کودتای نظامی در میانمار

مقدمه

در سیزدهم بهمن‌ماه ۱۳۹۹، در میانه‌ی هیاهوی جهانی بر سر همه‌گیری ویروس کرونا، کودتای نظامیان، میانمار را به کانون توجهات بین‌المللی مبدل ساخت. میانمار-که در گذشته با نام برمه شناخته می‌شد- از کودتای ۱۹۶۲ تا سال ۲۰۱۱، تحت سیطره‌ی حکومت نظامیان قرار داشت؛ اما در آن سال، پس از سال‌ها انزوای سیاسی و تحریم‌اقتصادی، انتقال گام‌به‌گام قدرت به یک دولت غیرنظامی آغاز و متعاقباً سبب شد تا کشور برای نزدیک به یک دهه میزبان ساختاری مدیریت‌شده از اصلاحات سیاسی و اقتصادی باشد؛ اصلاحاتی که روابط آن کشور را با جهان خارج-خصوصاً کشور‌های غربی-ارتقا بخشید. در مارس ۲۰۱۱، تِین سِین، رهبر حزب توسعه و همبستگی میانمار-که مستقیماً مورد حمایت ارتش آن کشور قرار داشت-به عنوان رئیس‌جمهور اولین دولت غیرنظامی در میانمار سوگند یاد کرد و پس از آن نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات اصلاحی کشور، صد‌ها زندانی سیاسی-من‌جمله آنگ سان سو چی، فعال دموکراسی‌خواه و برنده جایزه نوبل صلح - را مورد عفو قرار داد.
در سال ۲۰۱۵، «مجمع ملی برای دموکراسی» به رهبری سو چی توانست تا اکثریت کرسی‌های هر دو مجلس میانمار را تصاحب کند و به‌این‌ترتیب سوچی به عنوان «مشاور دولتی» میانمار-که سمتی معادل نخست‌وزیر در دیگر کشور‌ها قلمداد می‌شود-ریاست دولت را بر عهده گرفت. با این حال، روند اصلاحات سیاسی تدریجاً متوقف شد و با نسل‌کشی مسلمانان روهینگیا توسط نظامیان-و حمایت سیاسی سو چی-باری دیگر، فشار سیاسی و تحریم‌های اقتصادی علیه میانمار افزایش یافت. نهایتاً انتخابات پاییز گذشته زمینه‌ساز بالا گرفتن مجدد اختلافات بین نظامیان و دولت غیرنظامی شد. مجمع ملی برای دموکراسی، در انتخابات سال ۲۰۲۰، با کسب موفقیتی بزرگ‌تر از انتخابات سال ۲۰۱۵، توانست تا حداقل ۳۹۷ عدد از ۴۷۶ کرسی پارلمان میانمار را تصاحب کند. در پی پیروزی مجدد حزب خانم سو چی، ارتش از پذیرش نتایج انتخابات سر باز زد و نهایتاً در روز افتتاح پارلمان جدید کودتا و اعلام وضعیت اضطراری کرد. در پی این کودتا، مین آنگ هلینگ، فرمانده کل ارتش با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که قدرت را برای یک سال در دست می‌گیرد.
اما تبعات ژئوپلیتیکی این کودتا، چه تحولاتی را در منطقه به همراه خواهد داشت؟ در ساعات ابتدایی پس از کودتا، طیفی از رسانه‌ها مدعی نزدیکی نظامیان کودتاچی به چین بوده‌اند؛ حتی بعضی از آن‌ها با استناد به سفر ماه گذشته وزیر خارجه چین به میانمار، مدعی شدند که پکن از وقوع این کودتا مطلع بوده است. با این حال، با بررسی روند مراودات چین و میانمار در سال‌های گذشته، می‌توان دریافت که چنین گزاره هایی، نمی‌توانند از پشتوانه‌ی علمی چندانی برخوردار باشند.

فراز و فرود در روابط چین و میانمار

در گام اول باید اشاره کرد که سابقه‌ی روابط پکن با ارتش میانمار، چندان هم رضایت‌بخش نیست. هرچند چین برای سال‌ها از حکومت نظامیان در میانمار حمایت به عمل آورد، اما حمایت مالی و تسلیحاتی پکن از شبه‌نظامیان کمونیست و گروه‌های قومی مسلح در آن کشور، همواره مورد اعتراض ارتش بوده است. این اعتراضات از سوی مقامات نظامی میانمار، حتی در سفر سال گذشته‌ی شی جین‌پینگ به آن کشور نیز مطرح شد. اما اختلافات ارتش با چین تنها به همین موضوع ختم نمی‌شود. طیفی از مقامات نظامی عالی‌رتبه‌ی میانمار، رفتار چین در قبال کشورشان را در دوران حاکمیت ارتش و انزوای سیاسی و اقتصادی آن برهه، توأم با رویکردی استثمارگرایانه تلقی می‌کنند. به همین دلیل است که در نهایت، ارتش اجرای اصلاحات سیاسی و انتقال قدرت به یک دولت غیرنظامی را به تداوم نزدیکی با چین ترجیح داد. تِین سِین، از نظامیان سابق میانمار که در مارس ۲۰۱۱ به‌عنوان رئیس‌جمهور دولت انتقالی سوگند یاد کرد، کمی بعد، در ماه سپتامبر، رسماً اجرای پروژه‌ی سد میتسُن را به حالت تعلیق درآورد؛ سدی که قرار بود هزینه‌ی ساخت آن در شمال میانمار، از منابع اعتباری چینی تأمین و همچنین بخش عمده‌ای از برق تولیدی آن نیز به چین صادر شود. تداوم تلاش‌ها برای ارتقای مناسبات سیاسی با غرب از سوی دولت تین سین، نهایتاً با سفر رئیس‌جمهور آمریکا به میانمار به اوج رسید. باراک اوباما با سفر به میانمار در نوامبر ۲۰۱۲، به اولین رئیس‌جمهور در تاریخ آمریکا تبدیل شد که به آن کشور سفر می‌کند.

