آنکارا و ریاض؛ رقبای در حال مذاکره

مقدمه

در نوامبر ۲۰۲۰، گفتگوی تلفنی اردوغان و ملک سلمان در کاخ ریاست جمهوری «بش تپه» آنکارا، گمانهزنی‌ها را مبنی بر ذوب شدن یخ روابط بین دو کشور تقویت کرد و رسانه‌های دو طرف از گرم شدن روابط ریاض و آنکارا یاد کردند. استقبال ترکیه از حل اختلافات بین دوحه و ریاض در ۴۱ مین نشست شورای همکاری خلیجفارس فرضیه همگرایی بین دو رقیب دیرینه را تقویت کرد که مهمترین نمود آن را میتوان در تماس بین پادشاه سعودی و رئیس جمهور ترکیه در ماه‌های گذشته مشاهده کرد. دیدار اخیر وزرای خارجه دو کشور در هفته‌های گذشته نشان دادکه طرفین به صورت جدی دنبال حل اختلافات با یکدیگر هستند. با اینحال قواعد پیچیده بازی در سطح منطق‌های و بینالمللی روابط بین دو کشور را به سمت و سوی دیگری خواهد برد که در این یادداشت به بررسی و تحلیل آن میپردازیم.

اختلافات منطقه‌ای

از سال ۲۰۰۳، حاکمیت اردوغان بر ترکیه و پیگیری سیاست تفوذ در سرزمین‌های عربی باعث تقویت جریان مخالف سلفیسم سعودی یعنی اخوانالمسلمین در مناطق غربآسیا و شمال آفریقا شده است. چنین شرایطی باعث شده تا رقابت بر سر نفوذ منطق‌های که دارای ریشه‌های هویتی، تاریخی و ایدئولوژیکی است؛ افزایش یابد. بر همین اساس در این قسمت به رقابت بین آنکارا و ریاض در مناطق شامات، شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا پرداخته خواهد شد.

شامات؛ حیاط خلوت ترکی-عربی

ریاض و آنکارا در مورد مسئله عراق اختلافات جدی دارند. از یک سو عربستان سعودی از تمامیت ارضی عراق دفاع کرده و به دنبال گسترش نفوذ فرهنگی و اقتصادی خود با سرمایهگذاری بر بلوک سنی-عربی و اهرم کرد‌ها در این کشور است و از سوی دیگر اردوغان با طرح ادعای تاریخی گستره قلمروی دولت عثمانی به دنبال الحاق موصل به خاک ترکیه است.
آنکارا همچنین با توجه به استقرار ۳۷ سایت نظامی در دهوک و تصمیم در مورد ساخت پایگاه نظامی در منطقه راهبردی «متینا» به دنبال سرکوب کرد‌های وابسته به حزب کارگران کُردستان (پ‌ک‌ک) است.

در اوایل بحران سوریه، هر دو کشور به دنبال سرنگونی بشاراسد بودند. با اینحال از دسامبر ۲۰۱۵، هیئت مذاکرات سوریه دچار اختلاف شده و در نشست خود در سال ۲۰۱۹ در ریاض، نتوانستند به وحدت برسند. از سوی دیگر عربستان سعودی به دلیل حمایت از نشست‌های مسکو و قاهره با هدف جلوگیری از گسترش نفوذ ترکیه در سوریه مورد انتقاد معارضین وابسته به ترکیه قرار گرفت.
عربستان سعودی با نیرو‌های دمکرات کرد رابطه خوبی دارد و از طریق این گروه به دنبال اعمال فشار بر آنکار است. پس از دیدار ثامر السبهان (وزیر دولت سعودی در امور خلیجفارس) با تعدادی از شیوخ و افراد برجسته کردی در سال ۲۰۱۹، روابط خود را با قبایل و شورا‌های دیرالزور نیز تقویت کردکه باعث بدبینی ترکیه و تنش دیپلماتیک بین آن‌ها شد.
ساخت پنجمین پایگاه نظامی ترکیه در شمال سوریه همزمان با ملاقات مقامات عالیرتبه امنیتی سعودی و سوری در سال ۲۰۲۰، تنش بین آنکارا و ریاض را در آینده نزدیک تشدید خواهد کرد.

