید (از بزرگترین قبایل در غرب) قرار دارند، استوار بود [۲]. این سه قبیله (قذاذفه، المُقارحه و ورفَّله) جزء مسلحترین قبایل بودند و فرزندان آنان بالاترین مناصب سیاسی و نظامی را در اختیار داشتند.
قبل از کودتای ناکام قبیله ورفَّله در سال ۱۹۹۳ که باعثِ به حاشیه رفتن آن شد، وابستگی قذافی به قبایل غربی، تضعیف و حاشیه نشینیِ قبایل شرق (بورقا/بورقه) را در پی داشت. قبایل شرقی کمترین وفاداری و بیشترین عصیان و تمرد را علیه قذافی داشت و نماد بی اعتمادی قذافی به قبایل شرقی و تکیه بر قبایل غربی در انتقال پایتخت از شهر البیضا در شرق به طرابلس در غرب نمایان است. [۳]
۱. نقش قبایل در سپهر سیاسی لیبی
در دوره اشغال لیبی توسط عثمانیها یا ایتالیاییها، قبایل لیبی نقش مهمی در بالا بردن پرچم جهاد علیه اشغالگران و تلاش برای آزادسازی خاک لیبی و ساختن کشور مطابق اصول و سنتهای قبیلهای داشتندکه این امر در تقویت پیوندهای جامعه لیبی نقش داشت [۴]. از سال ۲۰۱۰ به این سو دولتهای خارجی در تلاش بودند تا به نمایندگی از قبیلهها در مؤلفههای اجتماعی لیبی نفوذ کنند، مولفههایی که دلیل اصلی استمرار حکومت معمر قذافی برای تقریبا چهار دهه بود، چراکه او برای حل مشکلات اجتماعی و مشارکت در تأمین امنیت شهرها و مرزها به قبایل وابسته بود [۵].
پس از سقوط معمر قذافی، نظام سیاسی لیبی به سمت سیستم تحزبی حرکت کرد و مهمترین آنها حزب اتحاد نیروهای لیبرال (به رهبری محمود جبریل) و حزب عدالت و سازندگی (با گرایش اخوانی) بود، البته احزاب کوچکتر دیگری نیز بودند که در حزب اتحاد نیروهای لیبرال قرار داشتند [۶]. با این حال، یعنی علیرغم وجود نظام حزبی در لیبی، در انتخابات پارلمانی که در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۴ برگزار شد، از مشارکت احزاب ممانعت به عمل آمد در نتیجه مجلس تحریف شدهای شکل گرفت که توسط نمایندگانِ مورد حمایت قبایل کنترل میشد، به خصوص فدرالیستها (طرفدار جدایی بَرقه [۷]از لیبی) که در منطقه بَرقه حضور داشتند [۸].
در دوره اشغال لیبی توسط عثمانیها یا ایتالیاییها، قبایل لیبی نقش مهمی در بالا بردن پرچم جهاد علیه اشغالگران و تلاش برای آزادسازی خاک لیبی و ساختن کشور مطابق اصول و سنتهای قبیلهای داشتندکه این امر در تقویت پیوندهای جامعه لیبی نقش داشت [۴]. از سال ۲۰۱۰ به این سو دولتهای خارجی در تلاش بودند تا به نمایندگی از قبیلهها در مؤلفههای اجتماعی لیبی نفوذ کنند، مولفههایی که دلیل اصلی استمرار حکومت معمر قذافی برای تقریبا چهار دهه بود، چراکه او برای حل مشکلات اجتماعی و مشارکت در تأمین امنیت شهرها و مرزها به قبایل وابسته بود [۵].
پس از سقوط معمر قذافی، نظام سیاسی لیبی به سمت سیستم تحزبی حرکت کرد و مهمترین آنها حزب اتحاد نیروهای لیبرال (به رهبری محمود جبریل) و حزب عدالت و سازندگی (با گرایش اخوانی) بود، البته احزاب کوچکتر دیگری نیز بودند که در حزب اتحاد نیروهای لیبرال قرار داشتند [۶]. با این حال، یعنی علیرغم وجود نظام حزبی در لیبی، در انتخابات پارلمانی که در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۴ برگزار شد، از مشارکت احزاب ممانعت به عمل آمد در نتیجه مجلس تحریف شدهای شکل گرفت که توسط نمایندگانِ مورد حمایت قبایل کنترل میشد، به خصوص فدرالیستها (طرفدار جدایی بَرقه [۷]از لیبی) که در منطقه بَرقه حضور داشتند [۸].
نمایندگان پارلمان بدون بحث و گفتگو و رای گیری، یکی از رهبران قبایل را بر حسب سن به ریاست مجلس انتخاب کردند که نشان دهنده نقش تعیینکننده گرایشهای قبیلهای در مجلس و سیاست در لیبی بود. این امر منجر به جدایی برخی نمایندگان از طرابلس شد. هنگامیکه حفتر خواست عقیله صالح، رئیس مجلس نواب طُبرق را از کنار زند، دومی به جای توسل به جناح پارلمانی و مجلس، با بزرگان قبایل برقه ملاقات کرد و به جوانان پناه برد [۹]. بر اساس مبارزات سیاسی فعلی در لیبی، اکثر قبایلِ بادیهنشین از جانشینی خلیفه حفتر (همانند قذافی) حمایت میکنند و در مقابل، بیشتر شهرهای ساحلی با پروژه دولت مدنی (فائز سراج) بهویژه در منطقه غربی همراه هستند. شواهد نشان میدهدگرایش قبیلهای در شرق بیشتر از غرب ریشه دارد، برای نمونه شواهدی مبنی بر شکلگیری اولین جمهوری در لیبی در منطقه غربی (جمهوری طرابلس) در سال ۱۹۱۸ در شهرمِسلاته [۱۰](۱۰۰ کیلومتری شرق طرابلس) وجود دارد [۱۱].
