جریان شناسی گروه‌های تروریستی فعال در سوریه (۲)

مقدمه

در بخش نخست یادداشت، پس از جریان‌شناسی گروه‌های تروریستی فعال در جنگ داخلی سوریه و دسته‌بندی آن‌ها ذیل عنوان گروه‌های سلفی و غیر سلفی، گرو‌های تروریستی سلفی را نیز به دو جناح گروه‌های سلفی جهادی وابسته به القاعده و گروه‌های سلفی تکفیری وابسته به داعش تقسیم بندی نمودیم. در یادداشت نخست به بررسی گروه تروریستی هیئت تحریر الشام به عنوان مهم‌ترین گروه جهادی وابسته به القاعده در سوریه پرداخته شد. از این رو در یادداشت پیش‌رو، ابتدا به معرفی دیگر گروه‌های جهادی وابسته به القاعده از قبیل گروه حراس الدین، حزب اسلامی ترکستانی و دیگر گروه‌های تروریستی وابسته به القاعد پرداخته می‌شود و در نهایت گروه سلفی تکفیری انصار التوحید به عنوان مهمترین گروه بازمانده وابسته به داعش در بحران سوریه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

گروه‌های سلفی جهادی پیرو القاعده

در این بخش گروه‌های حراس الدین، حزب اسلامی ترکستانی، اجناد القفقاز و جماعت الامام البخاری بررسی می‌شود.

گروه تروریستی حراس الدین

«گروه حُراس الدین» دیگر گروه وابسته به القاعده در ادلب و حومه آن است که دارای ۳۵۰۰ تا ۵۰۰۰ نیرو است که بیش از نیمی از آن‌ها را تروریست‌های کشور‌های خارجی از قبیل عربستان سعودی، مصر، اردن، مراکش و تونس تشکیل می‌دهند.

گروه حراس الدین به رهبری «سمیر عبدالطیف حجاز» ملقب به «ابوهمام الشامی» و «فارق السوری»، سال ۲۰۱۸ از ادغام ۱۶ گروه تروریستی کوچکتر از قبیل «جند الملاحیم»، «جیش الساحل»، «جیش البادیه»، «سرایا الساحل»، «سرایا کابل»، «جند الشریعه»، «انصار الفرقان»، «سرایا الغوطه»، «تیپ ابوبکر صدیق»، «تیپ ابوعبیده جراح»، «سرایا الغرباء»، «تیپ جند الشام»، «تیپ فرسان الایمان»، «قوات النخبه»، «گروه عبدالله عزام» و «تیپ اُسود التوحید» تشکیل شد.
تروریست‌های حراس‌الدین در ابتدا ذیل فرماندهی هیئت تحریر الشام قرار داشتند، اما سال ۲۰۱۶ که هیئت تحریر الشام جدایی خود از القاعده را اعلام کرد آن‌ها به دلیل تبعیت از القاعده و ایمن الظواهری از گروه هیئت تحریر الشام جدا شدند. گروه حراس الدین امروزه نیز نزدیکترین گروه به القاعده در سوریه به شمار می‌رود، به همین دلیل بیشتر به دستور کار جهانی القاعده پایبند است تا دیگر گروه‌های تروریستی معارض نظام حاکم سوریه. در همین راستا گروه حُراس‌الدین برای تقویت خود در اکتبر ۲۰۱۸ با دو گروه «جبهه انصار الدین» و «جماعت انصار الاسلام» که از گروه‌های کوچک وابسته به القاعده در سوریه بودند، وارد ائتلاف شد.

