1-طرح مساله

2-جایگاه تهاجم به سوریه در سیاست خارجی ترکیه

تهاجم ترکیه به شمال سوریه را به رغم تأکیدات بسیار بر مسائل امنیتی ناشی از مناطق کردی، باید در قالب فرایند بلندمدت حضور رجب طیب اردوغان در سپهر سیاسی ترکیه مورد واکاوی قرار داد. دولت اردوغان در بحث سوریه تا پیش از 2011، به سمت حل و فصل مشکلات پیش می­رفتند، اما برخی دغدغه ­ها و نگرانی­ ها دولت ترکیه از سوریه تحت زعامت دولت بشار اسد به شکل ذاتی باقی ماند و موجب مداخلات ترکیه در امور داخلی سوریه را فراهم آورد، از جمله:

• سوریه در کنار ایران و روسیه به عنوان قطب سیاسی و امنیتی منطقه موجب انفعال ترکیه شده بود.
• بحث پ.ک.ک که تا توافق آدنا 1998 در سوریه پایگاه داشتند و رهبر آن­ها، یعنی عبدالله اوجالان در سوریه از پناهندگی برخوردار بود.
• برآورد راهبردی ناصحیح چند سال اخیر از اینکه مسئله سوریه به راحتی قابل حل و فصل به نفع ترکیه است و دولت بشار اسد در عرض چند ماه فرو می­ پاشد.

در همین راستا، ترکیه با استفاده از فرصت فضای داخلی سوریه از سال 2011 با اتخاد یک سیاست خارجی تهاجمی و بسیج نیروهای مختلف و تجهیز و حمایت هم جانبه از آن­ها به دنبال خواست و آرزوی تاریخی خود رفت. حضور نظامی ترکیه در بخش­هایی از غرب رود فرات (جرابلس) و عملیات اشغال عفرین و مجموعه اقدامات ترکیه شکل دهی و تجهیز گروههای شورشی و تروریستی در جنگ علیه دولت سوریه در چارچوب سیاست تهاجمی آن قابل تحلیل و بررسی است. البته لشکرکشی ترکیه به مناطق اطراف خودش بی سابقه نیست. در دهه 1990 زمانی که در نحوه اداره کردستان عراق تغییراتی به وجود آمد و این منطقه در نتیجه خلاء حاکمیتی به مکانی برای استقرار و فعالیت کردهای مخالف ترکیه موسوم به پ.ک.ک تبدیل شد و ارتش ترکیه با عنوان مقابله با پ.ک.ک بار‌ها به شمال عراق لشکرکشی کرد. البته عملیات ترکیهدر شمال عراق تعقیب و گریز بود و به مرز‌های خودشان باز می‌گشتند، اما عملیات­های اخیر این کشور در سوریه با هدف استقرار است.

2-1-عملیات چشمه صلح 2019

ترکیه در منطقه بین راس العین و تل ابیض به عمق سی کیلومتر و طول 120 کیلومتر که بطور عمده عرب نشین، بخشی از جمعیت ترکمن نشین(آذری) وکرد نشین است عملیات چشمه صلح را آغاز کرد. ترکیه ارتش ملی سوریه (30 گروه مسلح) را تقریباً یک دوهفته قبل از تهاجم و شروع عملیات چشمه صلح از ادلب به ترکیه آورد و در آنجا یک جلسه تشکیل دادند. جیش الوطنی حدوداً حدوداً ۳۰ هزار نیروی نظامی دارد که حدوداً ۱۵ هزار نفر از آن در این عملیات جدید شرکت کردند و حدوداً ۱۵ هزار نفر از آنها هم در ادلب و آن مناطق عملیاتی سابق مستقر شدند. علاوه بر آن ترکیه ۲۵۰ نفر نیروی پلیس ویژه ضد ترور ایجاد کرده (علاوه بر این جیش الوطنی) که این‌ها هم زیر نظر ارتش و سرویس اطلاعاتی ترکیه هستند. این نیروها نیروهای مخصوص ترکیه در این مناطق هستند و امنیت آن منطقه را پس از حمله تأمین می‌کنند.

2-2- توافق کردها با دولت سوریه

پس از شروع حملات ترکیه، حزب اتحاد دموکراتیک و دولت سوریه با میانجیگری روسیه در یکی از پایگاه­های آن توافقاتی برای کمک دولت به کردها می­کنند.

• اعزام واحدهای ارتش سوریه در مناطق شمالی؛
• اعزام این نیرو به مناطق مرزی بین سوریه و ترکیه؛
• پشتیبانی از کردها در برابر تهاجم دولت ترکیه
• امنیت و مدیریت شهرها در اختیار حزب اتحاد دموکراتیک (پ.ی.د) و امنیت خارج شهرها و مرزها در اختیار دولت سوریه (منبع و کوبانی) قرار بگیرد؛
• قول بازگرداندن مناطق نفتی دیرالزور به دولت سوریه؛
• مشارکت سیاسی نیروهای کردی از طریق انتخابات مناسب و شایسته.

