باید معیارهای جدیدی برای رتبه‌بندی نظام‌های سلامت در دنیا ایجاد کرد

از صد‌ها سال پیش همه‌گیری‌های آنفلوانزا در فواصل ۱۰ تا ۵۰ ساله اتفاق افتاده است. در سال ۲۰۰۳ بیماری مسری (H۵N۱) در سراسر آسیا، اروپای شرقی، خاورمیانه و آفریقا شروع به گسترش کرد و از آن زمان توجه جهان به این ویروس معطوف شد؛ زیرا بیشترین پتانسیل را برای ایجاد همه‌گیری آنفولانزا‌های بعدی داشته است.

طبق دسته‌بندی مرسوم در دنیا سه دسته نظام سلامت وجود داشت: نظام سلامت «بیسمارکی» (بر پایه بیمه اجتماعی)، نظام سلامت «بوریج» (طب ملی) و نظام سلامت «آزاد یا آمریکایی». در دسته‌بندی‌های مختلفی که در دنیا وجود داشت، عمده کشور‌های اروپای غربی و کشور‌های صنعتی، رتبه‌های اول تا بیستم نظام‌های سلامت را تشکیل می‌دادند. آمریکا یک استثنا بود و همیشه رتبه پایینی در نظام سلامت داشت؛ به‌طوری‌که حتی در ۴۰ کشور اول هم قرار نمی‌گرفت. پرسش مطرح این است که «آیا عملکرد کشور‌ها در مقابل کرونا با جایگاه آن‌ها در رتبه‌بندی‌های سلامت تناسب داشته است؟»

در همه‌گیری کرونا ناکارایی بسیاری از کشور‌هایی اثبات گشت که گفته می‌شد نظام سلامت مناسبی دارند؛ کشور‌هایی مثل انگلستان و ایتالیا که نظام سلامت آن‌ها در رتبه‌های اول تا پنجم دنیا قرار داشت، اما عملکرد خوبی در پیشگیری از کرونا نداشتند. در عوض کشور‌هایی مثل هنگ‌کنگ، کره جنوبی، سنگاپور و به‌ویژه ویتنام عملکرد خوبی در پیشگیری و کنترل کرونا داشتند. در کنار این، عملکرد آمریکا در مواجهه با کرونا بسیار بد بود که با توجه به عملکرد نظام سلامت آمریکا دور از انتظار هم نبود؛ بنابراین کرونا ثابت کرد که باید معیار‌های جدیدی برای رتبه‌بندی نظام‌های سلامت در دنیا ایجاد کرد. در معیار‌های جدید باید به جنبه‌های تاب‌آوری به‌خصوص تاب‌آوری اجتماعی نظام سلامت در مقابل بحران‌های ناشی از بیماری‌های نوپدید و بازپدید توجه جدی شود.

یک نظام سلامت با دارا بودن نظام مراقبت صحیح باید بتواند در بدو ورود بیماری به کشور آن را شناسایی و قبل از رسیدن به مراحل پیشرفته، به نظام سلامت کشور اعلام کند. با عبور کشور از وضعیت پیک بیماری کرونا و آرام‌تر شدن اوضاع می‌توان عملکرد نظام سلامت را در واکنش به کرونا مورد بررسی مختصر و اولیه قرار داد. گفتنی است بررسی دقیق‌تر و کامل‌تر نظام سلامت نیازمند اقدامات جامع‌تری است.

در ایران نخستین مرگ رسمی ناشی از بیماری کووید-۱۹ (COVID-۱۹) در ۱۹ فوریه ۲۰۲۰ اعلام شد. یک نظام سلامت مطلوب با دارا بودن نظام مراقبت سلامت باید بتواند بیماری را در مراحل اولیه شناسایی کند؛ کاری که در مورد کرونا می‌توانست از پیشرفت مراحل بعدی آن جلوگیری نماید، اما در کشور اتفاق نیفتاد و عمده تمرکز نظام سلامت برای بیماران کرونایی، در سطح بیمارستان و بر روی درمان بود. علاوه بر این، بعد از درمان هم اقدامی برای پیگیری وضعیت بیمار صورت نمی‌گرفت؛ درحالی‌که با توجه به واگیری شدید این بیماری، تحت نظر بودن بیماران و بهبودیافتگان بسیار مهم است که متأسفانه عملکرد نظام سلامت در این زمینه به‌خصوص در روز‌های اوج بیماری بسیار ضعیف بود.

