سازوکار حل‌وفصل اختلافات در برجام از اساس به نفع ما نیست

پژوهشکده تحقیقات راهبردی:

ادعای آمریکا مبنی بر عضویت در قطعنامه 2331 و عبارت «مشارکت‌کننده در برجام» چقدر از نظر حقوقی معتبر است؟ در راستای تفسیر این عبارت چه اقداماتی از جانب آمریکا محتمل است؟

مطابق منشور ملل متحد قطعنامه‌های شورای امنیت در صورتی‌که مغایر قوانین آمره حقوق بین‌الملل نباشد رعایت آن برای دولت‌ها لازم‌الاجرا و ضروری است. در بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ آمده که به‌ موجب آن اگر هر یک از دولت‌های شرکت‌کننده در برجام اعتقاد داشتند که یکی دیگر از دولت‌ها تعهدات را در چارچوب برجام نقض کرده است آن‌ها هم می‌توانند پیش‌نویس یک قطعنامه در رابطه با این نقض تعهد را به رأی گذارند.

سؤالی که مطرح کردید در واقع به سازوکار بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ مربوط می‌شود. ماجرا به این صورت است که دولت آمریکا ادعا می‌کند از آنجایی‌ که دولت‌های مشارکت‌کننده در برجام است و نام آن در بند 10 قطعنامه 2231 ذکر شده است. بنابراین مطابق قطعنامه‌ای 2231 اختیار فعال‌سازی مکانیسم ماشه را دارد. موضوعی که مطرح می‌شود این است که در صدر اول بند فوق همین یعنی بند 10 به کشورها اشاره کرده است و به صورت مشخص گفته است که ترغیب می‌کند کشور چین، فرانسه، انگلستان، آلمان، روسیه، آمریکا و ایران را که به هر اختلافی که در اجرای مفاد برجام برخورد کردند اختلافاتشان را از طریق سازوکاری که در چارچوب برجام پیش‌بینی شده است حل‌وفصل کنند. در بند بعدی که بند 11 قطعنامه می‌شود و در رابطه با اجرای مکانیسم ماشه است اشاره‌ای به اسامی کشورها نمی‌کند. در بند 11 می‌خواهد بگوید کشورهایی که عضو برجام هستند تنها صلاحیت فعال‌سازی مکانیسم ماشه را دارند و به همین دلیل است که به اسامی کشورها در این بند به ‌صورت مجزا اشاره‌ای نکرده است. این نکته قابل‌ذکر است که برجام یک سند حقوقی از جهت اینکه بگویم یک معاهده باشد که شرایط خاصی داشته باشد نیست. بلکه بیشتر تابع اراده سیاسی دولت‌هاست. دولت آمریکا خروج خودش را اعلام کرده است بنابراین آمریکا دیگر نمی‌تواند به لحاظ حقوقی خودش را عضوی از برجام بداند. نتیجه می‌شود که حتی اگر دولت آمریکا به‌صورت خودخوانده اعلام کند که من مجدد عضو برجام هستم قبلاً به ‌صراحت توسط مقام‌های رسمی‌اش از جمله رئیس‌جمهورش و وزیر امور خارجه‌اش خروجش از برجام را اعلام کرده است. حتی در پرونده دیوان بین‌المللی دادگستری که بعد از شکایت ایران از آمریکا مطرح شد. آمریکا به ‌صراحت تأکید داشت که از برجام خارج شده‌ است. وقتی به ‌صراحت از نظر رسمی این اتفاق افتاده است، از منظر حقوق بین‌الملل به ‌منزله خروج تلقی می‌شود، به ‌خصوص این‌که سازوکار دیگری به‌صورت خاص برای خروج کشورها در نظر گرفته نشده است.

