«ضرورت ساماندهی آموزش‌های پیش از دبستان»

١. اهمیت و ضرورت
هدف تربیتی در تعالیم انسان‌ساز مکتب اسلام، فراهم آوردن زمینه تربیت‌پذیری و هدایت آدمیان، برای دستیابی به «حیات طیبه» و رسیدن به «مقام خلیفه الهی» است. به همین دلیل توجه تربیتی به تمام مراحل رشد انسان، به ویژه دوران کودکی و نوجوانی، مورد تاکید اولیای آخرین دین الهی قرار گرفته است به گونه‌ای که امیر سخن حضرت علی (ع) فرمودند: «الْعِلْمُ فِی الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ».
تجربه‌های بشری و یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد سبک زندگی انسان در دوره بزرگسالی، در تصویر ذهنی و شیوه تربیتی او در دوره کودکی نهفته است. لذا نظام‌های آموزشی در سطح ملی و جهانی از دیرزمان، به تعلیم و تربیت این دوره سنی، توجه داشته‌اند. در دهه‌های اخیر، به دلیل یافته‌های علوم شناختی و «آموزش مغز محور»، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی آموزشی و تربیتی برای سنین قبل از دبستان، به شدت مورد توجه قرار گرفته است به‌گونه‌ای که بسیاری از کشورها، با پایین آوردن سن ورود به مدرسه و طولانی کردن دوران تحصیلات مدرسه‌ای، برای استفاده بهینه از فرصت طلایی و سرنوشت ساز این دوره سنی، سرمایه‌گذاری و اقدام نموده‌اند. برخی از کشورها، مانند فنلاند و سنگاپور که رتبه‌های برتر نظام آموزشی جهان را کسب کرده‌اند، برای ساماندهی و مدیریت اثربخش این دوره سنی، سازمان‌ها و مؤسسات ویژه راه‌اندازی نموده‌اند. مطالعات طولی نشان می‌دهند هر یک دلار سرمایه‌گذاری در آموزش کودکان، 5 تا 16 دلار برگشت سرمایه خواهد داشت.
خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آموزش‌های پیش از دبستان مورد توجه فزون‌تر خانواده‌ها و نهادها و مؤسسات آموزشی قرار گرفته است و در سال‌های اخیر، این عطف توجه، به عنوان سرمایه اجتماعی، سیر صعودی خود را طی می‌کند. متأسفانه عدم سیاست‌گذاری مشخص و شفاف و عدم ساماندهی مراکز و مؤسسات آموزش‌های قبل از دبستان، به ویژه اختلاف‌نظر حقوقی و مدیریتی وزارت آموزش و پرورش و سازمان بهزیستی، وحدت فرماندهی این حوزه را از بین برده است و این امر آسیب‌ها و مشکلات فراوان به همراه داشته است که از آن جمله می‌توان به سوء استفاده برخی از مؤسسات و آموزشگاه‌های غیردولتی در آموزش‌های غیر اخلاقی و ناهماهنگ با مبانی و اصول تعلیم و تربیت اسلامی به کودکان معصوم و آینده‌ساز اشاره کرد.
از سوی دیگر، براساس تعالیم مکتب اهل بیت (ع)، پدران و مادران مسئولیت خطیر تربیت فرزندان، به ‌ویژه در این دوره سنی را، بر عهده دارند لذا باید با توانمندسازی آنان، ضمن صیانت از کیان خانواده و ارتقای دانش تربیتی در محیط خانوادگی، زمینه تربیت نسل مؤمن، انقلابی، فعال، با نشاط و صالح را فراهم آورد.
این گزارش به توصیف وضع موجود آموزش‌های پیش از دبستان و ارائه پیشنهادهای اثربخش در این حوزه می‌پردازد.
٢. وضعیت موجود آموزش‌های پیش از دبستان
٢-١. در سال تحصیلی ٩٥-٩٤ حدود ٧٥٠ هزار نفر در سنین ٥ و ٦ سالگی در ٢٨ هزار آموزشگاه و ٤٢ هزار کلاس در مراکز پیش از دبستان وابسته به آموزش و پرورش به فراگیری اشتغال داشته‌اند. این مراکز اکثرا غیردولتی بوده و براساس ضوابط و نظارت آموزش و پرورش دایر شده‌اند. این گروه، حدود ٥٦/٧ درصد کودکان واجد شرایط و تحت پوشش داشته‌اند.
محتوای آموزشی این مراکز براساس مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش، «تربیت محور» مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی بوده و برای ارتقای مهارت‌های ذهنی، عاطفی، جسمی و بدنی، ارتباطی ... کودکان در قالب بازی، فعالیت‌های ورزشی، هنری و فرهنگی ارائه می‌شود.
٢-٢. در همین سال، سازمان بهزیستی، حدود ٧٠٠ هزار نفر کودک صفر تا ٦ سالگی را در ١٧ هزار مهدکودک و ١٢ هزار مرکز پیش‌دبستانی تحت پوشش داشته است.
