امروزه هواپيما به عنوان يک وسيله حمل و نقل درعين‌حال که در توسعه اقتصادي کشورهاي جهان نقش بسيار مهم و محوري دارد، دارای حساسیت بسیار بالایی می‌باشد. زماني که درهاي هواپيما بسته مي‌شود و تا زماني که براي تخليه بار يا پیاده کردن مسافر درها باز مي‌شوند، هواپيما بر اساس کنوانسيون‌هاي توکيو، لاهه و مونترال، هواپيماي در حال پرواز تلقي مي‌شود. از قرارداد 1919پاريس تا کنوانسيون شيکاگو بعد از جنگ جهاني دوم 1945، بحث امنيت هواپيما، امنيت پرواز، ضرورت حفظ جان مسافرين از محوري‌ترين اصول اين اسناد و ساير عهدنامه‌ها و توافقنامه‌هاي هوايي، دوطرفه، منطقه‌اي و جهاني تلقي شده است. در کنوانسيون شيکاگو به‌صراحت بين هواپيماهاي نظامي، گمرکي، پليسي و هواپيماهاي مسافربري غيرنظامي تفکیک صورت گرفته است. بنا بر توضیحات مذکور تمام کشورهای عضو باید امنیت پروازی هواپیماهای غیرنظامی را حفظ کرده و از تعرض به آن‌ها خودداری کنند.

تبیین مسئله

دوم مردادماه ۱۳۹۹، هواپیمای مسافربری شرکت ماهان به شماره پرواز 1152 از تهران به مقصد بیروت، پایتخت لبنان در حرکت بود. این هواپیما هنگام عبور از آسمان کشور سوریه با مزاحمت دو جنگنده نظامی اف-15 آمریکایی مواجه شده که خلبان پرواز بر اساس قوانین و مقررات هوانوردی برای پرهیز از هرگونه خطر احتمالی، پس از دریافت اخطار TCAS مبنی بر کاهش فوری ارتفاع، درحالی‌که هواپیما در وضعیت ثبات قرار داشته و مسافران مجاز به باز کردن کمربندها بوده‌اند، به صورت ناگهانی شروع به کم کردن ارتفاع نمود که در اثر این اقدام، شماری از مسافران زخمی شدند و امنیت هواپیما و سرنشینان آن به مخاطره افتاد. سوال اینجاست که وضعیت چنین اقدامی از سوی هواپیمای نظامی کشوری علیه هواپیمای غیرنظامی کشور دیگر چگونه است؟ در صورت مجرمانه بودن اقدام چه راهکارهایی جهت احقاق حقوق تضییع شده وجود دارد؟

کنوانسیون شیکاگو و سازمان ایکائو

معاهده هواپیمایی کشوری بین‌المللی که به کنوانسیون شیکاگو نیز معروف است، مهم‌ترین معاهده مربوط به هوانوردی و حقوق هوایی است که به تأسیس سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) انجامید و اساسنامه آن به شمار می‌رود. سازمان ايکائو که در واقع بزرگ‌ترين سازمان بين‌المللي جهان شناخته مي‌شود، بيش از دويست عضو دارد و یک نهاد تخصصی به شمار می‌رود که تنظیم پرواز هواپيماهاي مسافربري در چارچوب استانداردها و ضمائم بر عهده‌اش قرار دارد و تمام کشورها موظف‌اند آن را به عنوان اسناد لازم الاجرا پذيرفته و به آن عمل کنند. اصولاً در پروازها جز در چارچوب اين استانداردها امکان رفت‌وآمد هواپيماها ممکن نيست چراکه در فضاي هوايي پرترافيک جهان، عدم رعايت هر يک از اين استانداردها ممکن است موجب تصادم و مخاطرات هوایی شود. بر همين اساس بايد گفت پرواز هواپيماها در اين چارچوب بايد مورد حمايت تمام کشورها حتي کشورهايي که در روابط سياسي خود با يکديگر خصومت دارند و یا در حالت جنگ هستند نيز بايد رعايت گردد.

در کنوانسيون شیکاگو حفظ ايمني پرواز و عدم تعرض به هواپيماهاي مسافربري، بارها مورد تأکید قرار گرفته است. بند د ماده 3 کنوانسیون شیکاگو صراحتاً اشعار می‌دارد: «دولت‌های متعاهد، متعهد می‌گردند که هنگام وضع مقررات در مورد هواپیماهای کشوری خود، شدیداً به امنیت هواپیماهای غیرنظامی توجه کنند». همچنین بر اساس بند ط ماده ۴۴ کنوانسیون، «ارتقای امنیت پروازهای هوایی بین‌المللی» یکی از اهداف راهبردی ایکائو برشمرده شده است.