۲. معرفی قبایل
چنانکه ذکر شد در لیبی، قبیله مهمترین نهاد اجتماعی-سیاسی است، به نحوی که حتی نهاد دولت را نیز تحت الشعاع قرار میدهد. قبیلهها در لیبی در کلیه نقاط این کشور پراکنده هستند، اما پراکندگی در نوار شمالی به مراتب پررنگتر است که به واسطه موقعیت ژئواستراتژیکی و ژئوپلتیکی در دسترسی به دریا، امکان دریانوردی و تجارت دریایی است. کشف نفت در قسمتهای شمالی و مرکزی، اهمیت ژئواکونومیکی را نیز به آن افزوده است. هم اکنون با تشدید بحران در لیبی، برخی قبیلهها حامی دولت فائز سراج و برخی نیز از ژنرال حفتر حمایت میکنند، اما برای شناخت جهتگیریِ قبایل، نخست باید در باره اسامی و موقعیت جغرافیایی و تاریخی آن به اطلاعاتی دست یافت که در ادامه بیان میشود.
۲-۱. منطقه غربی
در هر منطقه قبایل متعددی وجود دارد که از لحاظ وسعت و پراکندگی، جمعیت، جایگاه تاریخی، قدرت و ثروت با هم تفاوت دارند. برای نمونه در حالیکه قبیله طوارق در جنوب لیبی در شهر غات محرومیتهای گسترده داشتند، قبیله مصراته در غرب لیبی از ثروت و نیروی نظامیِ قابل توجهی برخوردار بوده است. همچنین برخی قبایل به تناسب تاثیرگذاری و تعیین کنندگی در حیات سیاسی لیبی، نقشهای مهمتری در سپهر سیاسی بر عهده گرفتهاند. در ادامه براساس متغیر جغرافیا، پراکندگی و توزیع قبایل در لیبی بیان میگردد.
۲-۱-۱. قبیله مصراته
قبیله مصراته دارای بیشترین نیروی نظامی و یکی از ثروتمندترین قبایلی است که در غرب لیبی و در شهر مصراته و برخی شهرهای دیگر مانند سرت زندگی میکنند. مصراته به قبیله عربی هَواره [۱۲]تعلق دارد، اما برخی از اهالی مصراته ریشه ترکی دارند، به ویژه فرقه انکشاریه (جانیسارها)، که به ملیون ترک در لیبی نیز شناخته میشوند و از ترکیه وارد این شهر شدند. در حال حاضر، نیروهای مصراته بزرگترین عناصر نیروهای حامی دولت فائز سراج در طرابلس هستند [۱۳].
۲-۱-۲. قبیله الزِنتان
قبیله الزنتان یکی دیگر از قبایل بزرگ در غرب لیبی است که در شهر الزنتان [۱۴]و شرق الجَفاره سکونت دارند. الزیانیون و المرینیون از جمله حاکمانی بودند از قبیله برخاستند. مشهورترین این قبیله اولاد خَزرون الزناتی هستند، که نزدیک به ۱۵۰ سال بر طرابلس حکومت کردند [۱۵].
۲-۱-۳. قبیله تَرهونه
این قبیله یکی از بزرگترین قبایل لیبی است که از دهها فرعی تشکیل شده و یک سوم جمعیت طرابلس، پایتخت لیبی را تشکیل میدهد. ترهونه در ۸۸ کیلومتری طرابلس، پایتخت لیبی قرار دارد [۱۶]. برخی از افراد این قبیله حامی فائز سراج هستند و برخی دیگر هم بخشی از ارتش ملی لیبی شدند مانند تیپ هفتم پیاده نظام که در جنگ علیه شبه نظامیان در طرابلس حضور داشتند [۱۷].
۲-۱-۴. قبیله قذاذفه
قذاذفه عمدتا در شهر سرت به سمت سَبها در مناطق مرکزی و جنوبی لیبی گسترش یافتهاند. پس از سقوط قذافی، برخی افراد قبیله اعلام کردند اموال آنان غارت شده و حقوق آنها در حال پاکسازی و نابودی قرار دارد [۱۸]. معمر قذافی، دیکتاتور سابق لیبی به این قبیله تعلق داشت.
۲-۱-۵. قبیله وَرفَلَّه/ورفاله
قبیله وَرفلُّه یکی دیگر از قبایل بزرگ لیبی است که یک ششم جمعیت لیبی (یک میلیون) را تشکیل میدهد و در مرکز لیبی از وادی الشاطی تا الجفره متمرکز شدهاند [۱۹]. مرکز آن بنی ولید است و در بخشهایی از سِرت، بنغازی و فَزان قرار دارند [۲۰]. این قبیله همواره در مقابل جریانهای افراطی و مبارزات استعماری (علیه ایتالیا) پیشگام بوده [۲۱]و از حامیان سرسخت معمر قذافی محسوب میشوند [۲۲].
در منطقه غربی قبایل دیگری همچون همچنین السَیان (الصَیعان)، النَویل، الاربعه، العَجیلات، الزاویه، رَجبان، زناته (در زِنتان)، مَشاشیا، الاسابعه (الاصابَعه)، العُربان، ولاد بریک، قَوالیش و قبایل زِلیتِن، سِرت، جادو، یافران و نالوت نیز وجود دارد [۲۳].
