منازعه مصر، سودان و اتیوپی در موضوع سد النهضه

سد النهضه؛ اختلافات مصر، اتیوپی و سودان
در ژوئن ۲۰۲۰ اتیوپی از پیشرفت ۷۴ درصدی سد النهضه /رنسانی خبر داد؛ سدی که قرار است آب گیری آن از ژوئیه ۲۰۲۱ با شروع فصل بارندگی شروع شود و قرار است ۷۴ میلیارد متر مکعب از آب نیل را در خود نگه دارد. اعلان این خبر واکنش شدید کشور‌های محل نزاع، به ویژه مصر، را به دنبال داشت. عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور فعلی مصر، در سال ۲۰۱۵ توافق نامه‌ای با اتیوپی و سودان امضا کرد که در آن حق اتیوپی برای ساخت سد، که به گفته او برای توسعه آینده آن مهم است، امضا کرد، اما تاکنون در مورد کیفیت و چگونگیِ بهره‌برداری به توافق مورد نظر دست نیافتند.
سد رنسانس، که آدیس آبابا از سال ۲۰۱۱ ساخت آن روی رود نیل را آغاز کرده است، پس از اتمام، به بزرگترین سد برق آبی در آفریقا تبدیل خواهد شد، اما این پروژه عظیم، اختلافات شدیدی بین اتیوپی، سودان و مصر ایجاد کرده است؛ زیرا آب‌های رود نیل با آن‌ها مشترک است. بیش از شش سال مذاکرات بین مصر و اتیوپی در مورد سد رنسانی ادامه دارد که تاکنون نتیجه محسوس و ملموسی حاصل نشده است.

نقاط محل نزاع
عمده نقاط اختلاف بین سه کشور درباره روند بهره‌برداری و پر کردن سد متمرکز است. قاهره همچنان بر سهم خود از آب نیل، یعنی ۵۵.۵ میلیارد متر مکعب بر اساس توافق نامه ۱۹۵۹ بین مصر و سودان، اصرار دارد. مقامات مصر اعتقاد دارند اتیوپی در احداث و افتتاح سد منافع کشور‌های پایین سد را در نظر نگرفته است، امری که از سوی وزارت خارجه اتیوپی مردود اعلام شد. سودان نیز با استفاده از افزایش نسبی سطح آب رودخانه نیل آبی پس از پر کردن سد رنسانس، به تولید برق خواهد پرداخت، اما با چالش سیلاب و خشکسالی نیز روبرو می‌شود. جلسات دوره‌ای متعددی میان مقامات طرف‌های درگیر برگزار شده است و استفان دوجاریک (Stephane Dujarric) سخنگوی سازمان ملل متحد نیز خواهان حل مسالمت آمیز اختلافات مصر، اتیوپی و سودان در باره سد بزرگ رنسانی است.
در حالی که سهم سالانه سودان ۱۸.۵ میلیارد متر مکعب است؛ قاهره از تاثیر منفی احتمالی این سد در جریان سهم سالانه آن از رودخانه نیل، ۵۵.۵ میلیارد متر مکعب، هراس دارد؛ اتیوپی قصد دارد سد را در بازه زمانی ۴ تا ۷ ساله پر کند و مصر با توجه به سیستم حاکم بر مدیریت آب در سال‌های خشک سالی می‌خواهد این دوره را حداقل تا ۱۰ سال افزایش یابد. در ادامه چندین سناریو درباره بازه‌های زمانی فرآیند پرکردن سد و تاثیر آن بر مصر ذکر می‌شود.

سناریوی ۲۱ ساله
اگر مخزن سد رنسانس ظرف ۲۱ سال پر شود - که تقریبا غیرممکن است - کسری آب در مصر سالانه ۳ میلیارد متر مکعب یا تقریبا ۵ درصد از کل بودجه آب مصر سالانه افزایش یابد. حتی با این کاهش نسبتا ناچیز، تقریبا به ۳۰۳۵ کیلومتر مربع (یا حدود ۲.۵ درصد) از سطح زراعی مصر ضرر خواهد زد، اما این امر باعث افزایش چشمگیر نرخ بیکاری نخواهد شد. این سناریو کم خطرترین گزینه برای سرزمین فراعنه است.