گروه‌های تشکیل دهنده حراس الدین علی رغم اتفاق نظر در تبعیت از القاعده به لحاظ فکری به دو جریان میانه رو وتندرو تقسیم می‌شوند. جناج میانه رو را سیمر حجازی، «سامی العریدی» ملقب به «ابومحمود الشامی» و «جمال ابراهیم المصری» معروف به «عطیه الله لیبی» نمایندگی می‌کنند. در سمت مقابل چند رهبر جهادی تندرو از قبیل «ابویحیی الجزائری»، «ابوذر المصری» و «ابوعمر التونسی» جریان تندرو را رهبری می‌نمایند. این جناح‌ها سال ۲۰۱۸ بر سر مشارکت یا عدم مشارکت در نبرد‌های حومه استان حماه دچار اختلاف شدند. زیرا برخی از نیرو‌های حراس‌الدین همکاری با جناح‌های ارتش آزاد وابسته به ترکیه را نمی‌پذیرفتند و کسانی که حاضر به جنگ در حماه نشدند از این سازمان جدا شدند.

گروه تروریستی حراس الدین که امروزه به طور عمده در غرب استان ادلب و در محور مواصلاتی بسنقول به جسر الشغور مستقر است، علاوه بر فعالیت‌های نظامی خود در مناطق تحت کنترل، به شدت در گسترش ایدئولوژی سلفی جهادی خود در آنجا فعال است. آن‌ها به این منظور مؤسسه‌ای دینی «موسوم به مرکز دعاة التوحید الدعوی» ایجاد کردند تا ایدئولوژی سلفی خود را در شمال سوریه ترویج کنند. این مرکز زیر نظر «ابواسامه الشوکانی» و با همکاری دیگر چهره‌های دینی گروه از قبیل «ابوهریره الشامی»، «ابوالبراء المهاجر»، «ابوعدنان الشامی»، «ابو محمد الشامی» و «ابو عبد الرحمن الملکی» اداره می‌شود. فعالیت‌های این مرکز بر خطبه‌های جمعه، سخنرانی برای جوانان، مجامع حمایت از مردم، تور‌های تبلیغی، دروس فرهنگی و بازدید از بیمارستان‌ها متمرکز است. اعضای مرکز همچنین بروشور‌های ایدئولوژیک را در ایستگاه‌های بازرسی خودرو توزیع می‌کنند و بنر‌هایی که ایدئولوژی یا فعالیت‌های آن‌ها را تبلیغ می‌کند را نصب می‌کنند.

علی رغم افزایش فعالیت‌های نظامی و اجتماعی حراس الدین در استان ادلب، این گروه بازیگر موثری در ادلب محسوب نمی‌شود، چرا که حراس الدین همچنان برای انجام عملیات خود به گروه هیئت تحریر الشام متکی است و هنگام تلاش برای تقویت خود با واکنش گروه مسلط یعنی هیئت تحریر الشام مواجهه می‌شود. از این نظر، پتانسیل رشد محلی حراس الدین تا حدودی محدود است.

حزب اسلامی ترکستانی

«حزب اسلامی ترکستانی» سوریه متشکل از مسلمانان اهل تسنن اویغور است که از سال ۲۰۱۲ به بعد با کمک جبهه النصره و حمایت ترکیه به حومه غربی ادلب در سوریه و مناطق مرزی با ترکیه منتقل شدند. اعضای این گروه پس از انتقال به سوریه و سازماندهی خود ذیل یک گروه سلفی_جهادی، اواخر سال ۲۰۱۴ اعلام حضور کردند و اوایل سال ۲۰۱۵ با نقش‌آفرینی در اشغال «پایگاه هوایی ابوالظهور» در جنوب شرقی ادلب و به ویژه مشارکت در نبرد جسر الشغور جایگاهی را برای خود در جنگ داخلی سوریه کسب کردند.