۲-۱-۶. قبیله المُقارحه
المقارحه که در اصل به قبایل بنی سلیم تعلق دارد، یکی از قبایل قدرتمند در غرب لیبی است و در دوران قذافی از نفوذ و قدرت بالایی برخوردار بود، به گونهای که عبدالله السُنوسی، آخرین مدیر اطلاعاتی قذافی، از این قبیله بود. این قبیله در منطقه الشاطی الوادی، درشهر البیضاء در شرق نیز حضور دارند و پس از فرار سیف السلام قذافی از چنگال قبیله الزنتان، او را به گرمی پذیرفتند [۲۴]. المقارحه مانند برخی قبایل دیگر، به دلیل نقشهای فعالی که در طول تاریخ در لیبی برعهده گرفته است، از تاریخ شناخته شدهای برخوردار است؛ برای نمونه میتوان به دفع حملههای اسپانیا به طرابلس در سال ۱۵۱۰ میلادی، امتناع از پرداخت مالیات به عثمانیها و مقاومت علیه سلطهجوییِ ایتالیا در لیبی اشاره کرد [۲۵].
۲-۲. منطقه شرقی
قبایل شرق لیبی که به عنوان قبیلههای بورقا معروف هستند، حامیان اصلی نهادهای دولتی ملی در لیبی به ویژه نهادهای نظامی و پلیس به شمار میروند. قبایل لیبی در این منطقه به چهار بخش، یعنی قبایل الجِبارنا، قبایل الحَرابی، قبایل المرابطین و قبایل لحضور تقسیم میشوند [۲۶]. در ادامه معروفترین قبایل در شرق لیبی تبیین میشود.
۲-۲-۱. قبیله المُغاربه
قبیله مُغاربه یکی از برجستهترین قبایل در شرق لیبی و در منطقه إجدابیا است که در اصل از حجاز آمده و از بستگان قبایل بنی سلیم و بنی عامر هستند. افراد قبیله مغاربه در سال ۲۰۱۳ در سیطره بر بنادر نفتی در منطقه الهلال شرکت داشتند. پس از سیطره بر بنادر هلال نفتی، ابراهیم الجضران المغربى، فرمانده گارد تاسیسات نفتی قصد داشت از طریق راهاندازی جنبش، یک نهاد فدرالی تحت عنوان بورقا (به دلیل نزدیک به اقلیم بورقا) را تاسیس و هدایت آنچه که دفتر سیاسی اقلیم بورقا نامیده بود برعهده بگیرد؛ اما صالح الاَطیوش [۲۷]، زعیم قبیله مغاربه، معروف به پاشا، نسبت به بازگشایی مجدد بنادر نفتی تعهد داد.
گارد تاسیسات هلال نفتی از چندین قبیله تشکیل شده است، اما قبلیه مغاربه، بزرگترین نیروی آن است [۲۸]. این قبیله که تا مصر امتداد دارد در حال حاضر، بخشی مهمی از بدنه ارتش ملی لیبی، تحت فرماندهی ژنرال خلیفه حفتر را تشکیل میدهد [۲۹].
۲-۲-۲. قبیله العَبیدات
قبیله العَبیدات یکی دیگر از قبایل مهم و بزرگ لیبی است که در مناطق بنغازی، طُبرُق، البیضاء، جبل الاخضر و القُبه [۳۰]در شرق لیبی قرار دارند و تا مطروح و اسکندریه در مصر امتداد یافتهاند [۳۱]. این قبیله مانند قبیله المُغاربه از حجاز آمده و به دو قسمت البیوت و العلائلات تقسیم میشوند [۳۲].
۲-۲-۳. قبیله البراعَصه
قبیله مذکور یکی دیگر از قبایل مهم در شرق لیبی بهویژه در منطقه جبل الاخضر است که امتداد آن به مصر و همچنین تونس میرسد. در سال ۲۰۱۴ از اقدام ارتش ملی تحت نظر خلیفه حفتر به شدت حمایت کرد [۳۳]. البراعصه تاریخی طولانی در مبارزه و جنگ دارند که جنگ با اتراک عثمانی یکی از آن هاست. همچنین، در مبارزه و مقاومت لیبی علیه سلطهجویی ایتالیا، قبیله البراعصه با حمایت از عمر مختار، مشهور به شیخ المجاهدین و رهبر مقاومت در برابر ایتالیا نقشی کلیدی ایفا کرده است. به علاوه، این قبیله مناصب مهمی در ساختار سیاسی لیبی از جمله پست نخست وزیری داشته و صفیه فرکاش [۳۴]، همسر معمر قذافی نیز از این قبیله بوده است. البراعصه در سال ۲۰۱۴ هنگام تسلیم پایگاه هوایی الاَبرق به ژنرال حفتر به جشن و پایکوبی پرداخت [۳۵].
۲-۲-۴. قبیله العواقیر
العواقیر که در شهر بنغازی در شرق لیبی قرار دارند نخستین هسته ارتش ملی لیبی تحت لوای خلیفه حفتر را تشکیل میدهند [۳۶]. با این حال، خروج مهدی البرغَثی [۳۷]از قبیله (گردان ۲۰۴) و پیوستن او به نیروهای فائز سراج نشان دهنده وجود نیروهای گریز از قبیله در العواقیر است. البرغثی وزیر دفاع لیبی در دولت سراج بود و پس از اتهام به دست داشتن در حمله به پایگاه هوایی براک الشاطی برکنار شد [۳۸].
۲-۳. منطقه جنوبی
در ضلع جنوبی قبیلههای فَزّان، اولاد سلیمان، المُقارحَه (در وادی الشاط مرکز لیبی)، قَذاذَفه (در سرت و سَبها)، حَضیرات، الطَوارق (در شهر غات در جنوب لیبی) و التبّو و همچنین قبیله الحَساونه و قبایل وادی الحیات وجود دارند [۳۹]. در میان قبایل مزبور، قبیله الطوارق یکی از محرومترین قبایل محسوب میشود؛ به گونهای که طی سالها از بسیاری حقوق مانند شماره ملی و گذرنامه محروم بودند [۴۰]. به علاوه، قبایل دیگری نیز در لیبی وجود دارند که در اقصی نقاط لیبی پراکنده هستند و شامل العَواقیر (در بنغازی و الجبل الخضر)، العَبیدات (با ۷۰۰ هزار جمعیت در طُبرُق) و وَرشَفانه (در طرابلس) هستند [۴۱].
