دیپلماسی آب؛ پیشگیری از تنش های آبی و مخاطرات آینده

کشور پهناور جمهوری اسلامی ایران، علیرغم آنکه از ظرفیت های غنی در حوزه منابع طبیعی برخوردار است، با مسائل متنوعی همچون بلایا و بحران های طبیعی مواجه بوده و با مجموعه ای از این بلایا و بحران ها، مانند سیل ها، دوره های خشکسالی، تخلیه آبخوان ها و به تبع آن فرونشست زمین، حرکت های توده ای زمین، زمین لغزش، فرسایش، گرد و غبار و... آشناست. بخشی از آن شرایط، در نتیجه¬ی عوامل و مسائل طبیعی بوده، ولی بخش عمده ی آن ناشی از نوع فعالیت های انسانی است. در کشوری با مساحت ۱۶۵ میلیون هکتار، عرصه های منابع طبیعی شامل ۱۳۴ میلیون هکتار است که از این میزان، ۱۷ میلیون هکتار را جنگل و بیشه زارها، ۸۴ میلیون هکتار را اراضی مرتعی و ۳۲ میلیون هکتار را زمین های در معرض فرسایش بادی و بیابان تشکیل میدهند. عرصه های حوزه های آبخیز کشور نیز ۱۲۵ میلیون هکتار را تشکیل می دهند که امکان اقدامات آبخیزداری در این عرصه ها وجود دارد.
در سطح کشور، نزدیک به ۴۵۰ شهر و ۸۶۵۰ روستا در معرض وقوع سیل قرار دارند که نیازمند پیش بینی تمهیدات لازم در برابر پیشگیری از بحران های ناشی از بلایی همچون سیل هستند. اما ذکر این نکته ضروری است که سیل به همان اندازه که آسیب زا است می تواند به عنوان یک فرصت نیز در نظر گرفته شود؛ این درحالی است که در شرایط کنونی، بیشترین منابع آب قابل مدیریت کشور در بارش های تابستانی، به صورت سیل ها رخنمون دارد.
به موارد پیش گفته باید اضافه نمود که اسناد، مصوبات و اقدامات صورت گرفته، بر روی مسائل پس از وقوع بلا و بحران تأکید دارد. نگاهی به مصوبات ستادی و سازمانی مرتبط با پیشگیری و مدیریت بحران، نشانگر آن است که اغلب بر پس از وقوع بلا و بحران، پایش، اندازه گیری، سیستم های هشدار و... متمرکز است. اما چنانچه بخشی از این هزینه صرف پیشگیری شود، بر اساس پژوهش ها و بررسی ها، درمجموع، اثربخشی و کارایی بالاتر و هزینه بسیار کمتری خواهد داشت.
پس از سال ها مطالعه، بر اساس طبقه بندی های نهاد‌های مسئول، ایران به ۶ حوزه اصلی آبخیز تقسیم بندی شده که ۵۱ درصد مساحت آن را حوزه فلات مرکزی و ۴۹ درصد دیگر را ۵ حوزه ی دیگر در بر می گیرند که مرزی و ساحلی هستند. بزرگترین آن ها شامل فلات مرکزی است. فلات مرکزی حوزه داخلی است که آب و روان آب آن منتهی به کویر می شود. به غیر از فلات مرکزی، ۵ حوزه دیگر مرزی و یا ساحلی هستند. بخش عمده ای از روان آب ها در حوزه های مرزی و ساحلی یا به دریا منتهی می شوند، یا به غیر از حوزه های آبخیزی که روان آب از خارج از کشور، وارد می شود، بخش اعظم آن ها از کشور خارج می شود. این امر نیازمند مدیریت درست و صحیح است تا بتوان از این منابع آب به درستی استفاده، بهره برداری و حفاظت نمود.