 بنابراین تأکیدی که در متن قطعنامه حاکم است فقط بر مشارکت‌کنندگان فعلی برجام است که می‌توانند درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه را بدهند. به این دلیل که قطعنامه می‌توانست اسامی کشورها به ‌صورت مجزا در بند 11 قطعنامه 2231 ذکر کند اما در این بند اسامی ذکر نشده است، اما در بند 10 قطعنامه و در بسیاری از بندهای دیگر اسامی کشورها به ‌صورت مجزا ذکر شده است. این قرینه است که وقتی این قطعنامه تصویب شده است تصویب‌کنندگان آن دنبال آن بودند که بین ارجاع به فصل اختلاف در چارچوب برجام و ارجاع به شورای امنیت برای بازگرداندن تحریم‌ها یا همان مکانیسم ماشه تمایز قایل شوند.

پژوهشکده تحقیقات راهبردی:

چه سناریوهایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه وجود دارد؟ کدام سناریو محتمل‌تر خواهد بود؟

آمریکایی‌ها در تفسیری که داشتند معتقد بودند که ما هرچند از برجام خارج‌شده‌ایم اما در چارچوب قطعنامه این امکان هنوز برای ما فراهم است که تحریم‌های شورای امنیت بر علیه ایران را بازگردانیم. قطعنامه از بین نرفته است و مفاد آن‌ها تغییر نکرده است و یکی از اختیارات قطعنامه 2231 این است که مشارکت‌کنندگان در برجام می‌توانند مکانیسم ماشه را فعال کنند؛ که با توجه به توضیحاتی که داده شد این ادعا بی‌اساس است و دولت آمریکا چون مشارکت‌کننده در برجام نیست، نسبت به این بند امکان استفاده ندارد.

 اقدامی که آمریکا انجام داد این بود که به شورای امنیت اعلام کرد که ایران تعهداتش را نقض کرده است و درخواست فعال‌سازی مکانیسم ماشه را داشت؛ اما چون دولت‌ها آمریکا را به‌ عنوان عضو به رسمیت نمی‌شناسند مورد پذیرش قرار نگرفت و برای این اقدام آمریکا وصف حقوقی قایل نشدند.

پژوهشکده تحقیقات راهبردی:

آیا تفسیر یک‌جانبه آمریکا از قطعنامه 2231 در سطح بین‌المللی تأثیرگذار خواهد بود؟

 در چهارچوب بند ۱۱ قطعنامه 2231 پیش‌بینی ‌شده است که اگر یکی از مشارکت‌کنندگان در برجام اعتقاد بر نقض تعهد داشته باشد باید آن را اعلام کند و پیش‌نویس بازگشت تحریم‌ها را ظرف 30 روز از اعلام نقض تعهد ارایه دهد. البته در سازوکار پیش‌بینی کرده است که رئیس شورای امنیت هم می‌تواند پیش‌نویس قطعنامه بازگشت تحریم‌ها را به رأی گذارد.

در ادامه و در بند 12 قطعنامه اعلام می‌کند که اگر شورای امنیت قطعنامه‌ای را تصویب کرد که تحریم‌هایی که وضع ‌شده است برگردد. بعد از ۳۰ روز از زمان اعلام آن کشور مشارکت‌کننده این پروسه اتفاق می‌افتاد و مکانیسم ماشه اجرایی می‌شود و همه قطعنامه‌های قبلی بر خواهند گشت. در واقع دو حالت در ظرف 30 روز در رابطه با ارجاع به شورای امنیت رخ خواهد داد. یا شورای امنیت در این رابطه رأی‌گیری به عمل خواهد آورد و قطعنامه دیگری را تصویب می‌کند یا نمی‌تواند قطعنامه دیگری را تصویب کند که در این حالت تحریم‌ها به‌خودی‌خود باز خواهند گشت.