سه مرحله «بیماریابی»، «ردیابی بیمار» و «قرنطینه» در دوران شیوع کرونا بسیار مهم بوده است. این سه مرحله تنها در بستر یک سامانه و پرونده الکترونیک سلامت امکان‌پذیر است؛ اما فقدان پرونده الکترونیک سلامت برای ایجاد نظام یکپارچه‌ای از اطلاعات قابل اتکا از بیماران کرونایی مشکل بزرگی بود که باعث شد اطلاعات قابل اتکا از وضعیت کرونا در کشور برای سیاست‌گذاران و مجریان سلامت در دسترس نباشد. وجود یک پرونده الکترونیک سلامت یکپارچه امکان تحلیل داده‌های بیماران کرونایی را در راستای مدل‌سازی و پیش‌بینی دقیق‌تر روند بیماری فراهم می‌ساخت. مدل‌سازی اولیه در وضعیت همه‌گیری به دست تیمی از اپیدیمولوژیست‌ها، متخصصان داده‌پردازی و دیتا ماینینگ، سیاست‌گذاران و سایر کارشناسان اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا امکان تصمیم‌سازی درست را برای سیاست‌گذاران فراهم می‌کند؛ ولی به دلیل فقدان پرونده الکترونیک سلامت یکپارچه و فعال این کار اجرایی نشد و فقط تحلیل‌ها و مدل‌سازی‌های پراکنده عمدتاً فردی، با استفاده از داده‌های جزیره‌ای و گاه ناقص صورت می‌گرفت.

 

نظام سلامت ایران درمان‌محور است و فعالیت‌های بهداشتی جداگانه و بدون ارتباط با نظام درمان صورت می‌گیرد. در نظام‌های سلامت مطلوب نظام مراقبت سلامت، نظام یکپارچه‌ای است که تمامی اطلاعات پیشگیری و درمان به‌صورت یکپارچه در دسترس است. در همه‌گیری کرونا اقدام جزیره‌ای بهداشت و درمان به‌صورت جدا از هم کارایی نظام سلامت را کاهش داد. بسیاری از فعالیت‌های بهداشتی، مثل بیماریابی، به نظام درمان متصل نبود و امکان پیگیری بیماری که توسط بهداشت و با غربالگری شناسایی شده بود، در حوزه درمان وجود نداشت و زنجیره پیشگیری را قطع می‌کرد. در بسیاری از موارد در نظام بهداشتی از افرادی که درمان و مرخص شده و حتی فوت کرده‌اند اطلاعات موجود نیست.

از همان روز‌های نخست دستاورد‌های کنترل همه‌گیری کرونا به پزشکان نسبت داده شد؛ درحالی‌که تیم گسترده‌ای در دو بخش بهداشت و درمان مشغول فعالیت در پیشگیری و کنترل بیماری بودند و پزشک تنها به‌عنوان یکی از اعضای تیم سلامت آن هم در مراحل نهایی درمان فعالیت داشت (نه در مراحل پیشگیری و اقدامات اولیه که کارایی بیشتری دارد).

مواجهه با کرونا از چند جنبه بر روی هزینه‌های نظام سلامت تأثیر داشته است؛ از یک‌طرف باعث افزایش هزینه‌های نظام سلامت شده و از طرف دیگر به دلیل درگیری بسیاری از بیمارستان‌ها به‌خصوص بیمارستان‌های دولتی با کرونا، پذیرش سایر بیماران متوقف گشته و درصد اشغال تخت بسیاری از بیمارستان‌ها کاهش یافته است. این موضوع باعث کاهش درآمد بیمارستان‌ها و ناتوانی آن‌ها در تأمین هزینه‌ها خواهد شد.

نکته بعدی، نگاه تک‌بعدی وزارت بهداشت به مدیریت کرونا در سطح جامعه بود؛ بیشتر تصمیمات و توصیه‌های ارائه‌شده از سوی وزارت بهداشت تنها با دید کنترل بیماری و از دیدگاه بیولوژیک بود و بسیاری از جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی بیماری مورد توجه قرار نگرفت.

 

به‌علاوه علی‌رغم کمک زیاد متخصصین اپیدمیولوژی به مدیریت بیماری کرونا، نگاه اپیدمیولوژیک صرف، باعث شود که بسیاری از ابعاد اجتماعی بیماری ناشناخته باشد و در تصمیم‌گیری نهایی سیاست‌گذاران و مجریان اثر بسزایی بگذارد. این موضوع موجب خواهد شد، بسیاری از تجویز‌های وزارت بهداشت برای مدیریت کرونا، در بلندمدت قابلیت استمرار نداشته باشد. به نظر می‌رسد در بحران‌های مشابه نیاز به اپیدمیولوژیست‌هایی که اشراف کاملی به مسائل اجتماع و جامعه‌شناسی داشته باشند، ضروری به نظر می‌رسد.

در مجموع می‌توان گفت همه‌گیری کرونا با اینکه بر اساس یک بیماری بیولوژیک است، اما جنبه‌های اجتماعی آن برای پیشگیری و درمان و همچنین مدیریت عوارض پساکرونا اهمیت فراوانی دارد.