بررسی نقشه های ماهواره ای در کنار آمار‌های رسمی و سازمانی، بیانگر آن است که حوزه فلات مرکزی ۵۱ درصد مساحت کشور را دربر دارد و ۴۴۱ شهر را در خود جای داده است، یعنی ۳۷ درصد تعداد شهرها. همچنین ۵ حوزه دیگر با ۴۹ درصد مساحت کشور، ۶۳ درصد شهر‌ها را در خود جای می دهد. این امر نشان می دهد که بیشترین جمعیت در مناطق ۵ حوزه آبخیز مرزی و ساحلی متمرکز شده است. پراکنش روستا‌ها نیز به همین گونه است؛ ۵۶ درصد روستا‌ها در مناطق مرزی و ساحلی و ۴۴ درصد آن‌ها در فلات مرکزی قرار دارند. از سویی، تعداد قنات در فلات مرکزی بیشتر از سایر حوزه ها و شامل ۶۶ درصد قنات هاست، اما بررسی ۵ حوزه دیگر مرزی و ساحلی نشان دهنده این است که بیشترین منابع آب در دسترس کشور -که قنات کمتری دارند- در مناطق مرزی و ساحلی قرار داشته و منابع مهم آبی نیز در این مناطق متمرکز شده است. اینکه بیشترین قنات با میزان ۶۶ درصد، در فلات مرکزی قرار دارند و این رقم از تعداد قنات ۵ حوزه دیگر بیشتر است، دال بر این است که در فلات مرکزی منابع آب در دسترس به اندزه کافی وجود نداشته و به همین دلیل به قنات روی آورده اند. این موضوع تبیین کننده اهمیت مدیریت منابع آب در حوزه مرزی و ساحلی است.
جمع حوزه های آبخیز ساحلی دریای عمان، خلیج فارس و دریای خزر، ۳۶ میلیون هکتار است و حدود ۲۶ میلیون هکتار را حوزه های مرزی تشکیل می دهد. این مناطق با همسایگان مشترک هستند و به آن‌ها حوزه های آبخیز فرامرزی گفته می شود که دارای آب مشترک هستند. این منابع آب، یا وارد کشور می شوند و یا بخش عمده ای از آن از کشور خارج می شوند.
منطقه ای که ایران در آن قرار دارد، یعنی غرب آسیا و شمال آفریقا، از اقلیمی غالبا خشک و نیمه خشک برخوردار بوده، فقط در فلات مرکزی ۳۵.۵ درصد از عرصه های کشور را مناطق فراخشک در برگرفته است. همچنانکه بخش عمده ای نیز به مناطق نیمه خشک اختصاص دارد.
سهم ایران در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا از منابع آب رودخانه ای -که مهترین منبع برای تامین آب شیرین باشد- ۳ دهم درصد است و این، عدد بسیار پائینی محسوب می شود. درکنار آنچه بیان شد، لازم به اشاره است که پیش از سال ۲۰۴۰، یعنی تا سال ۲۰۳۰، کشور مسئله تنش های شدید آبی را خواهد داشت که نشانه های این امر در حال حاضر قابل ردیابی است. ایران دارای بیشترین میزان ریزگرد‌ها در منطقه خارومیانه است که بخشی از منشأ این ریزگرد‌ها داخلی و بخشی از آن خارجی است.
نکته حائز اهمیت در موضوع آب های مرزی و ساحلی آن است که در کشور به اندازه صحیح و به نحوی درست، بر روی مسئله آب های مرزی و ساحلی کار نشده و بخش عمده ای از منابع آبی کشور از دسترس خارج شده است. مسأله اصلی در حوزه های آبخیز مرزی که آب وارد کشور می شوند (مثل غرب دجله و فرات که از ترکیه تا ایران جاری است، در شمال غرب، ارس، در شرق، هامون و هیرمند که از افغانستان سرچشمه می گیرند) امکان پیشی گرفتن اقدامات و برنامه ریزی هی کشور‌های همسایه در منابع آب های مرزی است. برای نمونه، درحال حاضر، می توان شاهد آثار این موضوع در شرق کشور درموضوع حقابه های هیرمند و هامون بود. در غرب کشور نیز باید بتوان دیپلماسی آب را پیگیری نمود. با فعال تر شدن دیپلماسی آب، کشور در آینده با تنش های آبی و همچنین مخاطراتی مانند خشکسالی، فرونشست زمین، ریزگردها، سیل و فرسایش مواجه نخواهد شد.