۲-۳-۱. قبیله اولاد سلیمان
اولاد سلیمان بزرگترین قبیله در جنوب لیبی است که تا کشور چاد ادامه یافته است و نقطه تمرکز اصلی آن در شهر سَبها در مجاورت قبایل قذاذفه و المُقارَحه قرار دارد [۴۲].
۲-۳-۲. قبیله التَّبو
در دوران قذافی قبیله التبو با این ادعا که منشاء آنها به چاد باز میگردد خسارتهای بسیاری متحمل شدند و بسیاری از حقوق آنان سلب شده بود؛ در نتیجه تَبّویها یکی از قبایلی بودند که در جنگ علیه قذافی مشارکت داشتند و سرانجام با اتحاد با قبیله الطوارق او را از قدرت ساقط کردند [۴۳].
در دوران قذافی قبیله التبو با این ادعا که منشاء آنها به چاد باز میگردد خسارتهای بسیاری متحمل شدند و بسیاری از حقوق آنان سلب شده بود؛ در نتیجه تَبّویها یکی از قبایلی بودند که در جنگ علیه قذافی مشارکت داشتند و سرانجام با اتحاد با قبیله الطوارق او را از قدرت ساقط کردند [۴۳].
۳. منشاء لیبیایی قبایل مصر
علقههای قبیلهای یکی از مهمترین مولفههایی است که همواره خود را در سپهر سیاسی و بهویژه روابط منطقهای و خارجی دو کشور در شمال آفریقا نشان داده است. صدها سال است که قبایل بسیار زیادی با منشاء لیبیایی در مصر زندگی میکنند در ابتدا قبایلی همچون اولاد علی، الجَوازی، البراعَصَه، الفواید، الهِنادی، الفُرجان، البَهجه، الجمعیات، القُطعان، الجبالیه، الرَماح، الحُبون و اولاد الشیخ در لیبی زندگی میکردند، اما پس از آوارگی، بخشهایی از آنان جدا و به مصر رفتند [۴۴].
علقههای قبیلهای یکی از مهمترین مولفههایی است که همواره خود را در سپهر سیاسی و بهویژه روابط منطقهای و خارجی دو کشور در شمال آفریقا نشان داده است. صدها سال است که قبایل بسیار زیادی با منشاء لیبیایی در مصر زندگی میکنند در ابتدا قبایلی همچون اولاد علی، الجَوازی، البراعَصَه، الفواید، الهِنادی، الفُرجان، البَهجه، الجمعیات، القُطعان، الجبالیه، الرَماح، الحُبون و اولاد الشیخ در لیبی زندگی میکردند، اما پس از آوارگی، بخشهایی از آنان جدا و به مصر رفتند [۴۴].
۳-۱. قبیله براعَصَه
این قبیله که در شرق لیبی در شهر بیضاء، بنغازی و اجدابیا زندگی میکنند یکی از قبایلی بودکه علیه معمر قذافی دست به تظاهرات زد [۴۵]. از مهمترین خانوادههای این قبلیه میتوان به مازق، الصِفانی، حُدوث، مُقَّرب و الخضراء اشاره کرد. بخشهایی از این قبلیه در الفیوم و القَلیوبیه مصر وجود دارند [۴۶]. به علاوه، گروههایی از قبیله قذاذفه، الجوازی و اولاد علی در استان مِنیا [۴۷]در جنوب مصر و نیز در بلبیس [۴۸]در استان الشرقیه و قنا و جِرجا در جنوب قاهره [۴۹]هم وجود دارند. در القلیوبیه در شمال شرق قاهره گروههایی از قبیله الصَهیب وجود دارند که دارای اصالت لیبیایی هستند.
۳-۲. قبایل اولاد علی
قبایل اولاد علی یکی از بزرگترین قبایل ساکن در مصر با منشاء لیبیایی هستند که جمعیت آنها بیش از دومیلیون نفر هستند. این قبیلهها در سال ۱۶۷۰ میلادی پس نزاع با قبیله الحرابی، که در تاریخ به داستان حبیب معروف است، به مصر مهاجرت کردند. اولاد علی به دو قسمت اولاد علی الاحمر (قرمز)، در راس آنها قبیلههای القَنایِشات، و اولاد علی الابیض (سفید)، در راس آنها قبیلههای العزائم، تقسیم میشوند [۵۰]. البته قبایل دیگری مانند الهواره، القواسم، العوامی، ماضی، الحمام، العاصم، السناجره، الاخشیبات، الشراسات، الحویتیه و الحنیش هم وجود دارند که از سیدی برانی [۵۱]در حدود غربی مصر و نزدیک لیبی تا دَمَنهور [۵۲]در استان البِحیره در وسط دلتای نیل و مناطقی مانند العامریه [۵۳]و کِنج مریوط در غرب اسکندریه و استانهای الجیزه، الغربیه والشرقیه پراکنده هستند [۵۴].
همچنین، بخشهای بزرگی از قبایل اولاد علی از صحرای السَلوم [۵۵]در شرق مصر تا اسکندریه و البِحیره نیز وجود دارند. بدین ترتیب این قبایل در منطقهای به مساحت ۵۰۰ کیلومتر از صحرای غربی مصر تا غرب اسکندریه ساکن هستند [۵۶]. علیرغم اهمیت اقتصادی و استراتژیکیِ، منطقه فوق همواره زمین جنگ بوده است برای نمونه، در جنگ جهانی دوم منطقه یاد شده یکی از میادین اصلی جنگها به خصوص نبرد مشهور العَلَمین [۵۷]، بوده است. عمده اشتغال مردمان این مناطق در وهله نخست دامداری و سپس زراعت (گندم، جو، خربزه، انجیر و زیتون) است [۵۸].
