هند و نظم هژمونیک: ظرفیت ها و فرصت های موجود برای همکاری با جمهوری اسلامی ایران

مقدمه

هند به عنوان یکی از قدرت های نوظهور در کنار چین، برزیل، آفریقای جنوبی و روسیه شناخته می شود. از مهمترین ویژگی‌ یا مشخصه قدرت های نوظهور عملکرد مناسب آن ها در نظام بین الملل است که توانستند در مجموع به عنوان قدرت های نوظهور در عرصه بین المللی ظهور کنند؛ ظهور هند به عنوان یک قدرت جهانی بیش از همه مدیون عملکرد مناسب این کشور در قالب نظم هژمونیک (همراهی و همکاری با ایالات متحده) پس از جنگ سرد است؛ هرچند که از نظر جان ایکنبری در کنار نظم هژمونیک دو نظم دیگر شامل موازنه قوا و نهادینه نیز وجود دارد. آخرین نشانه رفتار همکاری جویانه هند در قالب نظم هژمونیک نیز در همراهی این کشور با طرح فشار حداکثری ترامپ علیه جمهوری اسلامی ایران بود. ما در این نوشتار قصد داریم نشان دهیم در کنار تهدیداتی که از رفتار هند در قالب این نظم متوجه منافع جمهوری اسلامی ایران بود و در آینده خواهد بود، نشانه هایی در رفتار داخلی و عملکرد خارجی هند وجود دارد که می توانند با کنشگری فعال جمهوری اسلامی به همکاری ما و هند در شرایط تحریم و در آینده تبدیل شود.

در این راستا، چهار عامل زیر هند را از یک طرف نسبت به امریکا مستقل می کند و از طرف دیگر به سمت همکاری در حوزه های مختلف با ایران اسلامی هدایت می کند.

استراتژی حاکم بر اندیشه حاکمان هندی از سال 2000

از سال 2000 که حزب مردم هند (BJP) قدرت را در اختیار گرفت تلاش کرد تمامی ظرفیت های لازم برای تبدل شدن به یک ابرقدرت در سطح جهانی را برای خود به ارمغان بیاورد. بنابراین ابتدا رشد اقتصادی هند را که از ابتدای دهه 1990 شروع شده بود افزایش دادند تا تبدیل به یک قدرت اقتصادی شدند. در سطح نظامی در کنار دستیابی به سلاح هسته ای تلاش کردند یک ارتش بزرگ و مجهز آماده سازند. روابط گسترده اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با قدرت های جهانی از جمله امریکا و اتحادیه اروپا برقرار کردند و در بخش چهارم با پیگیری درخواست عضویت دائم در شورای امنیت سازمان ملل در صدد نقش آفرینی قابل توجه در سطح جهانی است؛ بنابراین هرچه هند قدرتمندتر شود و نفوذ بیشتری پیدا کند لازم است مستقل تر از قدرت هژمون جهانی (ایالات متحده) منافع خود را در دنیا دنبال کند.

چند نمونه از رفتارهای استقلال طلبانه نسبت به امریکا در سال های اخیر در سیاست خارجی این کشور مشاهده شد. خرید سامانه های اس400 از روسیه در سال 2018 که با وجود تهدید شدید امریکا مبنی بر اعمال قانون تحریم های CAATSA؛ از این قرارداد عقب نشینی نکرد و قرار است در سال 2020 این سامانه را تحویل بگیرد. تلاش دوجانبه با ایران در بخش بانکی برای دور زدن تحریم ها جهت تسهیل خرید نفت از ایران (هرچند هنوز موفقیت‌ آمیز نبود)، رأی ممتنع این کشور به قطعنامه اخیر شورای حکام بر ضد ایران در کنار این ها استراتژی کلی استقلال طلبانه این کشور در همکاری همزمان با کشورهای متعارض مثل ایران-رژیم صهیونیستی، امریکا-روسیه، ایران-عربستان و حتی امریکا-چین به خوبی نشان دهنده این است که هند در اندیشه استقلال رفتاری از امریکا است؛ هرچند که هنوز در اکثر موارد دنباله رو امریکا است.

مسائل و مشکلات روزافزون هند در عرصه انرژی

هند چهارمین کشور مصرف کننده نفت بعد از چین، امریکا و روسیه است و سومین کشور وارد کننده نفت در جهان است. این در حالی است که بر اساس پیش بینی ها تقاضای نفت در هند با سرعت بسیار بیشتری نسبت به بقیه کشورها در حال افزایش است، به نحوی که پیش بینی می شود در سال 2040 با تبدیل شدن این کشور به پرجمعیت ترین کشور جهان مصرف نفت به 10میلیون بشکه در روز می‌ رسد (مصرف روزانه هند هم اکنون حدود 5.5 میلیون بشکه است). در مورد گاز نیز چنین افزایش تقاضایی در هند قابل پیش بینی است (1). در این وضعیت هند نمی تواند ظرفیت عظیم ایران به‌ عنوان دارنده دومین ذخایر گاز جهان و سومین ذخایر نفت جهان نادیده بگیرد.

دسترسی به کشورهای آسیای میانه و اروپا، خاورمیانه و خلیج فارس از دروازه ایران

ریشه علاقه هند به آسیایی میانه به مبادلات تجاری، انسانی و فرهنگی دو طرف در جاده ابریشم قدیم بر می گردد. این مبادلات همه حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی را در بر می‌ گیرد (2)؛ که به دلیل دشمنی بین هند و پاکستان دسترسی به افغانستان و دیگر کشورهای آسیای میانه برای هند تنها از طریق بندر چابهار انجام می شود و امریکا نیز به دلیل منافع اقتصادی که هند در چابهار دارد؛ فعالیت هند در این بندر را از تحریم ها معاف کرد (3). همچنان که دسترسی به اروپا افزایش نفوذ و قدرت هند در خلیج فارس و خاورمیانه نیز بدون هماهنگی و همکاری با ایران برای این کشور بسیار مشکل است.

منافع امریکا در قدرت یابی هند برای موازنه چین در آسیا

از نظر تئوریکی نیز به چندین دلیل برقراری روابط استراتژیک بین ایران و هند برای ایالات متحده قابل‌ پذیرش تر از روابط بین ایران و چین است. هند هم پیمان و قدرت موازنه کننده چین در منطقه است؛ همچنان که امریکا چین را رقیب و چالشگر خودش در منطقه می داند نه هند. علاوه بر این که تعمیق روابط ایران و هند می تواند مواضع هند را در خلیج ‌فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و دریای عربی در مقابل چین تقویت کند. منفعت دیگری که رابطه ایران و هند برای امریکا دارد، این است که با خروج امریکا از افغانستان هند گزینه مناسبی برای مبارزه با تروریسم در افغانستان و تقویت کننده دولت کابل است؛ که با توجه به رابطه خصمانه بین هند و پاکستان ایران بهترین راه دسترسی هند به افغانستان است (4).

نتیجه گیری

به طورکلی علاوه بر انگیزه های داخلی و منطقه ای که هند را ‌به سمت استقلال رفتاری نسبت به امریکا و به تبع آن نزدیکی به ایران هدایت می کند، یک الزام ساختاری نیز در سطح قدرت های بزرگ در نظام بین الملل وجود دارد که می تواند زمینه همکاری و نزدیکی ایران و هند بخصوص در عرصه اقتصادی را فراهم کند؛ عاملی که اغلب به عنوان مانع همکاری ایران و هند از آن یاد می شود.