در واقع سازوکاری که در این حالت نظر گرفته شده است از اساس به نفع ما نیست. در حال حاضر آمریکا در عمل با اینکه عضو برجام نیست از نوع شرطی که در نظر گرفته شده است سوءاستفاده می‌کند. زیرا برای کنترل رفتار آمریکایی‌ها و سایر اعضا مکانیسم و سازوکاری پیش‌بینی نشده است. یعنی آمریکا هرچند عضو برجام نیست چون مکانیسمی برای حالتی که عضوی خارج شده باشد، پیش‌بینی نکرده است از این حالت و خلأ برجام و قطعنامه 2231 سوءاستفاده می‌کند و چارچوب خود را پیش می‌برد.

در حال حاضر آمریکا اعلام می‌کند که من از این مکانیسم استفاده کرده‌ام و سایر دولت‌ها معتقدند چون عضو برجام نیستی امکان استفاده از این مکانیسم را نداری ولی هیچ‌گونه سازوکاری هم وجود ندارد که سایر کشورها و ایران با استناد به آن این اقدام آمریکا را با خدشه مواجه کنند و سازمان ملل متحد هم کاری نمی‌تواند کند.

به ‌طور خلاصه در پاسخ به سؤال اگر بخواهیم نتیجه‌گیری کنیم بخش زیادی از موضوع به رویکردی که کشورها به این مسأله دارند برمی‌گردد و این ‌که در عمل چه اقدامی انجام می‌دهند. مثلاً در عمل کشورها مبادلاتی را که مجاز شناخته شده است را با ما انجام می‌دهند یا خیر. در واقع ممکن است کشورها در بیان با آمریکا مخالفت کنند اما در رویه عملی از آمریکا تبعیت کنند و این اقدامات آمریکا در عرصه واقعیت تأثیرگذار باشد. الان آمریکا به لحاظ تفسیری اعلام خواهد کرد که من این مکانیسم را اجرایی‌شده تلقی می‌کنم و ممکن است در راستای آن قوانین و مقررات و تحریم‌های جدیدی نیز وضع کند. آمریکا منتظر کشورهای دیگر نمی‌ماند و در هر حالت سناریو خودش را طرح‌ریزی کرده است و مبتنی بر آن نیز عمل خواهد کرد. اتفاقی که برای ایران ممکن است رخ دهد این است که خیلی از دولت‌های دیگر هرچند در بیان اعلام کنند تفسیر امریکا را قبول نداریم اما در عمل بر آن صحه گذارند. ایران باید اقدامات و راهبردهای خود را متناسب با اقدامات عملی سایر کشورها اتخاذ کند. اگر کشورها در عرصه عملی با آمریکا همراهی کنند ایران نیز باید اقدامات متقابل در این حوزه انجام دهد.

پژوهشکده تحقیقات راهبردی:

امریکا به ‌صورت یک‌جانبه و خارج از چارچوب شورای امنیت اقدام به اعلام بازگشت تحریم‌ها کرده است، در این صورت بنیان‌های حقوق بین‌الملل و اعتبار شورای امنیت چه وضعیتی خواهد داشت؟

در متنی که در قطعنامه در نظر گرفته شده است این قدر شرایط پیچیده نوشته شده است که این ظرفیت را می‌دهد که عضوی که خارج شده است از آن استفاده کند. چون اگر بخواهد قطعنامه بعدی در آن چارچوب صادر شود به تصویب شورای امنیت نیاز است و چون آمریکا از اعضای دایم شورای امنیت و دارای حق وتو است آن را وتو خواهد کرد. هرچند کشورها اعلام می‌کنند که اقدام آمریکا غیرقانونی است و نمی‌توان از آن استفاده کرد، اما چون آمریکا حق وتو دارد نمی‌توانند موضوع ادعاهای آمریکا را به شورای امنیت ارجاع دهند و قطعنامه‌ای را در این رابطه تصویب کنند. در واقع اگرچه به لحاظ حقوقی کشورها معتقدند آمریکا این حق فعالسازی مکانیسم ماشه را ندارد اما لحاظ عملی این را اعلام کرده است و نتیجه موضوع و بنیان‌های شورای امنیت نیز بستگی به عملکردی که دولت‌ها در این خصوص خواهند داشت، دارد.