در برخي از حوادث هواپيمايي مثل سقوط هواپيماي لاکربي یا هواپيماي کره‌اي در خاک شوروی سابق، آمریکا با ادعاي تخلف کشورهايي مانند ليبي و شوروی، درصدد محکوميت آن‌ها برآمد. در حادثه هواپیمای 747 کره، این هواپیما در سپتامبر 1983 بدون مجوز وارد قلمروی هوایی شوروی شد. هواپیماهای شوروی این هواپیما را رهگیری و اخطارهایی برای آن ارسال کردند که هواپیمای مزبور به این هشدارها پاسخی نداد به همین دلیل شوروی این هواپیما را بر فراز جزایر ساخارین که نقطه‌ی خروجی هواپیما از خاک این کشور بود، سرنگون کرد. شوروی ادعا می‌کرد که هواپیمای کره غیرنظامی بوده اما نحوه‌ی عملکرد آن طوری بوده که وجود اهداف خرابکارانه و جاسوسی را احتمال می‌داده است. این اقدام با واکنش گسترده‌ی دولت‌ها مواجه شد به همین خاطر در جلسه‌ی فوق‌العاده‌ی شورای ایکائو دولت‌ها تصمیم گرفتند تا موضوع اصلاح معاهده‌ی شیکاگو در خصوص تعهد عدم توسل به زور علیه هواپیمای غیرنظامی را در دستور کار قرار دهند. بر این اساس ماده ديگري به کنوانسيون شيکاگو اضافه شد که بر اساس آن مقرر گرديد به‌ هيچ‌ وجه براي هواپيماهاي مسافربري که در مسیرهای هوايي در حال پروازند، کشورهاي متعاهد نبايد هيچ‌گونه خطري ايجاد کنند بلکه حفظ امنيت این‌گونه هواپيماها از وظايف تمام کشورهاي جهان است.

قواعد حقوقی نقض شده به‌واسطه تعرض به هواپیمای ماهان

1. نقض مقررات سارپ و گاسپ

سارپ یا هنجارها و رویه‌های توصیه‌ای، مجموعه استانداردها و قواعدی است که از سوی سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) تهیه و تدوین می‌گردد و به مباحثی چون امنیت، مجوز کارکنان، بهره‌برداری از هواپیماها، فرودگاه‌ها، خدمات تردد هوایی، تحقیقات پیرامون سوانح و محیط زیست می‌پردازد. فقدان قواعد سارپ، سیستم هوانوردی را آشفته و بسیار خطرناک خواهد کرد. «امنیت و ایمنی پرواز» یکی از اهداف راهبردی و اساسی ایکائو است که همواره مدنظر بوده و از دولت‌های عضو درخواست شده است تا در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تدابیر ویژه‌ای به کار بندند تا امنیت پروازها تأمین گردد. در این راستا سازمان در قالب تهیه و تدوین برنامه‌های متعددی چون گاسپ (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی) و نظایر آن از دولت‌های عضو مؤکداً درخواست نموده تا ضمن وضع مقررات ملی خاص درباره ایمنی پرواز، همواره بر اجرای آن‌ها نیز نظارت دقیق اعمال نمایند. اقدام خصمانه آمریکا در حریم هوایی سوریه نسبت به خطرآفرینی برای پرواز تهران-بیروت بیانگر اهمال و بی‌توجهی آشکار این کشور در این زمینه بوده که نیازمند مواجهه جدی سازمان با این مقوله است.

2. نقض کنوانسیون مونترال، ۱۹۷۱

کنوانسیون جلوگیری از اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری ۱۹۷۱ میلادی موسوم به کنوانسیون مونترال مشتمل بر یک مقدمه و شانزده ماده بوده که در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۱۹۷۱ در مونترال منعقد گردیده و ایران نیز در سال ۱۳۵۲ شمسی (۱۹۷۳ میلادی) بدان ملحق شده است. هدف از تصویب این کنوانسیون در مقدمه آن بیان ‌شده است که: «اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری، امنیت افراد و اموال را به مخاطره انداخته و بهره‌برداری سرویس‌های هوایی را شدیداً‌ مختل و اعتماد مردم جهان را نسبت به امنیت هواپیمایی کشوری متزلزل می‌سازد.»