۳-۳. قبیله المرابطون
این قبیله یکی از زیرقبایل البورقا/البورقه محسوب میشود که در جنگ با الحرابیها در لیبی، کنار قبایل اولاد علی قرار داشتند سپس با آنها به مصر مهاجرت کردند. برخی قبایلِ به دنبال جنگ داخلی که در اوایل قرن نوزدهم بین یوسف پاشا قَرَمانلی [۵۹]، والی ترک و قبیله العواقیر و برخی قبایل دیگر در یک طرف و قبیله الجوازی، المجابره و الجلالات در طرف دیگر، رخ داد به مصر آمدند. در پایان این جنگ، یوسف پاشا ضیافتی در شهر بنغازی ترتیب داد که ۴۰ تن از اعیان و سران قبیله الجوازی به آن دعوت شده بودند، سپس او به سربازان خود دستور داد اعیان و سران الجوازی را به قتل برسانند و سایر افراد قبیله را نیز قتل عام کنند. به دنبال این امر، بخشی از قبیله مزبور به الفیوم در جنوب غربی قاهره در مصر رفتند و برخی با تغییر نام قبیله خود در لیبی باقی ماندند.
۳-۴. قبایل مَطروح
این قبایل در صحرای غربی مصر و مجاورت مرزهای لیبی قرار دارند و با لیبیایی روابط نسبی و همسایگی دارند. عبدالغفار حَمَد محمد المَلاح، نماینده شهرداریها و شیوخ استان مَطروح و رئیس شورای مردمی استانداری، مطروح را نگهبانان دروازه غرب مصر میداند و تمام کمکهای بشردوستانه از جمله دارو، غذا و شیرخشک را به دست مردم لیبی میرساند. برخی معتقدند، احمد قذاف الدم، هماهنگ کننده روابط مصر ولیبی و فرستاده مخصوص معمر قذافی در تلاش بود تا حمایت این قبایل را نسبت به دیکتاتور لیبی به دست بیاورد، اما از سوی عبدالغفار رد شد [۶۰].
۴. الگوی تعامل میان قبایل و ارتش ملی لیبی
خلیفه حفتر خود را رهبر قبیله نمیداند، اما از قبیلهگرایی به منظور تحقق هدف خود یعنی حاکمیت یافتن بر لیبی استفاده میکند. به عبارت دیگر، اولویتها را نظامیان تعیین میکنند و نقش قبایل عموما در اجرای تصمیمها و عملیاتها پررنگتر است. در ابتدا، هسته شبه نظامیانِ حفتر از چندصد سرباز شکل گرفت و پس از آن بودکه او توانست حمایت قبایل بَرقَه مانند العَبیدات، العَواقیر، المُغاربه، البراغثه، البراعَصه، الحاسه و الدرسه، را به عنوان قبایل پشتیبان ارتش ملی لیبی به دست آورد. ژنرال حفتر میلیشیای خود را با تیپهای قذافی که به مصر گریخته بودند تقویت کرد و ضمن بهرهگیری از تجربیات نظامی آنان، حمایت قبایل آنها را نیز کسب کرد. به علاوه، حفتر از طریق پیوندهای قبیلهای موفق شد میان نیروهای خود و مبارزان دینی مرتبط با عربستان سعودی ارتباط برقرار کند [۶۱].
در غرب لیبی خلیفه حفتر توانست حمایت قبیله زِنتان را قبل از توافقنامه الصِخیرات [۶۲]، که در دسامبر ۲۰۱۵ منعقد شد و براساس آن برخی قبایل با دولت وفاق ملی به مصالح رسیدند، را به دست آورد. در کنار جلب حمایت قبیله زنتان، خلیفه حفتر موفق شد حمایت برخی قبایل عربیِ دیگر مانند الرَجبان، الصِعیان، العُربان و نیز قبایل وفادار به قذافی مانند ورشفانه، المُقارحه و ترهونه را نیز به دست آورد.
با این وجود، سه شهر بزرگ مصراته، الزاویه وطرابلس، حمله حفتر به طرابلس را ناکام گذاشتند. به عبارت دیگر، در نبرد شهر طرابلس، نیروی مدنی توانست نیروی بادیه نشین را هزیمت و منطقه غربی بیرون کند. سرلشکر اُسامه الجُوویلی [۶۳]، یکی از فرماندهان نظامیِ الزِنتان موفق شد پس از جدا کردن بخشی از گردانهای زنتان ارتباط حفتر را با یکی از قدرتمندترین قبایل در کوه غربی قطع کند. شکست حفتر و پیروزی در منطقه غربی تنها پیروزیِ یک قبیله نبود، بلکه موفقیت دولتی بودکه ازلحاظ بین المللی مشروعیت داشته و از افراد قبایل و شهرهای مختلف تشکیل شده است، دولتی که از یک ستاد کل و سه رهبر نظامی شکل گرفته و به یک قبیله یا اتحادی از قبایل تعلق ندارد و ارتش آن مجموعهای ازگردانهای سه یا چهار شهر بزرگ بودند [۶۴].
۴-۱. شیوه قذافی
ژنرال حفتر برای کسب قدرت و تحکیم پایههای آن روش قذافی را پیش گرفته است، به این معنا که او نیز همانند قذافی با تکیه بر فرزندانش به خصوص صدام و خالد، هدایت مهمترین تیپها (مانند تیپ ۱۰۶) را به آنها سپرده است. این اقدام به دلیل عدم اعتماد حفتر به نزدیکان خویش و در راستای انتقال موروثی قدرت به فرزندان خود برای حکومتِ لیبی است (البته انتصاب عون الفَرجانی، پسرعموی حفتر به عنوان دستیار ویژه و بازوی راست فرمانده از سوی حفتر استثناء است) [۶۵].
هرچند حفتر در شهر اَجدابیا (شرق لیبی) متولد شده است، اما او به قبیله الفُرجان تعلق دارد که در شهر سرت (غرب لیبی) و منطقه الداوون [۶۶]درشرق ترهونه (غرب لیبی) ساکن هستند [۶۷].