2-3- مذاکره آمریکا و ترکیه و پذیرش آتش بس

آمریکا پس از تقویت موضع دولت سوریه و نیز ورود روسیه به شرق فرات، فشار بر ترکیه و مذاکره با آن را برای پذیرش توافق و آتش بس آغاز کرد. این مذاکرات به توافقنامه 17 اکتبر میان آمریکا و ترکیه انجامید که پس از آن، با پذیرش نیروهای کردی همراه شد. اکثر بندهای این توافقنامه 13 بندی تشریفاتی و بر همکاری دو عضو ناتو تأکید می­کند، اما پنج بند زیر از اهمیت برخوردارند:

• عقب نشینی نیروهای نظامی ی.پ.گ تا عمیق 32 کیلومتری خاک سوریه؛
• تداوم مبارزه با داعش؛
• تأمین ایمنی و سلامت افراد ساکن در تمامی مراکز جمعیتی در مناطق امن؛
• جمع‌‌‌آوری مجدد سلاح‌های سنگین ی.پ.گ و از کاراندازی استحکامات و دیگر مواضع رزمی آنها؛
• اجرای منطقه امن در درجه اول توسط نیروهای مسلح ترکیه و سپس با همکاری دو طرف.

مطابق با این توافقنامه آتش بس، ترکیه برای امکان‌پذیرسازی عقب‌نشینی ی.پ.گ از منطقه امن ظرف مدت ۱۲۰ ساعت، عملیات «چشمه صلح» را متوقف خواهد کرد و آمریکا نیز تحریم­های جدیدی علیه ترکیه وضع نخواهد کرد.

2-4-توافق روسیه و ترکیه (توافق سوچی)

اردوغان رئیس جمهور ترکیه یک روز پیش از اتمام زمان 120 ساعته توافق آتش بس با سفر به سوچی روسیه و ملاقات با پوتین، به توافق دیگری درباره پایان عملیات در شمال سوریه و ایجاد منطقه امن دست یافت که پیامدهای آن در ادامه می ­آید.

• تداوم عملیات ترکیه در شمال سوریه (بند 3) تا عمق 32 کیلومتری؛
• توسعه حق تعقیب ترکیه در خاک سوریه از 5 کیلومتر توافق آدنا 1998 به 10 کیلومتر؛
• استقرار نیرویی مرکب از ارتش ترکیه و نظامیان روسی در مناطق مرزی 10 کیلومتری شمال ‌شرق سوریه برای گشت زنی؛
• استقرار نیروهای ارتش سوریه در مناطق خارج از عملیات چشمه صلح و داخل عمق 32 کیلومتری؛
• اسکان دادن پناهندگان به اراده ترکیه منتفی و در هاله­ای از ابهام باقی مانده است؛
• به رغم وجود قامشلی در فاصله 10 کیلومتری، نیروی ترکی وارد آن نخواهند شد؛
• بحث وضع تحریم­های جدید آمریکا علیه ترکیه نیز به خودی خود منتفی خواهد شد.
• 
  

3-علل و اهداف تهاجم ترکیه به شمال سوریه

برای سیاست تهاجمی ترکیه در شمال سوریه علل و اهداف مختلفی می­توان برشمرد که به تفکیک در ادامه بررسی خواهد شد:

3-1- ریشه­یابی و علت ­یابی عملیات چشمه صلح

تحلیل، ریشه­یابی و علت­یابی عملیات چشمه صلح را می­توان در قالب سه سطح تحلیل خرد؛ میانی و کلان مورد تحلیل و بررسی قرار داد:

سطح تحلیل خرد:

• کاهش و تضعیف محبوبیت و موقعیت رجب طیب اردوغان
• ناکامی جدی حزب عدالت و توسعه در انتخابات شوراهای ترکیه
• کاهش شدید ارزش پولی ترکیه و افزایش شدید تورم و مشکلات اقتصادی
• بدهی خارجی 400 تا 500 میلیارد دلاری ترکیه با حدود 200 میلیارد دلار سر رسیده شده
• دستگیری ها و بازداشت های گسترده و شمار بسیار بالای زندانیان سیاسی از زمان کودتای نافرجام سال 2016 و بحران مشروعیت حزب حاکم و رئیس جمهور ترکیه
• اختلافات جدی درون حزبی و جدا شدن افرادی کلیدی مانند احمد داوود اوغلو از حزب و تضادهای جدی با اردوغان