در زمین لبنان، رقابت ترکیه و عربستان بر سر گسترش نفوذ در حزب المستقبل است. ترکیه بعد از انفجار بندر بیروت، با ارسال سلاح به مناطق شمالی این کشور، به دنبال توسعه قدرت و نفوذ خود بوده است.
ترکیه با سازوکار‌هایی همچون سرمایهگذاری هنگفت در مناطق سنی نشین، حمایت از آوارگان فلسطینی ساکن اردوگاه‌های لبنان، حمایت از ترکمن‌های کَواشِره (در حدود ۹۶۰۰ نفر)، سرمایهگذاری در حوزه‌های برق و گاز لبنان و جذب نخبگان سنی همچون سعد حریری به دنبال افزایش نفوذ خود در این کشور است. در مقابل اهل تسنن و سلفی‌های لبنان، پایگاه اجتماعی ثابت عربستان سعودی بوده است و با توجه به روابط مالی سعودی با لبنان، تلاش آنکارا برای حضور در این کشور باعث ایجاد افزایش اختلافات بین آنکارا و ریاض خواهد شد.
ترکیه در مورد مسئله فلسطین با دفاع از حماس، به دنبال تقویت اسلام اخوانی در این سرزمین است. حتی پیشنهاد رژیم صهیونیستی را مبنی بر تعطیلی دفتر جنبش حماس در استانبول و توقف فعالیت اسرای مبادله شده شاخه نظامی، جهت عادیسازی روابط رد کرده و اولویت را بر آرمان فلسطین گذاشته است. در مقابل، ملک سلمان برای حل مسئله فلسطین بر طرح صلح عربی تاکید دارد و با توجه به مخالفت با هرگونه حاکمیت اسلام سیاسی اخوانی، از گروه فتح و تشکیلات خودگردان حمایت بیشتری میکند. بر همین اساس ترکیه و عربستان سعودی با توجه به متغیر‌های تاریخی و هویتی نگاه متفاوتی نسبت به مسئله فلسطین دارند.

در مورد رژیمصهیونیستی، ترکیه به ویژه در دوران اردوغان سیاست پاندولی اتخاذ کرده است. به این معنا که همزمان با برقراری روابط امنیتی، نظامی و اقتصادی با این رژیم، عادیسازی را رد کرده و از آرمان فلسطین آزاد (در سیاست‌های اعلامی) حمایت میکند. از سوی دیگر، عربستان سعودی مخالف عادیسازی بدون پ صلح عربی بوده، همچنین آینده مبهم جانشینی در این کشور، عادیسازی روابط با رژیم را نیز در ابهام فرو برده است. این وضعیت را می‌توان در مواضع متناقش محمد بن سلمان که روابط پنهانی با مقامات صهیونیستی دارد و ملک سلمان در قبال روند عادی سازی روابط در منطقه مشاهده کرد

عربستان سعودی و نفوذ ترکیه در شبه جزیره عرب

تعامل و تقابل ترکیه و عربستانسعودی در یمن بر اساس متغیر حزب اصلاح ارزیابی میشود. حزب اخوانی اصلاح با استقبال از تجاوز آل سعود به یمن با هدف سرکوب و نابودی انصارالله در سال ۲۰۱۵، مورد حمایت عربستان سعودی قرار گرفت. با اینحال با گذشت زمان، جریانات متعددی در درون حزب ایجاد شده و با عربستان سعودی به دلیل افزایش فعالیت‌های امارات در حمایت از شورای جنوب دچار اختلافاتی شده است. از سوی دیگر ترکیه طی چند ماه اخیر نسبت به تحولات یمن واکنش نشان داده و ضمن محکومیت حمله نیرو‌های انصارالله به مواضع سعودی، نیرو‌های مزدور سوری خود را از شمال سوریه به یمن اعزام کرده است. هرچند عربستان سعودی پهپاد‌های ترکی کارایل را به مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار خریداری کرده است با اینحال فعالیت حزب اصلاح در آینده سیاسی یمن معادله را به نفع ترکیه تغییر خواهد داد و به مسئله اختلافی با ترکیه تبدیل خواهد شد.