از سال ۲۰۱۴ قبیله الفُرجان اغلب از حکومت وفاق ملی به رهبری فائز سراج حمایت کرده است، ولی پس از حمله شبه نظامیان خلیفه حفتر به سرت در ژانویه ۲۰۲۰ میلادی، گردان ۶۰۴ که اکثرا از قبیله الفرجان بودند با غلبه بر اختلافات ایدئولوژی از نیروهای فایز سراج جدا و به ارتش ملی پیوستند [۶۸].
۵. رویکرد قبایل لیبی در مقابل ترکیه
براساس مطالب مندرج در این گزارش، به نظر میرسد ورود ترکیه به جنگ مستقیم و نیز افزایش پیشروی آن در لیبی، اتحاد قبایل را به دنبال دارد. برای این ادعا میتوان دو استدلال بیان کرد؛ نخست، ملیگراییِ قبیلهای و سابقه مبارزات ضد استعماری قبایل. قبایل لیبی ذهنیت تاریخیِ تاریک و تصویری منفی از عثمانیها و اتراک دارند، برای نمونه در عهد عثمانی، پسر یکی از والیان عثمانی که جمعکننده مالیات بود، دست کودکی از قبیله الجَواسم، یکی از زیر قبایل غَریان را به دلیل خوردن یک تکه گوشت قطع کرد. شیوخ قبیله برای گرفتن انتقام به افزایش مالیات شکایت کردند و در کمینگاهی به کاروان مالیاتی، که پسر والی عثمانی آن را هدایت میکرد یورش بردند و او و سربازانش را به قتل رساندند. والی عثمانی به تلافی این اقدام، صدها تن از قبیله الجواسم را اسیر و مقتول کرد [۶۹].
دوم، پیوند قبیلهای میان مصر و لیبی. بر این اساس میتوان هم به گستردگی قلمرو جغرافیایی قبایل در مصر و لیبی اشاره کرد که در امتداد وسیعی از غرب لیبی تا شرق مصر گسترش یافته است و هم به نزدیکی دولت مصر با قبایل لیبی اشاره کرد که نمونه آخر آن را میتوان در استقبال قبایل از مداخله مستقیم نظامی مصر در لیبی مشاهده کرد (شعار مصر و لیبی ملت واحد و سرنوشت واحد در این نشست گویاست). در صورت تشدید وضعیت، ناسیونالیسم قبایل در لیبی در کنار گستره جغرافیایی وسیع آنان در لیبی و مصر و همینطور در تونس، ترکیه را با یک ارتش چندقبیلهای و جبههای وسیع روبرو میسازد. قبایل لیبی دخالت بیگانگان در لیبی را تجاوز و تعدی به عزت و کرامت خود میدانند [۷۰].
به علاوه، بعد از موافقت مجلس ترکیه با پیشنهاد رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه مبنی ورود قشون نظامی به لیبی، چهرهها و مقامات متعددی در لیبی در مورد امکان و پیامدهای حمله ترکیه به لیبی به اظهار نظر پرداختند که در اینجا به برخی از آنان اشاره شده میشود. عبدالهادی الِحویج، وزیر خارجه دولت موقت اعتقاد دارد ریشه اصلی مشکلات در لیبی نه قدرت سیاسی یا مدنی، بلکه تهاجم ترکیه، ملیشیا، مزدوران و افراد غیرقانونی است [۷۱]. از نظر او، اعلامیه قاهره بهترین مبنا برای حل بحران لیبی است. تا زمانیکه شبه نظامیان مسلح در لیبی حضور دارند، چشم انداز دستیابی به راهحل سیاسی دور است. عارف علی نایض [۷۲]، رئیس بلوک احیاء [۷۳]لیبی معتقد است خط قرمز لیبی همان خواست قبایل است که عبدالفتاح السیسی اعلام کرده بود. از نظر نایض خط قرمز لیبی، خط قبایل و خط ملی است که توسط قبیلههای الجبارنه در شرق، قبایل ورفّله و ترهونه در غرب و جنوب محافظت میشود [۷۴]. عایشه القذافی، دختر معمر قذافی در بیانیهای با مخالفت صریح و محکوم کردن تصمیم ترکیه اعلام کرد اگر کسی برای دفع تجاوز ترکیه وجود ندارد او با استفاده از نیروهای جبهه زنان آزاد علیه سربازان ترک وارد نبرد میشود [۷۵].
در سطح بین المللی، دونالد ترامپ در تماس تلفنی با اردوغان، نسبت به تصمیم او هشدار داد و از روسیه نیز، لئونید اسلوتسکی، رئیس کمیته امور خارجه دومای، انتخاب جنگ به عنوان بهترین گزینه برای حل بحران را مردود دانست. اروپا نیز مخالف مداخله نظامی به عنوان بهترین گزینه برای حل بحران لیبی است [۷۶]. رهبران یونان، قبرس و رژیم صهیونیستی نیز طی بیانیهای مخالفت خود را با تصمیم ترکیه نشان دادند در بیانیه آمده است: این تصمیم به منزله نقض آشکار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر اجرای تحریم تسلیحاتی در لیبی است و تلاشهای جامعه بینالمللی برای یافتن راهحل صلح آمیز را تضعیف میکند [۷۷].
از نظر دولتهای عربی، ترکیه نه تنها از مزدوران و تروریستها (اخوان المسلمین) حمایت میکند و به دنبال غارت ثروت لیبی است، بلکه عملا تهدید برای جامعه عرب است، چون با روند کنونیِ رشد ترکیه در لیبی، این کشور در آینده نزدیک پایگاه جماعتهای تروریستی خواهد شد [۷۸]. السیسی عنوان کرده بود قبائل لیبی از او به منظور مقابله با مداخلات ترکیه، درخواست مداخله نظامی کردهاند [۷۹]و با توجه به اینکه بحران لیبی برای امنیت مصر حیاتی است و این امکان وجود دارد که السیسی به جای حمله مستقیم به لیبی از آلترناتیو قبایل، یعنی آموزش و تسلیح جوانان قبیلههایی که در شرق لیبی وجود دارند، استفاده و از آنها به منظور کنترل اوضاعِ لیبی بهره گیرد.
