چالش های نظام ارزی کشور، ایده ها و راهکارها

چکیده

گروه علمی پژوهشی اقتصاد پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، ششمین جلسه راهبرد ایرانی با عنوان " چالش های نظام ارزی کشور، ایده ها و راهکارها " را در محل پژوهشکده برگزار کرد. در این نشست که با حضور سه تن از اساتید مدعو آقایان کامران ندری، علی سعدوندی و خانم کیانی‌راد و با حضور شماری از کارشناسان برگزار شد، کارشناسان به تبادل نظر در خصوص شرایط، تحولات و چالش‌های نظام ارزی کشور پرداختند و راهکارهای خود را در این زمین مطرح کردند.

دکتر مینو کیانی‌راد: پنجره واحد ارزی راهکار کنترل تقاضا و قیمت ارز

در این چند سال شاهد نوسانات نرخ ارز در تمامی دولت‌ها بودیم. تا سال 1372 سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز را داشتیم. این دوره شامل انقلاب و حتی جنگ تحمیلی هم می‌شود. دو مقوله جدا و در عین حال کاملا مرتبط به هم وجود دارد: 1- سیاست‌های نرخ ارز 2- نظام ارزی. هرچقدر سطح محدودیت‌های سیاست‌های نرخ ارز بیشتر باشد، نظام ارزی به سمت نظام میخکوب ارزی می‌رود. که میخکوب نرم، میخکوب خزنده، میخکوب شبه خزنده و شناور آزاد داریم. در دوره‌هایی که بانک مرکزی برای ثبات بخشی برنامه‌ریزی کرده است، بانک مرکزی سعی کرده است سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز را دنبال کند.

اما از سال 90 شاهد آن هستیم که دو نرخ بازار و نرخی که از طرف بانک مرکزی تعیین می‌شود واگرا می‌شود. در این چند سال پله‌های مختلفی در نرخ ارز داشته‌ایم که این پله‌ها به صورت منظم نیستند، بنابراین نظام نرخ ارزی کشور را نمی‌توانیم میخکوب خزنده بنامیم. زمانی نظام ارزی شناور مدیریت شده خواهد بود که بازیگران متعدد در بازار باشد. سمت عرضه و تقاضا باید بازیگران زیادی داشته باشد تا هر یک از این بازیگران به صورت مجزا نتواند بازار را تحت تاثیر قرار دهد. به نظر می‌رسد که بانک مرکزی به صورت برنامه مشخصی در سیستم کشور عمل نمی‌کند.

کاری که ما در سال 90 شروع کردیم و به نظرم راهکار مناسبی برای کنترل تقاضای ارز است، پنجره واحد ارزی است. گام‌هایی را برای اجرای آن در نظر گرفتیم و تا حد قابل قبولی هم جلو رفت، اما پس از تغییر دولت متاسفانه ادامه پیدا نکرد و تمام تلاش‌های ما از بین رفت. در این طرح هدف ما این بود که اطلاعات نهادهای مختلف را به هم متصل کنیم و این اطلاعات و روند آن‌ها جلوی چشم بانک مرکزی باشد و از این رو متناسب با آن بتواند سیاست‌گذاری پولی انجام دهد و تقاضای ارز را کنترل کند. قرار بر این بود که اطلاعات گمرک، وزارت اقتصاد، وزارت صمت و ... با اطلاعات بانک مرکزی یکپارچه شود. از این طریق می‌توانستیم تقاضاهای واقعی برای ارز را شناسایی کنیم و تقاضاهای سفته‌بازی برای ارز و دلار را حذف کنیم. که این اتفاق می‌توانست نرخ ارز را به خوبی کنترل کند.

از سال 90 ما تلاش کردیم با راهکارهای مختلف و استفاده از اطلاعات گوناگون فعالیت‌های اقتصادی نرخ بازار آزاد و نرخ اعلامی بانک مرکزی را به یکدیگر نزدیک کنیم و پیش‌بینی ما این بود که این دو نرخ در سال 93 یکسان شود و دیگر دو نرخ بهره در بازار نداشته باشیم که متاسفانه با تغییر دولت سیاست‌های ارزی نیز تغییر پیدا کرد.