٢-٣. وزارت آموزش و پرورش، برای تقویت آموزش‌های زبانی و آشنایی بیشتر کودکان مناطق دو زبانه و محروم با زبان فارسی، اقدام به برگزاری دوره آموزشی یک ماهه (در شهریور ماه) می‌نماید که در سال تحصیلی ٩٥-٩٤ بیش از ٨٠ هزار کودک از این آموزش‌ها بهره‌مند شده‌اند.
٢-٤. علاوه بر آن، در سال تحصیلی ٩٥-٩٤، با استفاده از اعتبارات دولتی و مشارکت مردم در مناطق دو زبانه و محروم، ١١٠ هزار نفر کودک در کلاس‌های زبان آموزی و ٢٥ هزار نفر در کلاس‌های چند پایه مدارس به فارسی آموزی پرداخته‌اند.
٢-٥. هم‌اکنون حدود ١٤ نهاد، وزارت خانه و دستگاه دولتی، (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی – سازمان بسیج (با حدود ٢٠٠ هزار کودک تحت پوشش) – سازمان تبلیغات اسلامی - شهرداری، مؤسسات قرآنی، مؤسسات جوار کارخانه و ...) به امر تاسیس و اداره مهدکودک‌ها و مراکز پیش‌دبستانی اشتغال دارند.
٢-٦. صدها آموزشگاه، مهدکودک، مرکز آموزش پیش دبستانی توسط بخش خصوصی و غیردولتی در این عرصه فعال هستند که تعدادی از آنها وابسته به آموزش و پرورش و تعدادی وابسته به سازمان بهزیستی و اندکی هم بدون اخذ مجوز فعالیت دارند.
علیرغم حساسیت بسیار بالای محتوای آموزشی در این دوره سنی و علیرغم تاثیر فراوان توانمندی و شخصیت معلمان و مربیان این دوره و حتی علیرغم تاثیر فراوان محیط آموزشی، فرهنگی، تربیتی و فیزیکی آموزشگاه‌ در این گروه سنی، متاسفانه تعداد قابل توجهی از این مراکز فاقد ضوابط، صلاحیت‌ها و استانداردهای مورد نظر نظام آموزشی و فرهنگی کشور می‌باشند.
٣. آموزش‌های پیش از دبستان در آیینه قوانین و مقررات:
٣-١. مسئولیت اعلام ضوابط و معیارهای مربوط به تاسیس و ترویج و تاسیس مهدکودک‌های ویژه کودکان سنین کمتر از ٤ سال از سال ١٣٥٤ تا سال‌های اولیه انقلاب اسلامی بر عهده سازمان بهزیستی بوده است که این مسئولیت را در سال‌های اخیر به آموزش کودکان قبل از دبستان (٦ سالگی تمام) تعمیم داده‌اند.
٣-٢. در سال ١٣٦٠ مجلس شورای اسلامی قانون هزینه سرانه واحدهای آموزشی وابسته به وزارت آموزش و پرورش و کودکستان‌ها و آمادگی‌ها را به تصویب رساند و این مسئولیت به آموزش و پرورش واگذار شد.
٣-٣. در سال ١٣٦٥ براساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مسئولیت صدور جواز تاسیس و نظارت بر اداره مهدکودک خصوصی و غیرانتفاعی به سازمان بهزیستی واگذار شد.
٣-٤. در سال ١٣٦٧ مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون «تاسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی» مسئولیت صدور مجوز برای کودکستان‌های غیردولتی را به آموزش و پرورش واگذار کرد.
٣-٥. در جلسه ٤٢٢ شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ١٣٧٧، مسئولیت کلیه مسائل آموزش پیش دبستانی به شورای عالی آموزش و پرورش واگذار شد.
٣-٦. شورای عالی آموزش و پرورش در سال‌های ١٣٨١ و ١٣٨٢ و ١٣٨٧، اساسنامه دوره پیش دبستانی دو ساله (٥ و ٦ سالگی) و راهنمای برنامه درسی و اصول و چارچوب برنامه و فعالیت‌های آموزش و پرورش دوره پیش دبستانی را به تصویب رساند.
٣-٧. در سال ١٣٩٠ شورای عالی انقلاب فرهنگی با تصویب سند تحول بنیادین این مسئولیت را به آموزش و پرورش واگذار کرد (بند ١٠ از راهبردهای کلان، راهکار ٦-٥ ...)
٣-٨. در بند ٢ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در آموزش و پرورش مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال ١٣٩٢ بر «ارتقای جایگاه آموزش و پرورش به مثابه مهمترین نهاد تربیت نیروی انسانی و مولد سرمایه اجتماعی عهده‌دار اجرای سیاست‌های مصوب و هدایت و نظارت بر آن (از مهدکودک و پیش دبستانی تا دانشگاه) به عنوان اثر حاکمیتی» تأکید شده است.
٣-٩. در اقدام ملی ٣٦ از راهبرد کلان ٦ نقشه جامع علمی کشور بر ارتقای نقش جایگاه مهدکودک‌ها و آموزش پیش دبستانی در نظام تعلیم و تربیت به منظور رشد خلاقیت‌ها و مهارت‌های لازم و روحیه جستجوگری تاکید شده است.