از یک سو، تهدید السیسی که با حمایت همتای فرانسوی او یعنی امانوئل ماکرون همراه شده است نشان میدهد سرت، خط قرمز محور حفتر-مصر-سعودی-اماراتی است و در این میان، ایالات متحده تنها مراقب این است که روسیه در لیبی استقرار و ثبات بلند مدت نداشته باشد، اما از منازعه میان محور ترکیه-قطر با مصر-امارات و عربستان سعودی به منظور برقراری موازنه بین آنها حمایت میکند [۸۰]. از سوی دیگر، برای فائز سراج، سرت به عنوان نقطهای کلیدی در حفظ تمامیت ارضی لیبی محسوب میشود، به همین جهت برای بازپسگیری آن کوشش میکند.
ارتش ملی لیبی در تابستان ۲۰۱۹ با حمایت نیروی هوایی و تسلیحاتی امارات، مصر و روسیه تا نواحی جنوبی طرابلس، پایتخت لیبی و مقر حکومت فائز سراج پیش رفته بود، اما با مساعدتهای ترکیه، روند نبردها تغییر یافت. پدافندهای هوایی و ضرباتی که پهبادها به نیروهای ژنرال حفتر واردکردند باعث تضعیف و فشل شدن آنان شد. برخی علت فلج شدن نیروهای ارتش ملی را در عملکرد بسیار خوب هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه و عملکرد ضعیف سربازان آموزش ندیده حفتر که مسئول پدافندهای هوایی بودند، میبینند [۸۱]. در همین زمان، روسیه ۱۴ فروند هواپیمای جنگنده از نوع میگ-۲۹ و سوخوی-۲۴ به پایگاه هوایی الجُفره، تحت نظر حفتر، تحویل دادند که میتواند دوباره روند جنگ را تغییر دهد [۸۲]. به نظر میرسد انتقال جنگندههای مزبور برای انتقال این هشدار به ترکیه است که از جنگ مستقیم و پیشروی به سمت شرق لیبی خودداری کند. برخی معتقدند، بازی ترکیه و روسیه در لیبی، مشابه سناریوی آنها در سوریه است به این معنا که مسکو و آنکارا پس رسیدن هواپیماهای جنگی به الجُفره به منظور پیشگیری از جنگ مستقیم، در اتاقهای بسته برای ایجاد آتش بس به توافق میرسند [۸۳].
در نقشه فوق پراکندگی قبایل در مناطق و شهرهای مختلف لیبی و نیز مناطق درگیری به خوبی نمایان شده است. براین اساس، شرق لیبی به مرکزیت بنغازی تحت سیطره ارتش ملی لیبی به فرماندهی خلیفه حفتر است و در مقابل، مناطق غربی لیبی به مرکزیت طرابلس تحت کنترل حکومت وفاق ملی به رهبری فائز سراج است [۸۴]. عملیات طوفان کرامتکه از سوی خلیفه حفتر طرح ریزی شد، به منظور تصرف طرابلس و در حقیقت به منزله آخرین و مهمترین پله برای تکیه زدن بر اریکه قدرت قلمداد میشد که با ورود ترکیه به درگیری، موازنه به نفع سراج تغییر یافت.
نتیجه گیری
پس از وقوع بیداری اسلامی در لیبی، طرفهای داخلی و خارجی در تلاش بودند با سیاسی کردن و دستکاری در قبایل، از این نهاد اجتماعی-سیاسی به نفع خود استفاده نمایند. چنین اقداماتی باعث تضعیف شدید نقش قبایل شد تا اینکه از سال ۲۰۱۴ با پشتیبانی از ژنرال خلیفه حفتر و ورود مجدد به عرصه نظامی، روند اعاده منزلت خود را شروع کردند. بیش از ۸۰ هزار مبارز قبیلهای در بدنه ارتش ملی لیبی حضور دارد [۸۵].
به نظر میرسد با توجه به دیداری که در ۱۶ ژوئیه ۲۰۲۰ بین عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر و هیاتی متشکل از ۱۵۰ نفر از قبایل لیبی در قاهره با شعار مصر و لیبی ملت واحد سرنوشت واحد (مصر و لیبیا شعب واحد مصیر واحد) برگزار شد [۸۶]، فرصتی مجدد برای تنظیم و اتحاد صفوف قبایل فراهم شده تا با استفاده از روحیه جهادی خود به نقش دیرینه و تاریخی قبایل در حیات لیبی بپردازند. براساس گفته محمد المصباحی، رئیس دیوان شورای عالی شیوخ و اعیان لیبی، هدف از سفر به مصر حمایت از مواضع این کشور در برابر حمله ترکیه و درخواست از رئیس جمهور مصر برای مداخله نظامی در لیبی است، چون امنیت مصر و لیبی مشترک است و السیسی اهداف جاه طلبانهای در لیبی ندارد [۸۷].
با وجود این، برخی معتقدند ورود مصر به جنگ داخلی لیبی جزئی خواهد بود و بیشتر به حمایت از نیروهای ژنرال حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی بسنده خواهد کرد، زیرا افزایش مداخلات مصر و حمایت از اتحاد ضد انقلاب (عربستان سعودی و امارات متحده عربی)، نقش کارگزارانه مصر را کاهش داده و فرصت نقشآفرینی در حل بحران در آینده را از بین برده است [۸۸].
