ماجراى تنش هاى اخیر آذربایجان در مرزهاى ایران

مقدمه

بعد از پیروزی آذربایجان در جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ در سال گذشته و علیرغم حمایت‌های اقشار مختلف جامعه ایرانی از باکو در مورد بازپس‌گیری قره‌باغ و پایان اشغال آن توسط ارمنستان، در حال حاضر شاهد آن هستیم که تحولاتی در روز‌های گذشته در منطقه در حال رخ دادن است که بسیار فراتر از بحث قره‌باغ کوهستانی است؛ تحرکاتی که ازیک‌طرف موجب تشدید تنش‌ها میان تهران، باکو و آنکارا شده و از طرف دیگر موجی از نارضایتی و دشمنی را علیه آذربایجان در محافل فکری داخلی کشورمان به راه انداخته است؛ به‌گونه‌ای که در میان عوام و خواص، هستند افرادی که خواهان اتمام سیاست مماشات در قبال جمهوری آذربایجان هستند. ماجراجویی‌های اخیر الهام علی‌اف در منطقه کاپان – گوریس و توقیف کامیون‌های ترانزیتی جمهوری اسلامی ایران، بر همگان ثابت کرد که ماجرای سال گذشته میان باکو و ایروان تنها به استرداد قره‌باغ ختم نشده است؛ بلکه اردوغان و علی‌اف برنامه‌های بلندپروازانه تری در سر می‌پرورانند که در صورت عدم پاسخ‌گویی جدی و به‌موقع از سوی جمهوری اسلامی ایران، چه‌بسا در آینده نزدیک دیگر ایران و ارمنستان همسایه به‌حساب نیایند. در این نوشتار کوتاه سعی شده است، تحرکات اخیر در مرز‌های شمالی ایران مورد بررسی قرار گیرد.

منطقه مورد اختلاف ایران و آذربایجان

نقطه اصلی اختلافات چند روز گذشته میان تهران – باکو همان‌طور که در نقشه مشخص شده است، بخشی از کریدور ارتباطی ایران و ارمنستان است که سال گذشته در اختیار ارمنستان قرار داشت، اما بعد از جنگ ۴۴ روزه در مرز میان ارمنستان و آذربایجان واقع شده است. در حال حاضر بیش از ۲۰ کیلومتر از این کریدور ترانزیتی، در کنترل نیرو‌های آذری قرار گرفته است و آذربایجان نیز مدعی است بر اساس حقوق بین الملل دریافت عوارض از کامیون‌های ایرانی، جزئی از حقوق حاکمیتی باکو هست. البته جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان مسیر جایگزین دیگری در این منطقه در اختیار دارند که نیازمند سرمایه‌گذاری و تکمیل آن از طرف ایران و ارمنستان است و در صورت تکمیل عملیات احداث این مسیر، نیازی به عبور کامیون‌های ترانزیتی ایران از مسیر (۲۰ کیلومتری) کاپان – گوریس نخواهد بود. درهرصورت، جمهوری آذربایجان با هماهنگی ترکیه به‌منظور فشار بر تهران و ایروان، تصمیم به اخذ عوارض حدود ۱۳۰ دلاری کرده است.

اهمیت مرز ارمنستان برای ایران

جمهوری اسلامی ایران برای ارتباط و دادوستد با اروپا و اوراسیا در منطقه قفقاز سه راه اصلی در اختیار دارد: راه قدیمی ترکیه، مسیر آذربایجان و کریدور ارمنستان – گرجستان – دریای سیاه. مسیر ترکیه و آذربایجان در اختیار دول متحد باکو و آنکارا قرار دارد و طبیعی است که برای کسب منافع بیشتر در منطقه با یکدیگر همکاری داشته باشند و برای عبور کالا‌های صادراتی ایران از خاک خود همواره بهانه‌تراشی و عدم همکاری داشته باشند. دراین‌بین، کریدور ترانزیتی ارمنستان به شاه‌راه اصلی ترانزیت ایران با گرجستان و دریای سیاه تبدیل شده است که ترکیه و آذربایجان در آن هیچ نقشی ندارند و جمهوری اسلامی ایران در صورت اصلاح و بهسازی این کریدور می‌تواند موقعیت خود را در قفقاز نسبت به ترکیه و آذربایجان بهبود بخشد. ارمنستان علاوه بر اینکه همکاری‌های مناسبی را در دوران تحریم با کشورمان داشته است؛ به گلوگاه و روزنه مهمی تبدیل شده که از طریق توسعه روابط استراتژیک در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی با آن می‌توانیم نقش‌آفرینی بیشتری را در حوزه قفقاز جنوبی و اوراسیا داشته باشیم. ایران همچنین با حفظ مرز خود با ارمنستان و مخالفت با هرگونه تغییر در مرز‌های بین‌المللی در منطقه قفقاز جنوبی، می‌تواند کنترل کریدور ترکیه - نخجوان – باکو که در حال حاضر بخشی از آن از خاک ایران عبور می‌کند را در اختیار داشته باشد؛ لذا حفظ این مرز مشترک هم برای ارمنستان و هم برای جمهوری اسلامی ایران اهمیتی حیاتی دارد.