قطر یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس است که در ظاهر بعد از نشست العلا در سال ۲۰۲۰، روابط خوبی با عربستان سعودی و سایر کشور‌های عربی برقرار کرده است. از سال ۲۰۱۴ تاکنون ترکیه به همراه قطر با حمایت از جریان‌های سیاسی متبوع در تقابل با گفتمان سیاسی مورد نظر عربستانسعودی و امارات قرار گرفته است. بعد از سال ۲۰۱۷ و محاصره قطر، ترکیه علاوه بر حمایت مادی و معنوی از پادشاهی آل ثانی، حضور نظامی خود را در دوحه افزایش داده است. رزمایش العدید ۲۰۲۱، نشان داد که قطر و ترکیه روابط نزدیکی باهم دارند. هرچند یکی از عوامل همگرایی عربستان سعودی و ترکیه، میانجیگری مقامات قطری بوده با اینحال وضعیت داخلی ترکیه در صورت شکست اردوغان در انتخابات ۲۰۲۳، پویایی‌های منطق‌های و تحولات بینالمللی در دوران بعد از بایدن، قطر را به مسئل‌های پیچیده در روابط بین دو کشور تبدیل خواهد کرد.

شمال آفریقا؛ جدال بر سر نفوذ منطق‌های

به دنبال تحولات لیبی در سال ۲۰۱۱، قدرت‌های منطقه جهت گسترش نفوذ خود در لیبی با یکدیگر رقابت کردند. در این میان، عربستان سعودی از ارتش ملی لیبی به رهبری ژنرال حفتر حمایت کرده و ترکیه از جریان اخوان المسلمین در قالب دولت موقت ملی پشتیبانی میکند. هرچند با روی کارآمدن دولت وحدت ملی لیبی به رهبری «دبیبه» در مارس ۲۰۲۱، وی به دنبال استقلال سیاسی در عرصه خارجی است؛ با اینحال تداوم پرواز هوایی نیرو‌های ترک به پایگاه «الوطیه» لیبی، حضور مستشاران نظامی ترک به همراه حضور ۱۴ هزار و ۵۰۰ نیروی سوری تحت امر ترکیه در لیبی و انعقاد پنج یادداشت تفاهم بین ترکیه و لیبی در زمینه انرژی، ساخت و ساز و تجارت در ماه‌های اخیر نشان داده که ترکیه در حال نهادینه کردن حضور خود در لیبی است که چندان با منافع عربستان سعودی سازگاری ندارد.

با شروع تحولات بیداری اسلامی از سال ۲۰۱۱، مصر در نگاه عربستان سعودی و ترکیه به زمین بازی سیاسی تبدیل شد. به قدرت رسیدن اخوانی‌ها در این کشور به رهبری مرسی، نفوذ ترکیه را در مصر افزایش داد. با اینحال سقوط مرسی و روی کارآمدن عبدالفتاح السیسی وزنه قدرت را به نفع ریاض تغییر داد چرا که گزینه‌های نظامی برآمده از کودتا برای آل سعود مطلوبیت بیشتری دارد. در مقابل اردوغان رفتار السیسی در مصر را محکوم کرده و روابط دو کشور به دلایلی همچون مسئله اخوان، جنگ لیبی و اختلاف بر مرز‌های مدیترانه شرقی رو به تخاصم گذاشت؛ به گون‌های علی رغم دیدار اخیر وزیرامورخارجه ترکیه از مصر و گفتگو‌های همکاری جویانه در بخش‌های سیاسی و امنیتی، همچنان اختلافات وجود دارد.
حمایت عربستان از حاکمیت خودمختار قبرس در برابر جمهوری ترک قبرس شمالی، روابط نزدیک عربستان سعودی با یونان و استقرار پاتریوت‌های این کشور در کنار حضور ۱۳۰ نفر یونانی در عربستان سعودی و رزمایش مشترک با یونان، دخالت افسران سعودی در کودتای ۲۰۱۶ ترکیه و قتل خاشقچی در خاک ترکیه از دیگر مسائل مناقشه برانگیز بین ریاض و آنکارا است.

