"تاثیرگذاری تبلیغات دینی"

خلاصه

تبلیغات را از ابزارهای اقناع و اطلاع رسانی و حتی تربیت دانسته‌اند. تبلیغات نوعی از اطلاع رسانی است که نگرش و کنش مخاطب را موضوع عمل خود قرار داده و در نهایت به دنبال همسو کردن مخاطب با افکار مبلغ است

نتایج

تبلیغات را از ابزارهای اقناع و اطلاع رسانی و حتی تربیت دانسته‌اند. تبلیغات نوعی از اطلاع رسانی است که نگرش و کنش مخاطب را موضوع عمل خود قرار داده و در نهایت به دنبال همسو کردن مخاطب با افکار مبلغ است. دین نیز از این ابزار برای هدایت انسان‌ها به آموزه‌ها و دستورات خود استفاده می‌کند و در کنار انتقال مفاهیم دینی، به تربیت و تعالی دادن انسان‌ها می‌پردازد.
معاونت فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات با دغدغه بررسی دو موضوع مهم در تبلیغات دینی یعنی کارآمدی این تبلیغات و اثر بخشی آن‌ها، اقدام به برگزاری نشستی تخصصی با حضور کارشناسان حوزه تبلیغ دینی نمود: دکتر محدثی (جامعه شناس)، حجت الاسلام زائری (کارشناس دینی)، حجت الاسلام دکتر قهرمان نژاد (کارشناس تاریخ تمدن اسلامی و موضوعات دینی). در این نشست ابتدا وضع موجود تبلیغات دین در قیاس با وضعیت آرمانی و مطلوب به بحث گذاشته شد و در آخر (و همچنین در میان صحبت مدعوین) پیشنهادها و راهبردهایی برای سامان دادن به امر تبلیغات دینی مطرح شد.
وضعیت موجود
در آغاز نشست دکتر محدثی مهم‌ترین آسیب تبلیغات دینی به عنوان ابزار اجتماعی شدن دینی انسان‌ها در جامعه امروز ایران را "مشکل در انتقال فرهنگ دینی" دانست. به این معنی که خانواده‌هایی دیندار فرزندانی به دور از فضای دین پرورش داده‌اند. او این آسیب را فقط به خانواده‌ها وارد ندانست و سازمان‌ها و نهادها و به صورت کلی هرگونه ساختاری که برنامه ای برای تبلیغ دینی دارد را نیز در این آسیب مورد نقد قرار داد. خانواده‌ها به عنوان سنگر اول انتقال فرهنگ دینی و تبلیغ ارزش های مذهبی کارکرد خود را به درستی انجام نداده و نهادهایی مانند رسانه (شامل تلویزیون، سینما، ادبیات و ...)، مدرسه، دانشگاه و هر نهادی که با تخصیص بودجه و هزینه ای مشخص، به تولید محتوای فرهنگی به عنوان ابزار تبلیغ دینی می‌پردازد نیز؛ از انجام وظیفه خود باز مانده است.
اهم مصداق های ایشان دو موضوع "حجاب" و "امر به معروف و نهی از منکر" بود که علی رغم توصیه اشخاص و نهاد های مختلف مورد پذیرش بخشی از جامعه قرار نگرفته‌اند.
دکتر محدثی در ادامه به بحث (به صورت خلاصه) در مورد آسیب های تبلیغ دینی به صورت خاص و طُرق انتقال فرهنگ دینی به صورت عام؛ پرداخت که در زیر می‌آیند:
? آغشته شدن تبلیغ دینی در برخی از مواقع به اسطوره و افسانه به جای تعقل و استدلال،
? شریعت زده شدن تبلیغ دینی و ترجیح فقه و شریعت به عنوان بروز ظاهری دین در نسبت اخلاق دینی به عنوان تجلی درونی آن
? عدم توجه به مراحل رشد انسانی در امور تبلیغ دینی و یکسان انگاری مخاطب چه کودک و چه بزرگسال برای دریافت محتوا
? نادیده گرفتن مراحل رشد عقلانی و ایمانی مخاطبان و پیشنهاد هنجارهایی یکنواخت به او بدون توجه به وضعیت روحی و روانی او
? انتزاعی بودن تبلیغات دینی و عدم انطباق با شرایط روز و مسائل انسانی و غیر قابل دسترس معرفی کردن شخصیت های دینی و معرفی صرف به عنوان انسان‌هایی آسمانی
? آمرانه شدن تبلیغات دینی به دور از تعامل و گفتگو
? سیاست زدگی تبلیغات دینی
? تبلیغ نادرست دین به صورتی نسبی خشن، تندخویانه و ضد شادی که این وضعیت با چهره واقعی دین فاصله دارد.
? مبالغه بیش از حد در تبلیغ دین