بند 1 ماده 1 این کنوانسیون بیان می‌دارد: «هرکس برخلاف قانون و عامداً مرتکب اعمال زیر گردد مجرم شناخته می‌شود: الف- علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند.» بنابراین سخنان «بیل اوربان» سخنگوی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا در غرب آسیا (سنتکام) درباره‌ی مزاحمت برای پرواز ماهان، اعتراف ضمنی به ارتکاب جرم بوده و این اقدام مجرمانه را مشمول کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ قرار خواهد داد.

3. نقض حقوق بشر مربوط به آزادی رفت‌وآمد افراد

علاوه بر حقوق خاص مربوط به امنیت پروازها که از سوی ایالات متحده آمریکا نقض شده، در ابعادی وسیع‌تر در حقوق بین‌الملل، می‌توان ارعاب افراد و ممانعت و مزاحمت در آزادی رفت‌وآمد آنان را نقض صریح حقوق بشر دانست. حق آزادی تردد افراد در اسناد مختلف حقوق بشر از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ میلادی (بند ب ماده ۱۳)؛ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی ۱۹۶۶ میلادی (بند ۲ ماده ۱۲)؛ کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر (ماده ۲۲)؛ پروتکل (۴) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر (ماده ۲) و... انعکاس یافته است که حاکی از اهمیت این حق بنیادین بشری است. هیچ فرد یا دولتی حق ندارد با انجام اقداماتی، محدودیتی بدون دلیل برای حق آزادی تردد افراد ایجاد نماید. بنابراین ایجاد مزاحمت توسط جنگنده‌های آمریکایی برای هواپیمای مسافربری ماهان نقض آشکار حقوق اولیه و بنیادین مسافران این پرواز گردیده است.

4. نقض حاکمیت کشور سوریه توسط آمریکا

بیل اوربان سخنگوی فرماندهی مرکزی آمریکا مدعی شده بود که جنگنده‌های اف-۱۵ در مأموریت هوایی همیشگی خود بر فراز پایگاه التنف در سوریه اقدام به بازرسی بصری هواپیمای مسافربری ماهان ایران کرده‌اند. راجع به این ادعا باید گفت: طبق قوانین بین‌المللی حضور نیروهای یک کشور در کشور دیگر باید با رضایت آن کشور باشد وگرنه حضور آن‌ها غیرقانونی خواهد بود یا اینکه دلیل قانونی دیگری برای آن وجود داشته باشد. دلایل موجهه حضور در کشور ثالث به سه دسته تقسیم می‌شوند: مصوبه شورای امنیت سازمان ملل متحد مبتنی بر فصل هفتم، دفاع از خود در برابر هر اقدام تجاوز طلبانه از سوی دولت منطقه‌ای، دعوت از سوی حاکمیت قانونی دولتِ دارای تمامیت ارضی که نیروهای خارجی در داخل مرزهای آن فعال هستند. بنابراین حضور آمریکایی‌ها مشمول هیچ یک از موارد فوق نیست؛ لذا نیروهای آمریکایی به‌طور غیرقانونی و بدون اخذ مجوز از دولت سوریه در پایگاه التنف مستقر شده‌اند و از سویی دیگر در خاک کشور ثالث برای پرواز مسافربری ایجاد مزاحمت کرده‌اند. این در حالی است که هواپیماهای کشوری با فرکانس باز پرواز می‌کنند و مسیر پروازی‌‎شان کاملاً آشکار است و هیچ‌گونه تهدید نظامی را نمی‌توان از جانب آن‌ها متصور شد. همچنین پیرامون بازرسی بصری باید گفت چنین اقدامی در قوانین بین‌المللی فاقد مبنا و وجاهت قانونی است. در اظهارنظر دیگری از سوی مقامات آمریکایی مطرح شده بود که این اقدام در فاصله‌ای ایمن 1000 متری با هواپیمای مسافربری انجام شده است و جنگنده‌ها پس از اطمینان، از آن هواپیما فاصله گرفته‌اند. این در حالی است که بنا بر اظهارات مسافران هواپیما، فاصله جنگنده‌ها کمتر از استاندارد هوایی بوده است و این ادعای نیروهای آمریکایی‌ نیز پذیرفته نیست و عملکرد غیرقانونی آن‌ها را توجیه نمی‌کند.