همگرایی کمرنگ بین‌المللی

علیرغم مسائل مطرح شده، ترکیه و عربستانسعودی در سایه تحولات بینالمللی، در هفته‌های اخیر سعیکردند تنش را کاهش دهند و به سمت مذاکرات با یکدیگر پیش بروند. جایگزینی بایدن به جای ترامپ در اوایل ۲۰۲۰ و به قدرت رسیدن دمکرات‌ها در آمریکا باعث شده است تا سیاستخارجی این کشور در قبال تحولات مناطق مختلف جهان تغییر کند.

بایدن و مذاکرات آنکارا_ریاض

به قدرت رسیدن بایدن در سال ۲۰۲۱ و نگرش متفاوت تیم سیاست خارجی او به اقدامات داخلی و منطق‌های ترکیه و عربستانسعودی باعث آغاز مذاکرات بین ترکیه و عربستانسعودی شد همچنین تمایل دولت بایدن به از سرگیری مذاکرات برجام در قالب گفتگو‌های وین باعث شده تا آنکارا و ریاض گفتگو‌های خود را تسریع ببخشند.
در واقع تیم دمکرات کاخ سفید، به دنبال برقراری نظم نوین در روابط ترکیه و عربستانسعودی است و از همان ابتدا با فشار بر هر دو کشور درصدد کنترل و محدودیت در کنشگری منطق‌های این دو کشور میباشد.
دمکرات‌ها از یک سو در حوزه رعایت مولفه‌های حقوق بشری و پایان دادن به جنگ یمن بر آلسعود اعمال فشار میکنند و از سوی دیگر ضمن انتقاد از سیاست‌های ترکیه در منطقه به ویژه سوریه و لیبی، برنسل کشی ارامنه و توجه به پارامتر‌های حقوق بشری بهویژه در مورد کرد‌ها تاکید کرده اند. چنین شرایطی باعث شده است تا ریاض و آنکارا ناچار به سمت تغییر سیاستخارجی و کاهش تنش‌ها میان خود حرکت کنند.

نتیجه‌گیری

باتوجه به اینکه روابط بین آنکارا و ریاض در ۲۰ سال گذشته، فراز و نشیب زیادی داشته است، با اینحال تحولات یک سال اخیر باعث شده تا دو وضعیت همگرایی در کوتاه مدت و واگرایی در بلندمدت در را برای آینده روابط دو کشور پیشبینی کرد.
همگرایی در کوتاه مدت؛ روابط بین ترکیه و عربستانسعودی برحسب متغیر‌های کوتاه مدت همچون شیوع کرونا و تاثیر آن بر اقتصاد داخلی دو کشور، به قدرت رسیدن بایدن و تیم دمکرات در آمریکا و افزایش قدرت منطق‌های ایران بهم نزدیک خواهد شد. این دوره که حداکثر تا دوره حضور دموکرات‌ها در کاخ سفید ادامه خواهد داشت بر روابط اقتصادی و سیاسی دو بازیگر تاثیری مثبت دارد.
واگرایی در بلند مدت (آینده ممکن)؛ اختلافات تاریخی، هویتی، ژئوپولیتکی و ژئواستراتژیکی بین آنکارا و ریاض عمیقتر از آنچیزی است که بتوان به همگرایی پایدار و ثابت خوشبین بود. اختلافاتی که از زمان عثمانی بر سر رهبری جهان اسلام بین آن‌ها وجود داشته است و هم اکنون با حمایت از دو قرائت متفاوت اخوانی و سلفی از اسلام بهصورت پنهانی و غیررسمی، درصدد مدیریت نظم منطق‌های مطلوب خود هستند. چنین چشماندازی درآینده منجر به فعال شدن اختلافات بالقوه میان آن‌ها خواهد شد.

سید مرتضی عریضی