حزب اسلامی ترکستانی شاخه «جنبش ترکستان شرقی» است که هدف آن حمایت از مسلمانان استان سین کیانگ چین و ایجاد دولت مستقل به نام «ترکستان شرقی» در آنجا است. مرکز این گروه در زمان حاکمیت طالبان کابل پایتخت افغانستان بود و از همان زمان روابط نزدیکی با القاعده داشته است.
حزب اسلامی ترکستانی در ابتدای ورود به بحران سوریه به رهبری «ابورضا الترکستانی» تلاش داشت تا با اتخاذ موضع خنثی نسبت به نزاع‌های داخلی میان سایر گروه‌های تروریستی، موقعیت خود به عنوان گروهی بی‌طرف را در جنگ داخلی سوریه تثبیت نماید، اما به‌نظر می‌رسد این رویکرد در چند سال اخیر دچار تغییر شده است و این گروه با مشارکت در نزاع‌های محلی گروه‌های تروریستی در جناح هیئت تحریر الشام قرار گرفته است. ابورضا الترکستانی سرکرده گروه سال ۲۰۱۵ در حمله نیرو‌های هوایی ارتش سوریه کشته شد و پس از او «ابراهیم منصور» رهبری گروه را در دست گرفت.

طبق گزارش‌های منتشر شده، حزب اسلامی ترکستانی حدود ۳۰۰۰ نیرو دارد که به طور عمده در حومه غربی حلب، جبل السُماق، جسر الشغور و حومه شمالی لاذقیه متمرکز هستند. همچنین در یک سال گذشته گزارش‌هایی مبنی بر فعالیت گروه و سرکردگان آن در نوار حائل ترکیه در شمال استان حلب به ویژه در کوبانی و جبل الاکراد نیز منتشر شده است. حزب اسلامی ترکستانی در سوریه با تعریف نیرو‌های ارتش سوریه و نیرو‌های مقاومت تحت حمایت ایران به عنوان دشمن، مقابله با آن‌ها را هدف خود قلمداد می‌کند، اما با این ادعا که مشارکت در جنگ علیه داعش سبب شکاف داخلی میان گروه‌های تروریستی مستقر در سوریه می‌شود از همسویی با سایر گروه‌های تروریستی دشمن داعش در جنگ سوریه خودداری کرده است.

سایر گروه‌های وابسته به القاعده

گروه‌های تروریستی «اجناد القفاز» و «جماعه الامام بخاری» گروه‌های دیگری هستند که در منطقه شمال غرب سوریه و به ویژه استان ادلب حضور دارند. این گروه‌ها نیز به عنون گروه‌های وابسته و نزدیک به القاعده در جنگ داخلی سوریه شناخته می‌شوند هرچند آن‌ها تلاش دارند تا خود را به عنوان گروه‌های مستقل از القاعده معرفی نمایند. وجه تشابه دیگر این گروه‌ها آن است که آن‌ها عمدتا هدف خود را تنها مقابله با نیرو‌های ارتش سوریه می‌دانند بر همین اساس از ایجاد تنش و مواجهه با سایر گروه‌های تروریستی سلفی خودداری می‌نمایند.

گروه‌های سلفی_تکفیری وابسته به داعش

گروه تروریستی داعش که از سال ۲۰۱۳ به بعد به بازیگر اصلی جنگ داخلی سوریه تبدیل شده بود با قدرت گرفتن مجدد ارتش سوریه در سایه حمایت‌های متحدان خود، به مروز زمان مناطق تحت سیطره خود در سوریه را یکی پس از دیگری از دست داد. امروزه حضور این گروه در سوریه به سلول‌های پراکنده و مخفی در نواحی مرکزی سوریه از قبیل جنوب استان رقه، شرق استان حماه، شرق استان حمص و جنوب غرب استان دیرالزور محدود شده است، اما علاوه بر سلول‌های پراکنده داعش در سوریه، برخی از گروه‌های تروریستی دیگر از قبیل انصار التوحید وجود دارند که به عنوان زیر شاخه‌های داعش شناخته می‌شوند.