کودتا در میانمار

از سوی دیگر، در سال‌های اخیر، پکن برای برقراری روابط دوستانه با دولت غیرنظامی میانمار نیز تلاش زیادی به عمل آورد. بسط مناسبات دوستانه با سو چی از پیش از پیروزی حزب او در انتخابات ۲۰۱۵ و با دعوت از او برای سفری چهار روزه به چین آغاز شد. مراودات پکن با سو چی و مجمع ملی برای دموکراسی تا سفر ماه ژانویه آقای شی به میانمار در سال ۲۰۲۰ ادامه پیدا کرد. تنها در سفر آقای شی در سال ۲۰۲۰، ۳۳ موافقت‌نامه از سوی دو دولت برای پیشبرد دوجانبه‌ی ابتکار کمربند و راه و همچنین توسعه کریدور اقتصادی چین-میانمار به امضا رسید. خانم سو چی نیز شخصاً در دو نشست هیئت‌های عالی‌رتبه‌ی «کمربند و راه» که در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹ در پکن برگزار شد، شرکت کرده بود. بر این اساس، مناسبات سازنده‌ای که پکن در سال‌های اخیر با دولت غیرنظامی میانمار شکل داد، وقت و انرژی زیادی از رهبران چین گرفت و به همین دلیل، نمی‌توان گفت که چین از تحولات اخیر میانمار یا بازگشت آن کشور به شرایط پیش از سال ۲۰۱۱ استقبال می‌کند.

میانمارِ مطلوب چین

باید گفت که فارغ از آن‌که چه کسی در میانمار قدرت را در دست داشته باشد-خواه نظامی باشد یا غیرنظامی-، میانمار مطلوب چین، میانماری باثبات و مسئولیت‌پذیر است. شاید در نگاه اول چنین به نظر برسد که بازگشت نظامیان با کودتا و متعاقباً اعمال مجدد فشار‌های اقتصادی و انزوای سیاسی، رهبران میانمار را باری دیگر به پکن نزدیک خواهد کرد، اما باید به این نکته نیز عنایت داشت که انزوای اقتصادی، به کارآمدی کریدور اقتصادی چین-میانمار که با هدف اتصال استان یونَن چین به خلیج بنگال توسعه یافته بود، شدیداً ضربه خواهد زد.
بعلاوه، چین تا پیش از سال ۲۰۱۱، هزینه‌ی سیاسی بالایی برای حمایت از حکومت نظامیان بر میانمار متحمل شد؛ در شرایط فعلی که ایالات‌متحده در تلاش است تا با بهره‌برداری از طیفی از موضوعات مختلف همچون استقلال تایوان، شرایط سیاسی در هنگ‌کنگ، اقلیت‌های ساکن در سین‌کیانگ و تبت و مناقشات دریای چین جنوبی، تقابل با پکن را به فاز جدیدی ارتقا دهد، حمایت از کودتا در میانمار، گزینه‌ی مطلوبی به نظر نمی‌رسد.
توجه چین به میانمار در سال‌های اخیر روندی رو به رشد را تجربه کرده است. از یک سو، همسایگی دو کشور ایجاب می‌کند تا چین روابط دوستانه با میانمار را حفظ کرده و بر دامنه‌ی منازعات منطقه‌ای موجود در جنوب شرق آسیا نیفزاید. از سوی دیگر، منافع راهبردی پکن برای کاهش وابستگی ترانزیتی به تنگه‌ی مالاکا و همچنین تنوع‌بخشی به کریدور‌های اقتصادی موجود، بر اهمیت تداوم نفوذ سیاسی و اقتصادی پکن در میانمار دلالت دارد.
بر اساس بیانیه‌ای که ارتش میانمار پس از اجرای کودتا منتشر کرد، مین آنگ هلینگ، فرمانده کل ارتش حداقل-تا یک سال آینده قدرت را در اختیار خواهد داشت. در این یک سال، چین به دنبال راه‌حلی خواهد بود تا به مراودات دوستانه با نظامیان حاکم بر میانمار ادامه دهد، بدون آنکه هزینه‌ی سیاسی بالایی بپردازد؛ موازنه‌ای که هرچند ناپایدار به نظر می‌رسد، اما بدون‌شک در عصر تقابل راهبردی روزافزون چین و آمریکا در آسیای شرقی ضروری است.

پژوهشگر مهمان«مصطفی پاکدل مجد»