به نظر میرسد حضور نیروهای ویژه روسی در سرت نه برای تهدید السیسی، بلکه به منظور ایجاد یک حائل بین نیروی وفاق و نیروهای ارتش ملی است. گرچه سرتیپ ابراهیم بیت المال [۸۹]، فرمانده اتاق عملیات سرت اعلام کرده منتظر چراغ سبز رهبران سیاسی از طرابلس است تا به منظورآزاد سازی شهر بندری سرت، به آن یورش ببرد [۹۰]؛ با وجود این، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، اتحادیه عرب (به استثنای قطر)، پارلمان لیبی در شرق این کشور و نیز قبائل لیبی از حق مصر برای دفاع از امنیت خود حمایت میکنند [۹۱].
به دلایل متعدد، کشورها و دولتمردان مختلف در جهان نمیتوانند نسبت به بحرانی فعلی لیبی بی تفاوت باشند؛ چرا که نخست، بزرگترین صحنه جنگهای نیابتی در جهان است. دوم، لیبی بزرگترین نوار ساحلی در طول دریای مدیترانه و با شش کشور مرز مشترک دارد، بنابراین هرگونه بیثباتی در این کشور، منطقه شمال آفریقا را به ثباتی میکشاند. سوم، با توجه به پیامدها و هزینههای پاندمی کووید-۱۹، تشدید اوضاع در لیبی و ایجاد فاجعه در این کشور، موج گستردهای از مردم برای رفتن به اروپا شکل خواهند گرفت و مهاجرت در شرایط کرونایی نیز علاوه بر امنیت مرزی و مسائل اقتصادی، چالشهایی همچون سلامتی و تهدید سلامت و امنیت اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. چهارم، تشدید جنگ میان حکومت وفاق ملی به رهبری فائز سراج با ارتش ملی به فرماندهی خلیفه حفتر، پایه و زمینه خوبی برای رشد گروههای تروریستی مانند داعش و القاعده خواهد شد. رشد سازمانهای تروریستی، امنیت شمال آفریقا، غرب آسیا، کانال سوئز و حتی اروپا را با خطر مواجه میسازد. بحرانِ داخلی لیبی نزاعی میان کوه نشینان (قبایل) و ساحل نشینان (شهرهای متمدن) از یک سو و درگیری میان ساخت/قدرت قبیلهای و قدرت/ساخت سیاسی از سوی دیگر است که در صورت بیانگر نقش قطعی و سرنوشت ساز قبایل در حیات سیاسی و اجتماعی لیبی است.
[1] https://www.aljazeera.net/opinions/2011/3/3/
[2] https://arabicpost.net/2020/06/29/
[3] https://arabicpost.net /2020/06/29/
[4] https://www.youm7.com/story/2020/7/1/
[5] https://www.youm7.com/story/2020/7/1/
[6] https://arabicpost.net /2020/07/29/
[7] Barqat
[8] https://arabicpost.net /2020/07/29/
[9] https://arabicpost.net /2020/07/29/
[10] Msallata
[11]https://arabicpost.net//2020/06/29
[12] Hawara
[13] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[14] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[15] https://www.marefa.org/
[16] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361705/
[17] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[18] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[19] https://www.csds-center.com/article/
[20] https://www.youtube.com/watch?v=ICJYt8jbNC8
[21] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361705/
[22] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[23] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361705/
[24] https://www.csds-center.com/article/
[25] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[26] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361705/
[27] Saleh al-Atyoush
[28] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[29] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[30] Al Qubah
[31] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[32] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[33] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[34] Safia Farkash
[35] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[36] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[37] Al-Mahdi Al-Barghati
[38] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[39] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361705/
[40] https://www.youtube.com/watch?v=ICJYt8jbNC8
[41] https://www.youtube.com/watch?v=ICJYt8jbNC8
[42] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[43] https://www.elwatannews.com/news/details/4534862
[44] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[45] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[46] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[47] Minya
[48] Bilbeis
[49] Girga
[50] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[51] Sidi Barrani
[52] Damanhour
[53] Amreya
[54]https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[55] El Salloum
[56] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html
[57]Battle of El Alamein(عملیات مزبور در سال 1942 در نزدیکی روستایی به نام العلمین میان نیروهای بریتانیا و قوای محور در مصر رخ داد که با پیروزی ارتش هشتم انگلیس به پایان رسید )
[58] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html#
[59] Yusuf Karamanli
[60] https://www.alarabiya.net/articles/2011/02/23/138941.html#
[61] https://arabicpost. /2020/06/29/
[62] Skhirat Agreement
[63] Osama al-Juwaili
[64] https://arabicpost.net/2020/07/29/
[65] https://arabicpost. /2020/06/29/
[66]Aldawon
[67] https://arabicpost.net /2020/06/29/
[68] https://arabicpost.net /2020/06/29/
[69] https://www.alghad.tv/
[70] https://www.alghad.tv/
[71] https://www.alghad.tv/
[72]Aref Ali Nayed
[73] Revival Bloc
[74] http://www.alkhaleej.ae/alkhaleej/page/a435b0cc-2334-4533-867d-aaf3bc6976eb
[75] https://www.mobtada.com/details/898663
[76] https://www.mobtada.com/details/898663
[77] https://www.mobtada.com/details/898663
[78] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53470664
[79] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53470664
[80] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53280643
[81] https://annabaa.org/arabic/violenceandterror/23556
[82] https://annabaa.org/arabic/violenceandterror/23556
[83] https://annabaa.org/arabic/violenceandterror/23556
[84] https://www.aljazeera.net/midan/reality/politics/2017/3/21/
[85] https://www.youm7.com/story/2020/7/1/
[86] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361472/
[87] https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1361472/
[88] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53280643
[89] Ibrahim bayt Al-Mal
[90] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53280643
[91] https://www.bbc.com/arabic/inthepress-53280643
خبرهای مرتبط
ارسال نظرات