گروه تروریستی انصار التوحید

«گروه تروریستی انصار التوحید» مارس ۲۰۱۸ از تروریست‌های به جا مانده از گروه منحل شده «جند الاقصی» در استان ادلب به رهبری «خالد خطاب» تشکیل شد. گروه جند الاقصی در ۹ اکتبر ۲۰۱۶ به «جبهه فتح الشام» پیوست، اما برخی از زیرمجموعه‌های جند الاقصی که مایل به همکاری با داعش بودند با تشکیل گروهی به نام «لواء الاقصی» خروج خود از صفوف جندالاقصی را اعلام و حمله به مواضع سایر گروه‌ها به ویژه مقر‌های ارتش آزاد را در دستور کار قرار دادند.
این موضوع سبب شد تا گروه جبهه فتح الشام به بهانه نقض تعهد از سوی نیرو‌های جند الاقصی، اتحاد خود با این گروه را لغو کند. تداوم این وضعیت در نهایت سبب شد تا هیئت تحریر الشام در فوریه ۲۰۱۷ شروع عملیات نظامی خود علیه لواء الاقصی را اعلام نماید. پس از پنج روز نبرد در حومه ادلب و حماه، دو طرف به توافق رسیدند تا نیرو‌های لواء الاقصی به همراه سلاح‌های سبک خود به مناطق تحت کنترل داعش در رقه منتقل شوند.

علی رغم انتقال نیرو‌های لواء الاقصی به رقه پس از توافق با هیئت تحریر الشام، تعدادی از نیرو‌های باقی مانده از جند الاقصی مارس ۲۰۱۸ هم‌زمان با شکست داعش در نواحی تحت کنترل «نیرو‌های دمکراتیک سوریه»، تشکیل گروه انصار التوحید در «شهر سرمین» را اعلام کردند. اعلان موجودیت گروه انصار توحید به وقوع درگیری‌هایی میان آن‌ها با هیئت تحریر شام منجر شد. علی رغم آنکه انصار توحید تلاش داشت تا خود را یک گروه مستقل از داعش نشان دهد، اما هیئت تحریر شام به آن‌ها به دید سلول خفته داعش در ادلب می‌نگریست.
در اواخر آوریل ۲۰۱۸ انصار التوحید و حراس الدین اتحاد خود با یکدیگر ذیل «ائتلاف حلف نصر الاسلام» را اعلام کردند. پس از آن در اکتبر ۲۰۱۸ همراه با گروه‌های نزدیک به القاعده از قبیل حراس الدین، جبهه انصار الدین و «جماعت انصار الاسلام»، «اتاق عملیات وحرض المومنین» را تشکیل داد، اما ماه می ۲۰۲۰ با صدور بیانیهای، خروج خود از این اتاق عملیات یاد شده و سایر اتحاد‌ها با گروه‌های دیگر را اعلام کرد. بسیاری علت خروج انصار التوحید از اتاق عملیات وحرض المومنین را تاکید این گروه بر تمایز خود از گروه حراس الدین به عنوان گروهی وابسته به القاعده اعلام کردند.

اکثر فرماندهان این گروه را تروریست‌های سوری اهل شهر سَرمین واقع در جنوب شرق ادلب تشکیل می‌دهند. به همین دلیل جهت‌گیری‌های محلی، یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این گروه است. آن‌ها همچنین سعی می‌کنند خود را به میراث جنبش‌های جهادی سوریه مانند «جماعة الطلیعة المقاتلة» پیوند دهند و خود را از ادبیات و میراث جهانی سلفی_جهادی جدا کنند، اما تلاش‌های آنان در سطح نظریه پردازی بدین منظور به جایی نرسیده است. به همین دلیل همچنان تحت تاثیر ادبیات و ایدئولوژی سلفی جهادی جهانی قرار دارند. علاوه بر این، سازمان انصار التوحید سعی می‌کند خود را در مقابل جامعه محلی به عنوان جناح مبارزی که در امور مردم دخالت نمی‌کند، معرفی نماید. تعداد نیرو‌های انصار التوحید امروز بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ نفر است. اکثر آن‌ها تروریست‌های سوری هستند که به دلایل مختلف از تحریر الشام جدا شده‌اند.