نظم جدید منطقه‌ای در خلیج فارس در پرتو تعاملات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی

خلاصه

با توجه به سوابق نزدیکی استراتژیک ایران و عربستان سعودی در قالب سیاست دو ستونی و همکاری با هژمون در دهه 70 م در منطقه خلیج فارس، صرف‌نظر از فراز و فرود در سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی از 1979 تا 1989 و نیز با اهمیت به تجدید مناسبات تهران و ریاض در قالب همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای و تنش‌زدایی بین سال‌های 1989 تا 2005، اکنون به نظر می‌رسد که دو کشور در چارچوب روندهای حساس منطقه‌ای پس از 11 سپتامبر از جمله خلع سلاح و کنترل تسلیحات غیرمتعارف به ویژه هسته‌ای، دموکراسی‌سازی در منطقه (طرح خاورمیانه بزرگ)، پیکار با تروریسم (شبکه به هم پیوسته تروریستی القاعده)، صلح و امنیت‌سازی در منطقه به ویژه عراق و نیز سیاست کشورهای عربی نسبت به تحولات جاری در منطقه، امنیت انرژی و مهمتر از همه سیاست جدید خاورمیانه‌ای ایالات متحده ادراکات و رفتار نزدیک به یکدیگر داشته باشند. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی قبل و بعد از انقلاب همواره تابع فرآیندهای منطقه‌ای بوده است. اکنون نیز نظم جدید منطقه‌ای در خلیج فارس در پرتو تعاملات جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی قابل تصور است.
با توجه به عرصه‌های فوق‌الذکر در سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی عرصه عراق متغیر اصلی و تعیین کننده در تأمین منافع ملی دو کشور محسوب می‌شود. بدیهی است که تعارض شدید یا تفاهم مشترک منافع ملی دو کشور بر سر عراق می‌تواند آینده سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی را شکل دهد. جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی ستون‌های اصلی نظم منطقه‌ای در خلیج فارس محسوب می‌شوند. نوع روابط تهران و ریاض بر سر عراق بستر لازم برای ثبات منطقه‌ای است.
به عبارت دیگر،آینده سیاست و روابط‌خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی بر سر عراق بیش از همه تحت تأثیر رویکرد ایدئولوژیک و راهبرد ژئوپولیتیک دو کشور خواهد بود.
تدبیر در رویکرد ایدئولوژیک و راهبرد ژئوپولیتیک جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی می‌تواند به تعامل و همکاری بر سر عراق و بالعکس به تقابل و ضدیت دو کشور بر سر این کشور بیانجامد. بدیهی است که تدبیر، تفاهم و اراده مشترک سیاسی زمینه‌ساز تدوین یک راه‌حل کاربردی و راهبردی است که می‌تواند به تعامل سازنده با عربستان سعودی منجر شود، امری که تثبیت کننده موقعیت برتر منطقه‌ای ایران می‌باشد.
همچنین نقش مؤثر ایران در ثبات منطقه‌ای خلیج فارس می‌تواند به تعدیل مواضع اعراب به ویژه اعضای شورای همکاری خلیج فارس و نیز به کاهش سطوح اختلافات ایران و آمریکا بیانجامد.
در تاریخ روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان، عراق همواره عرصه همکاری و یا تنش بین آنها محسوب می‌شد. سیاست دو ستونی آمریکا موجب همکاری ایران و عربستان سعودی علیه عراق در دهه 70 میلادی شد. در دوران جنگ تحمیلی نیز نزدیکی عراق به عربستان سعودی موجب تنش در روابط تهران و ریاض گردید. اشغال کویت، سیاست خارجی عملگرایی اقتصادی و نیز سیاست خارجی تنش‌زدایی موجب رفع سوء تفاهمات و نزدیکی هر چه بیشتر دو کشور ایران و عربستان سعودی شد. اکنون نیز عراق عرصه جدید در همکاری یا رقابت بین دو کشور محسوب می‌شود.
عربستان به موازات همکاری استراتژیک با ایالات متحده از متحدین ضد و نقیض واشنگتن پس از 11 سپتامبر حول محور تروریسم و بنیادگرایی اسلامی به شمار می‌رود. جمهوری اسلامی ایران نیز در شرایط متحول منطقه‌ای و تعارض شدید با‌ آمریکا به دنبال سیاست تعامل سازنده معطوف به چشم‌انداز بلند مدت 20 ساله برای حضوری فعال در منطقه است. تحقق این امر که بدون توجه به عرصه‌های جدید منطقه‌ای به ویژه عراق و مهمتر از همه تنظیم روابط با عربستان سعودی امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد.
همچنین آینده روابط سیاسی ایران و عربستان سعودی معطوف به نظم جدید منطقه‌ای تابع روابط ایران و آمریکا، بازیگران منطقه‌ای چون شورای همکاری خلیج فارس، مصر و یمن و نیز بازیگران فرامنطقه‌ای چون چین، هند و ژاپن نیز است. هر یک از متغیرهای نامبرده شده در قالب فاکتورهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی در نظم جدید منطقه‌ای مؤثرند.
به خاطر داشته باشید که مرکز ثقل روابط سیاسی ایران و عربستان در عراق نهفته است. عراق در حال گذار هنوز سامان سیاسی پیدا نکرده است و یک تغییر بی‌ثبات در توسعه روابط سیاسی تهران و ریاض محسوب می‌شود. از طرف دیگر آمریکا بر عراق تسلط دارد پس روابط ایران و آمریکا نیز بر سر عراق قابل ملاحظه جدی است. در این میان روابط سنتی ایران با اعراب مبتنی بر پان عربیسم و ناسیونالیسم ایرانی قابل اهتمام ویژه‌ای است.
سناریوسازی و مدل‌سازی روابط سیاسی و عربستان سعودی بر سرعراق به شرح ذیل است:
1- عراق شیعه متمایل به ایران با مخالفت آمریکا و عربستان
2- عراق متمایل به عربستان با مخالفت ایران
3- تجزیه عراق و جنگ داخلی در آن کشور.