سناریوی ۱۰ ساله
در صورت پر شدن مخزن سد رنسانس ظرف ۱۰ سال، کمبود آب در مصر سالانه ۸ میلیارد متر مکعب افزایش می‌یابد که تقریبا ۱۴ درصد از کل بودجه سالانه آب مصر است. در این سناریو، در صورت عدم تغییر در روش‌های آبیاری، بیابان‌زایی نزدیک به حدود ۸، ۰۳۵ کیلومتر مربع (یا حدود ۱۸ درصد) افزایش می‌یابد که به معنای از دست دادن ۶ درصد از کل نیروی کار و افزایش نرخ بیکاری از ۱۱ به ۱۷ درصد است.

سناریوی ۳ ساله
در سناریوی سه ساله، کمبود آب در مصر سالانه ۲۷ میلیارد متر مکعب افزایش می‌یابد که تقریبا ۵۰ درصد از کل بودجه سالانه آب مصر است. براساس این سناریو، مصر ۲۰ هزار و ۲۳۴ کیلومتر مربع (یا ۶۷ درصد) از زمین‌های کشاورزی خود را از دست خواهد داد. این وضعیت حداقل باعث از دست دادن ۲۱ درصد از کل نیروی کار و افزایش نرخ بیکاری در این کشور به ۳۴ درصد خواهد شد. از دیگر پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی این سناریو، نرخ بالای جرم و جنایت و افزایش احتمال آوارگی و مهاجرت‌های بی‌رویه خواهد بود.

براساس اینفوگرافیِ فوق، با اجرای فرآیند پرکردن آب سد، کمبود مطلق آب برای هر فرد در مصر ۵۰۰ متر مکعب و کمبود نسبیِ ۱۰۰۰ متر مکعب برای هر فرد در سال است. در حالیکه نیاز به انرژی سالانه ۳۲ درصد افزایش می‌یابد؛ بیش از ۶۰ درصد از جمعیت اتیوپی به برق دسترسی ندارند. پر شدن سد النهضه در بازه زمانی مورد نظر اتیوپی (۳ تا ۷ سال) منجر به کاهش ۲۵ درصدی آب رود نیل و کاهش ۳۰ درصدی تولید انرژی به وسیله سد آسوان خواهد شد.
مساله کم‌آبی و بی‌آبی به تدریج در حال تبدیل شدن به یک بحران جدی در میان کشور‌ها است؛ به همین دلیل برخی اندیشمندان استدلال می‌کنند مشکل آب می‎‌تواند یکی از دلایل عمده در جنگ‌های آینده باشد. سد النهضه تنش‌های جدی میان مصر، اتیوپی و سودان ایجاد کرده است و علیرغم مذاکرات گوناگون همچنان به توافق قابل قبولی دست نیافتند. اتیوپی سد النهضه را یک حق قانونی و نوعی غرور و افتخار ملی برای دستیابی به توسعه اقتصادی می‌بیند. مصر، که ۹۰ درصد از منبع آب و ۸۰ درصد کشاورزی آن به نیل وابسته است، سد النهضه را تهدیدی برای موجودیت و امنیت ملی خود می‌داند. سودان نیز علاوه بر فرصت‌های سد برای تولید برق، نگرانی‌هایی درباره خشکسالی و سیلاب دارد. با توجه به چنین وضعیتی، هنوز چشم انداز روشنی برای طرف‌های درگیر در سد النهضه وجود ندارد و علیرغم انتقادات و تنش‌ها، تلاش‌ها برای حل و فصل مسالمت آمیز منازعه وجود دارد.

[1] https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/7/15/%D8%B3%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%88%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D8%A1

[2] https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/7/10/%D8%A7%D8%A7-36

[3] https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/7/13/%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%A9-5

[4] https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%A9-%D8%AA%D8%AD%D8%AB-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%AD%D9%84%D9%91-%D9%85%D8%B4%D9%83%D9%84%D8%A9-%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%A9-%D8%B3%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%A7/1886249

[5] https://www.aljazeera.net/news/politics/2020/7/15/%D8%B3%D9%8A%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D9%88%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D8%A1

[6] https://www.dw.com/ar/%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A1-%D8%A3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D8%B1%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%A2%D9%81%D8%A7%D9%82-%D8%AD%D9%84%D9%8D-%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%B6%D9%84%D8%A9-%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%A9/a-53929543

[7] https://www.dw.com/ar/%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A1-%D8%A3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D8%B1%D8%B3%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%A2%D9%81%D8%A7%D9%82-%D8%AD%D9%84%D9%8D-%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%B6%D9%84%D8%A9-%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%A9/a-53929543

[8] https://www.alarabiya.net/ar/arab-and-world/egypt/2020/07/28/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%B3%D9%8A-%D9%85%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%B6%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%87%D8%B6%D8%A9-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%83%D8%A9-%D8%B3%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%84

میثم غفاری نژاد