حجت الاسلام زائری در ادامه نشست ضمن بیان انتقاداتی به موارد مطرح شده با کلیت آسیب زا بودن تبلیغ دینی (به صورت کنونی) موافقت کرده و مصادیقی از این آسیب‌ها را بیان کردند. انتقادات ایشان به موارد مطرح شده در صحبت های دکتر محدثی بیشتر به تعمیم مصادیق به کلیات در بحث تبلیغ دینی و همچنین استفاده نکردن از نظرات موثق خبرگان دینی (شامل مفسران و روحانیونِ صاحب رأی) در تنظیم موارد بیان شده بود.
محورهای اصلی انتقادات ایشان به تبلیغات دینی که با موارد قبلی متفاوت هستند به شرح زیرند:
? نگاه حاکمیتی و دولتی به بحث تبلیغ دینی و در حاشیه راندن تلاش‌ها و حرکت های مردمی.
? عدم تطابق پژوهش های این حوزه با واقعیات جامعه.
? هماهنگ نبودن نوع تبلیغات با نیازهای مخاطب امروزی و وجود شکاف بزرگ بین علمای دین و مخاطبان ایشان.
در نگاه ایشان دو تهدید بزرگ و غیرقابل انکار در مورد تبلیغات دینی و انتقال فرهنگ مذهبی وجود تهدیدات بیرونی و نبودن دغدغه در میان مردم برای دینداری است. در دوران گذشته جامعه دغدغه دینداری داشت و بیشتر مردم به دنبال مسائل اعتقادی بودند ولی در عصر حاضر بسیاری از جوانان مسائل دینی و نیاز های خود درباره این موضوع را پیگیری نمی‌کنند و اهمیتی برای آن‌ها قائل نیستند و می‌توان گفت دین از زندگی آن‌ها خارج شده است. تهدیدات بیرونی نیز که تفسیری از آن مفهوم "تهاجم فرهنگی" است نیز بسیار محکم و با برنامه عمل می‌کند. (تعدد تأسیس شبکه های ماهواره ای مانند من و تو و گروه GEM بهترین مصداق این تهدیدات هستند.)
البته با وجود تمامی این تهدیدات و نقاط ضعف، دین و فرهنگی دینی هنوز در جامعه ایرانی ریشه دارد که این خود امر مبارکی است.
در ادامه بحث دکتر قهرمانی نژاد نیز انتقادات و پیشنهاداتی مشابه مطرح کردند که اهم آن‌ها لزوم شناخت مخاطب تبلیغ دینی و استفاده از ابزار روز بود. نکته قابل توجه در بحث ایشان اشاره به تعدد سیاست‌ها و راهبردهای مختلف در مورد تبلیغات دینی بود. تشتت در سیاست‌ها آسیب زننده تر از تعدد در ساختارها و نهاد های مجری است که سردرگمی و اتلاف منابع را منجر می‌شود.
دکتر بنیانیان به وجود نظام های موجود برای تبلیغ و تربیت دینی اشاره کردند که جایگزینی این نظام‌ها با ساختار های مدرن (مانند مداح به جای روحانی، فرهنگسرا به جای مسجد) قدرت اصیل تبلیغات دینی را کاهش خواهد داد.
انتقاد اصلی ایشان به خارج شدن نقش روحانیت از زندگی مردم و عدم تطبیق این نقش با شرایط جدید بود به این صورت که روحانیت باید برای تمامی نیاز های انسان ایرانی امروز پاسخ داشته باشد و فقه و شریعت به صورت تخصصی (مانند فقه علمی، هنری، اجتماعی، صنعتی و ...) وارد عرصه عمومی جامعه گردد. روحانیان در ساختن باور های اعتقادی مردم نقش دارند و تنها راه ورود ایشان به این عرصه، تخصصی کردن نقش‌ها و انطباق با شرایط روز است.
پیشنهادها و راهبردها
این نشست بیش از اینکه به راهبردهای تبلیغ دینی بپردازد (چگونه و از چه راهی) به انتقادات و برخی مسائل نظری در این حوزه پرداخت که پیشنهادات زیر از نظرات مدعوین استحصال می‌گردد:
? نکته مشترک صحبت تمامی مدعوین عدم شناخت درست از مخاطب تبلیغات دینی است. به همین جهت پیشنهاد می‌گردد پژوهش‌هایی بنیادی از جنس مطالعات سنخ شناسی (گونه شناسی) برای حوزه های مختلف انجام پذیرد.
? سیاست‌ها و مراکز سیاست گذاری در حوزه تبلیغ دینی یکسان سازی یا حداقل همسو گردند. در حال حاضر نهادهایی که به صورت رسمی پرچمدار تبلیغات دینی هستند (مانند سازمان تبلیغات اسلامی) در رقابت سیاستی، بودجه ای و اجرایی با سازمان‌ها و نهاد های گوناگون (مانند وزارت خانه‌ها و حتی بانک‌ها) فعالیت می‌کنند که برخی اوقات نه تنها ناهماهنگ که در تضاد با هم عمل می‌کنند.