اهداف ترکیه و آذربایجان در مناقشه اخیر در منطقه

ترکیه با همکاری باکو سعی دارد به هر شکل ممکن دالان زنگزور را در جنوب ارمنستان راه‌اندازی کند و از نقش جمهوری اسلامی ایران در قفقاز جنوبی بکاهد. آنکارا از طرفی نیز داعیه‌دار رهبری شورای کشور‌های ترک‌زبان در آسیای مرکزی و قفقاز است و در حال حاضر تنها مانع اصلی پیوستن زمینی آنکارا به کشور‌های این شورا و همچنین آسیای مرکزی و چین خاک ارمنستان است؛ لذا اردوغان از این طریق سعی دارد با فشار واردکردن بر ایران و ارمنستان به هدف موردنظر خود دست یابد. مورد دیگر از اهداف ترکیه، تحریم کالا‌های ترکیه توسط ارمنستان در سال گذشته به خاطر مداخلات این کشور در جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ می‌باشد و آنکارا سعی دارد با واردکردن فشار بر ایروان و تهران از طریق بستن کریدور ارتباطی مورد مناقشه، کالا‌های خود را بار دیگر جایگزین کالا‌های ایرانی نماید و البته از ایران تحت تحریم غرب و ارمنستان امتیاز کسب نماید. درنهایت، ترکیه سعی دارد راه ارتباطی ایران به ارمنستان، دریای سیاه و اروپا را با چالش مواجه کند و ترانزیت ایران به اروپا را تحت کنترل خود قرار دهد؛ چراکه هرچه جمهوری اسلامی ازنظر سیاسی، اقتصادی و امنیتی تضعیف شود، درنتیجه، مواجه با آن و امتیاز گیری از آن آسان‌تر و تمامیت ارضی آن لطمه پذیر‌تر خواهد شد.

نکته پایانی

در جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ در سال گذشته، عدم درک صحیح از سطوح مختلف بحران و اعلام مواضع عجولانه کاملاً مشهود بود؛ چراکه با نگاه انگاره‌ای تصور بر این بود که این درگیری نیز مانند سایر درگیری‌های گذشته دو طرف است، اما در حال حاضر، نشان داده شد که مسئله فراتر از قره‎باغ است و با مسئله ایران نیز دارای پیوند عمیق هست. اتفاقاتی که در منطقه در حال رخ دادن است، تخلیه ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران را در پی دارد. مانور نظامی مشترک ترکیه، آذربایجان و پاکستان در نخجوان و مناقشه اخیر میان ایران و آذربایجان نیازمند پاسخی مسئولانه و عزتمندانه از سوی جمهوری اسلامی ایران داشت که مانور نظامی «فاتحان خیبر» پاسخی در خود در راستای ماجراجویی‌های اخیر ترکیه و آذربایجان محسوب می‌شود. اما باید به نکات ذیل نیز توجه داشت:
با آزادسازی حدود ۱۳۵ کیلومتر از مناطق قره‌باغ در سال گذشته، عمل آذربایجان نشان داد که خود را بر جاده ترانزیتی ایران و ارمنستان مسلط کرده است و هر زمان اراده کند، می‌تواند در ترانزیت ایران و ارمنستان خلل و آسیب ایجاد کند. آذربایجان بر طبق قوانین بین‌المللی اخذ عوارض از کامیون‌های ایرانی را حق مسلم خود می‌داند، لذا ایران و ارمنستان با همکاری مشترک بایستی هرچه سریع‌تر کریدور جایگزین را اصلاح و بهسازی نمایند تا دیگر نیازی به عبور از خاک آذربایجان نداشته باشند و تا زمان افتتاح این کریدور، ایران لازم به دور از وارد شدن به تنش‌های اخیر آذربایجان با خود، در مقطع فعلی برای ارتباط خود با ارمنستان، گرجستان و اروپا در زمینه پرداخت عوارض موردنظر آذربایجان مذاکره کند و بااحتیاط و عقلانیت با این مسئله رفتار کند. در عین حال، در بلندمدت، ایران باید تلاش کند تا روسیه مسیر ترانزیتی ارمنستان را به‌عنوان یکی از شاخه‌های کریدور شمال- جنوب به رسمیت بشناسد. درواقع، قرار گرفتن ارمنستان در مسیر ترانزیتی شمال و جنوب، مسئله‌ای است که می‌تواند انحصار مسیر ترانزیتی آذربایجان به روسیه را بشکند. مسیر ترانزیتی از بندرعباس وارد ایران شود و از مرز نوردوز داخل ارمنستان را طی کند و به منطقه قفقاز و روسیه و دریای سیاه برسد.