٤. نکات قابل تامل
٤-١. آموزش رسمی و اجباری برای تمام کودکان لازم‌التعلیم، در ایران، از ٧ سالگی (پایان ٦ سال تمام) آغاز و به مدت ١٢ سال ادامه می‌یابد.
٤-٢. آموزش و پرورش به دلیل مشکلات شدید مالی و اعتباری سال‌های اخیر، از اضافه کردن و اجباری نمودن آموزش‌های قبل از دبستان به آموزش رسمی و الزامی برای تمام کودکان خودداری کرده است. زیرا در آن صورت، در هر گروه سنی، حداقل یک میلیون نفر به جمعیت دانش‌آموزی اضافه می‌شود (به بیان دیگر، تعداد کودکان صفر تا ٦ سال حداقل ٦ میلیون نفر می‌باشند).
٤-٣. مجلس شورای اسلامی، در آخرین مصوبه خویش در لایحه « قانون تاسیس و اداره مدارس و مراکز آموزشی و پرورشی غیردولتی» (٩٥/٨/١٠) مسئولیت صدور مجوز و ارائه برنامه  مهدکودک‌ها را به سازمان بهزیستی و مسئولیت تعیین شاخص‌های آموزشی و پرورشی و تدوین محتوا و نظارت بر مهدکودک‌ها و مسئولیت صدور مجوز فعالیت مراکز آموزش پیش از دبستان به وزارت آموزش و پرورش واگذار شده  است.
٤-٤. اکثریت اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، با عنایت به آسیب‌های فرهنگی و تربیتی تعدادی از مهدکودک‌ها و با توجه به ماهیت و مأموریت ذاتی و سازمانی آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت) و سازمان بهزیستی (توانمند سازی) و با عنایت به حاکمیت رویکرد فرهنگی ـ تربیتی، تمایل به واگذاری این مسئولیت به آموزش و پرورش دارند و بر آن تاکید می‌نمایند.
پیشنهادات راهبردی
با عنایت به اهمیت و حساسیت دوران کودکی در شکل‌گیری شخصیت آدمی و ضرورت اهتمام جدی حاکمیت به زمینه‌سازی برای تربیت نسل جوان در طراز جمهوری اسلامی، پیشنهادات زیر تقدیم می‌شود:
١. با تجمیع امکانات، منابع، پست‌های سازمانی و نیروی انسانی مرتبط در دستگاه‌های مختلف؛ «سازمان کودک و خانواده» وابسته به وزارت آموزش و پرورش ایجاد شود تا مسئولیت سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای برنامه‌های آموزشی و تربیتی قبل از دبستان (صفر تا شش سالگی) را مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی و متناسب با شرایط و اقتضائات کشور بر عهده بگیرد و دولت منابع و اعتبارات مورد نیاز برای تحت پوشش بودن افراد این گروه سنی را تامین نماید. در این طرح از ظرفیت و امکانات بخش خصوصی و غیردولتی، به‌ویژه مشارکت خانواده‌ها، حداکثر استفاده به عمل خواهد آمد. توانمندسازی خانواده‌ها نیز در دستور کار این سازمان قرار گیرد.
٢. در غیر این صورت، مرکز تعلیم و تربیت کودکان زیر سن مدرسه به دو بخش تقسیم شود:
٢-١. کودکان قبل از ٤ سال تمام با عنوان «مهدکودک» در دو بخش شیرخوار (تولد تا ٢ سالگی) و نونهال (٢ تا پایان ٤ سالگی):
- مجوز تاسیس و فعالیت مراکز نگهداری از کودکان مهدکودک زیر ٤ سال (شیرخوار و نونهال) با سازمان بهزیستی باشد.
- فعالیت‌های آموزشی و تربیتی این مراکز، در چارچوب مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش و با نظارت وزارت آموزش و پرورش انجام شود.
٢-٢. کودکان ٥ و ٦ سال تمام با عنوان «پیش دبستانی» به صورت دوره رسمی ٢ ساله:
- مجوز تاسیس و فعالیت‌های آموزشی و پرورشی دوره پیش دبستانی با وزارت آموزش و پرورش باشد. و تمام دستگاه‌ها و مؤسسات دولتی و غیردولتی در چارچوب ضوابط و مقررات و با نظارت آموزش و پرورش فعالیت نمایند.
٢-٣. برای اجرای بندهای ٢-١ و ٢-٢، از ظرفیت و امکانات تمام دستگاه‌ها و مؤسسات، به ویژه بخش غیردولتی، در چارچوب قوانین و مقررات، حداکثر استفاده به عمل آید و از اعتبارات دولتی برای گسترش آموزش‌های پیش دبستانی در مناطق محروم، با اولویت مناطق دو زبانه، استفاده شود.
یادآوری: در صورت پذیرش و اجرای بند ٢ فوق‌الذکر، لازمست تمام قوانین و مقررات موجود در چارچوب آن، بازنگری و اصلاح شوند.
٣. در لایحه برنامه ششم توسعه، به موضوع «آموزش‌های قبل از دبستان» به صورت کامل و جامع توجه کرده و اعتبارات لازم برای ارائه خدمات آموزشی و تربیتی تأمین ‌شود.