• احتمال تشکیل یک دولت خودمختار و یا مستقل کردی در نزدیک مرزهای ترکیه
• اهمیت اقتصادی مناطق شمالی سوریه برای ترکیه
• حضور جمعیت ترکمن و گروه ها و جریانات اخوان المسلمین در سوریه
• رویکرد ایدئولوژیک و ماجراجویانه نوعثماني گري اردوغان

• ناکامی در جنگ سوریه و دستیابی به اهداف اخوانی
• شکست راهبرد تنش صفر با همسایگان احمد داوود اوغلو در سیاست خارجی ترکیه
• ناکامی این کشور در عضویت در اتحادیه اروپا
• حمایت آمریکا و اروپا از مواضع کردهاي سوریه
• محکومیت ترکیه به نقض حقوق بشر
• بی اعتنایی آمریکا به تحویل فتح الله گولن به ترکیه
• کاهش همکاری تسلیحاتی آمریکا (پدافند پاتریوت و هواپیماهای اف35)

3-2- اهداف

اهداف دولت اردوغان از حمله به شمال سوریه در قالب مؤلفه­های زیر قابل تقسیم­بندی است:

• جداسازی مناطق شمالی سوریه و الحاق به خاک ترکیه
• ایجاد منطقه امن جهت بازگشت آورگان سوری
• تغییر بافت جمعیتی و استقرار معارضین متحد ترکیه علیه حکومت سوریه
• مقابله با تجزیه طلبی گروه­های کرد مستقر در شمال سوریه
• نفت و انرژی و خطوط انتقال انرژی

4- واکنش­های بین المللی

مداخله نظامی ترکیه در شمال سوریه با واکنش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای مواجه شد.

4-1- شورای امنیت سازمان ملل متحد

هرچند که اعتراض به دخالت نظامی ترکیه در سوریه به نشست شورای امنیت سازمان ملل انجامید، اما مماشات با این مساله از سوی برخی اعضاء به ویژه روسیه و آمریکا مانع از صدور بیانیه در محکومیت حمله شد.

4-2- آمریکا

آمریکا با خارج کردن نیروهای خود از شمال سوریه نقش مهمی در تحقق تهاجم ترکیه داشته است. اما این تنها بخشی از واقعیت است، زیرا مسئله کردی در سوریه و حمایت آمریکا از آن، ماهیتی تاکتیکی نداشته و از جنبه راهبردی برخوردار بود. این کشور نمی­خواهد صحنه سوریه را یکپارچه تحویل روسیه و ایران دهد. همچنین زمانی دونالد ترامپ بحث خروج از سوریه را به میان کشید که دیپلماسی پنهان آمریکا به جایی نرسید و قصد ترکیه برای حمله به سوریه قریب الوقوع شده بود. اهمیت ترکیه به عنوان عضوی از ناتو که 20 پایگاه در این کشور دارد و حدود 16 پایگاه تحت کنترل مستقیم آمریکا قرار دارد، به مراتب از کردهای سوریه بیشتر است. دولت آمریکا با با مذاکره فشرده با ترکیه در تحقق آتش بس 13 ماده­ای 5 روزه نقش مثبتی داشت.

4-2- روسیه

روسیه در سه سال اخیر نقش مرجعیت را برای ترکیه در تحولات غرب آسیا و سوریه بازی کرده است. در همین راستا، اردوغان دو ساعت قبل از حمله با پوتین صحبت کرد. روسیه در این تهاجم در موضع بی طرف قرار گرفت و حتی در شورای امنیت هم حاضر به محکومیت ترکیه نشد، زیرا این عملیات در نهایت امر به نفع آن­ها تمام خواهد شد. روسیه به نوعی به ترکیه چراغ سبز نشان داده است، این در حالی است که موضع­گیری سرسختانه آن می­توانست جلوی اقدام ترکیه را بگیرد. شرایط پدید آمده به طورکلی در راستای منافع روسیه است، زیرا متضمن بازگشت آسان نیروهای دولت سوریه و روسیه به مناطق کردنشین بوده است. با این وجود، روسیه به دنبال طولانی شدن بحران نیست و امکان دارد زمینه را برای توافق جامع میان ترکیه، دولت سوریه و نیروهای کردی فراهم کند. مسئله کردی همواره در طول چند دهه اخیر پروژه و بازی روسی بوده است. اگر ترکیه وارد نمی­شد، روسیه هیچگاه برای جمع کردن تشکیلات کردها وارد شمال سوریه نمی­شدند. بنابراین ورود ترکیه از هزینه روسیه در سوریه کاسته است. از سوی دیگر، ترکیه در حال تبدیل شدن به خریدار سلاح­های روسی است و روس­ها بسیار علاقه­مند بودند که ترکیه و آمریکا در شمال سوریه درگیر شوند.