اجرای عملیات سوتر

یکی از احتمالاتی که پیرامون تعرض جنگنده‌های آمریکایی برای هواپیمای مسافربری ماهان عنوان می‌شود، اجرای «عملیات سوتر» است که بر این اساس آمریکایی‌ها تلاش داشتند با ایجاد مزاحمت برای هواپیمای ایرانی، ضمن پنهان ساختن شناسه راداری و پوششی هواپیمای مزبور، پدافند ارتش سوریه را به اشتباه انداخته و عامل شلیک این پدافند به هواپیمای مسافربری ایرانی شوند. البته در مورد این حادثه، خلبان ایرانی ماهان با مهارت و تصمیم درست در کاهش سریع ارتفاع موجب شد تا هواپیمای ایرانی هدف پدافند سوریه قرار نگیرد.

چنین اقدامی با هواپیماهای مسافربری مسبوق به سابقه است. در سال 2018 پس از آنکه نیروی هوایی رژیم صهیونیستی حملاتی را علیه سوریه ترتیب داد، یک هواپیمای روسی مدل ایلوشین-20 از صفحه رادار محو شد. این هواپیما که 15 سرنشین روس در آن حضور داشتند، پس از هدف قرار گرفتن از سوی پدافند هوایی سوریه، سرنگون و هر 15 سرنشین آن جان خود را از دست دادند. با این حال مسکو دلیل سرنگونی این هواپیما را رفتار غیرمسئولانه جنگنده‌های رژیم صهیونیستی عنوان کرده که از هواپیمای روسی به عنوان سپر دفاعی استفاده کرده‌اند.

بنابراین در واقعه تعرض به هواپیمای مسافربری ایران، به استناد بند 1 ماده 1 کنوانسیون مونترال چنین اقدامی توسط جنگنده‌های آمریکایی تعرض به امنیت هوایی هواپیمای مسافربری بوده و مطابق آن دولت آمریکا مجرم خواهد بود.

حق شکایت از آمریکا در مجامع بین‌المللی

پس از وقوع حادثه مذکور، حق شکایت از این واقعه طبق قوانین سازمان ایکائو برای مسافران و کشورهای مرتبط (ایران، لبنان و سوریه) وجود دارد و آن‌ها می‌توانند به سازمان ایکائو شکایت کنند. شورای ایکائو علاوه بر جلسات مستمری که دارد می‌تواند پس از درخواست یک کشور تشکیل جلسه داده و اعتراض وارده را بررسی کند. همچنین ایران می‌تواند از طریق شورای امنیت سازمان ملل نیز اعتراض خود را به رفتار تهدیدآمیز آمریکا اعلام کند.

نتیجه

اقدام اخیر آمریکا در مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ماهان، نقض آشکار و صریح مقررات حمل و نقل هوایی به‌ویژه کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو و ضمائم مختلف آن پیرامون امنیت پرواز، نقض مقررات سارپ (SARP) (هنجارها و رویه‌های توصیه‌ای/ standards and Recommended practices) سازمان هواپیمایی کشوری (ایکائو) و همچنین مغایر با اسناد مختلفی چون گاسپ (GASP) (برنامه جهانی امنیت هواپیمایی / Global Aviation Saftey Plan) در این سازمان بوده که مسئولیت بین‌المللی آمریکا را به موجب حقوق بین‌الملل و اصول مسلم آن به دنبال خواهد داشت و کشور جمهوری اسلامی ایران به همراه کشورهای سوریه و لبنان به عنوان کشورهای دخیل در این موضوع، حق شکایت از کشور آمریکا را خواهند داشت.

راهکار

عملکرد آمریکایی­ها مصداق بارز نقض حقوق بین‌الملل، مقررات، استانداردها، امنیت هوانوردی و تخلف از اصل آزادی پرواز هواپیماهای غیرنظامی است. به همین منظور ضروری است دستگاه‌های مربوطه از جمله سازمان هواپیمایی کشوری و شرکت هواپیمایی ماهان در اجرای ضمائم ۱۳ و ۱۷ پیمان شیکاگو با دولت سوریه و شورای ایکائو همکاری و گزارش بررسی حادثه و اختلال در امنیت پرواز را هرچه سریع‌تر دریافت کنند. بر این اساس می‌توان بر طبق مواد ۳ مکرر، ۴۴، ۵۴، ۵۵، ۸۴ و ۸۵ کنوانسیون شیکاگو اقدامات حقوقی لازم را به عمل آورد.