4-3- ایران

در منطقه ایران به انتقاد از حمله ترکیه پرداخت و وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که ترکیه باید عملیات را متوقف کند و نیروهای خود را از سوریه خارج سازد.

4-4- اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا با انتقاد و محکومیت اقدام ترکیه، اعلام کرد که به استقلال، یکپارچگی و تمامیت ارضی سوریه پایبند است و تحریم‌های نظامی علیه ترکیه وضع کرد. اردوغان با انتقاد تند از اتحادیه اروپا گفت که عملیات ترکیه در سوریه عملیات اشغال نیست، اما اگر سعی می­کنید عملیات ما را به عنوان اشغال توصیف کنید، کار را آسان­تر می­کنید و ما درها را باز می­کنیم و 3.6 میلیون پناهنده را برای شما می­فرستیم.[1]

4-5- چین

چین از اقدام ترکیه در سوریه تنها به ابزار نگرانی بسنده کرد و سخنگوی وزارت امورخارجه این کشور عنوان داشت که استقلال و تمامیت ارضی سوریه نباید زیر پاگذاشته شود.

4-6- کشورهای عربی

در میان کشورهای عربی عربستان سعودی و مصر به انتقاد از اقدام ترکیه پرداخته و آن را تجاوز توصیف کردند. اردوغان در پاسخ مدعی شد که عربستان به جای انتقاد از ترکیه خود را در آیینه ببیند؛ چه کسی یمن را به این روز انداخته و هزاران نفر را در این کشور کشته است؟ همچنین وی گفت که رئیس‌جمهور مصر به هیچ وجه حق سخن گفتن در این باره را ندارد؛ چرا که به گفته اردوغان او دموکراسی را در کشورش کشته است. قطر نیز در مقابل مصر و عربستان، از تهاجم ترکیه به شمال سوریه حمایت به عمل آورده بود.

4-7- نیروهای داخلی ترکیه

به استثنای حزب دموکراتیک خلق­ها که طرفدار کردهای این کشور است و به شدت از سیاست آنکارا انتقاد کرده بود، اجماعی از سوی گروه‌ها و جریانات داخلی نسبت به اقدام نظامی ترکیه درشمال سوریه وجود آمد.

5- آثار و پیامدهای راهبردی تهاجم ترکیه به شمال سوریه برای جمهوری اسلامی ایران

تهاجم ترکیه به شمال سوریه، حمله به سرزمین متحد اول ایران در میان کشورهای منطقه است. از این­رو، به رغم هدف قرار نگرفتن دولت بشار اسد، اما به دلیل درهم­تنیدگی رویدادهای سوریه و تحولات بین المللی به یکدیگر، دارای آثار و پیامدهای مثبت و منفی مختلفی برای جمهوری اسلامی ایران است.

5-1- آثار و پیامدهای مثبت

تهاجم ترکیه به شمال سوریه دارای پیامدهای مثبت راهبردی به شرح زیر است:

• بازگشت کردها به آغوش سوریه
• خروج یا کاهش حضور آمریکا در سوریه
• افزایش فاصله میان ترکیه با آمریکا و ناتو
• جلوگیری از تغییر در
• جلوگیری موزاییک قومی منطقه و پدیداری الگوی مدیریت قومی

5-2- آثار و پیامدهای منفی

تهاجم ترکیه به شمال سوریه دارای پیامدهای منفی زیر برای ایران است:

• قدرت­گیری معارضان در سوریه
• کاهش وزنه دیپلماسی ایران
• ظهور تنش در روابط ایران و ترکیه
• تضعیف­سازی مدل دیپلماسی آستانه
• کاهش کنترل بر گذرگاه­های ارتباطی در خوشه شامات
• ارزیابی نهایی

ایران برخلاف راهبرد نظامی موفق در صحنه سوریه، تولید ادبیات و مدل دیپلماسی سیاسی موفقی را پیش نبرده است، زیرا الگو و مدلی مؤثری را برای مدیریت بحران ارائه نکرده است. در بحث سوریه ایران امکان ورود به دیپلماسی پنهان برخوردار بود، اما با انفعال فرصت مدیریت و دخیل بودن و ارائه پیش شرط به دولت ترکیه را از دست داد. اهمیت موضوع حفظ هارمونی امنیتی ایران و ترکیه در چند سال اخیر، بسیار بالاتر از مسئله درگیری مقطعی آن در شمال سوریه است. در اینجا ضرورت دارد که ایران با ارائه الگو و مدل دیپلماسی به حل و فصل اختلافات ترکیه و رفع نگرانی­های ترکیه کمک کند و از ورود به مبارزه و منازعه بی پایان با ترکیه اجتناب کند.