دکتر علی سعدوندی: لزوم تفکیک بودجه ریالی از ارزی برای جلوگیری از بیماری هلندی

کشور در سیاست‌ها ارزی بسیار بد عمل کرده است. به دلیل سیاست‌های غلط نرخ ارزی فرصت‌های توسعه و استفاده از پنجره جمعیتی را از دست دادیم. در این مدت زمان نرخ رشد سرمایه در کشور ما منفی بوده است. اگر ما در مدیریت کلان اقتصادی درست عمل کرده بودیم تحریم برای ما بی معنا بود. امید بود که نرخ های رشد 2 رقمی را بعد از 2010 ببینیم که این اتفاق نیفتاد. کشورهای دنیا یک انتخابی دارند بین نظام ارزی شناور و نظام ارزی تثبیت شده. البته برخی می گویند که نظام ارزی شناور مدیریت شده هم داریم که این به نظر من بی معناست. این وضعیتی که ما داریم آن است که نرخ ارزی را ادامه میدهیم تا زمانی که دیگر نتوانیم قیمت ارز را کنترل کنیم و قیمت افزایش پیدا می‌کند. نظام ارزی را ما به گونه‌ای چیدیم که افراد ثروتمند را حمایت کرده ایم و به آن‌ها رانت داده‌ایم و این افراد ارزها را از کشور خارج کرده‌اند. الان در کشور یک رانت‌خواری و ارزپاشی ویژه‌ای را انجام می‌دهیم و رانت 4200 را در اختیار برخی از واردکنندگان قرار می‌دهیم و آن‌ها کالا را وارد می‌کنند و با قیمتی بین نرخ آزاد و نرخ ارز 4200 میفروشند. وقتی شما برای واردات سوبسید می‌دهید یعنی تولید کشور را به قهقرا ببرید. در حالیکه طرح‌هایی بود که همین منابع ارزی را به تولید داخل برسانیم و خودکفا بشویم. در همین زمان به جای اینکه به تولیدکنندگان دانه‌های روغنی سوبسید بدهیم به وارد کننده سوبسید می‌دهیم. اساسا دخالت دولت در نظام ارزی کار اشتباهی است و فساد ایجاد می‌کند.

یکی از مشکلاتی که نحوه مدیریت ارز در کشور ما و دخالت دولت ایجاد کرده است، همان بیماری هلندی است. یعنی زمانی که درآمدهای ارزی ما بالا رفته است و این ارز توسط دولت تسعیر شده و ریال به بازار تزریق شده است. قیمت ارز کاهش می‌یابد و در نتیجه تولید داخلی دیگر صرف ندارد. از طرف دیگر به خاطر ریالی که توسط بانک مرکزی به بازار تزریق شده است تورم خواهیم داشت که برای جلوگیری از رشد قیمت‌ها، دولت دلارهای نفتی را به واردات کالاهای مصرفی اختصاص می‌دهد و در نتیجه درآمدهای ارزی ما عملا در جیب تولیدکنندگان خارجی می‌رود و تولید کشور تعطیل می‌شود. برخی‌ها در قالب اصلاح نظام بودجه، پیشنهاد اختصاص دلارهای نفتی به هزینه‌های عمرانی دولت به جای هزینه‌های جاری دولت را دادند. اما این حالت هم چنان تفاوتی با حالت قبل ندارد چرا که به هر صورت دلار تسعیر شده و اثرات خودش را خواهد داشت. راهکار اساسی که باید دنبال شود، تفکیک بودجه ریالی از ارزی است. بدین معنا که هرچه درآمد ارزی وجود دارد صرف هزینه‌ها و مصارف ارزی شود و دلار تسعیر نشود. در واقع دلار باید صرف هزینه‌های ارزی عمرانی شود. ما باید با استفاده از درآمدهای ارزی سیستم ریلی کشور را بازسازی و خطوط جدید اضافه کنیم. باید با استفاده از این درآمدها مناطق ویژه‌ای مانند منطقه ویژه سواحل مکران را راه‌اندازی کنیم و از آن برای ظرفیت و پتانسیل زیادی که کشور در تجارت دارد استفاده کنیم.

دکتر کامران ندری: فهم اشتباه مسئولین از توسعه اقتصادی، عامل نوسانات ارزی کشور

مزیت کشور ما این بود که همیشه مازاد تراز تجاری به خاطر درآمدهای نفتی داشتیم. ما ترجیح دادیم که از این مازاد برای تقویت پول ملی استفاده کنیم. چون یک کشور در حال توسعه بودیم، این تقویت می‌توانست به ما کمک کند که دانش را از خارج وارد کنیم و صنایع را ترمیم کنیم و توسعه پیدا کنیم. این تفکری بود که اکثر سیاست‌مداران ما داشته‌اند و هنوز نیز دارند. در حالی که توسعه باید به صورت تدریجی حاصل شود و اگر دلارهای نفتی را به یکباره وارد اقتصاد کنیم نه تنها توسعه‌ای اتفاق نمی‌افتد بلکه فساد و رانتی به وجود می‌آید که مسیر توسعه را نیز می‌بندد. در حالی که هنوز زیرساخت‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... هنوز فراهم نشده است با ارزپاشی نمی‌شود توسعه ایجاد کرد. بعد از انقلاب در سه مقطع با مشکل روبه رو شدیم. زمان آقای هاشمی سال های 73، 74، اواخر دوره دوم آقای احمدی نژاد و دوره فعلی.

دکتر کامران ندری:نظام ارزی کشور هم اکنون به معنای واقعی کلمه شناور است و دولت نقشی در تعیین قیمت آن ندارد. از این رو کسانی که در مورد نظام ارزی میخکوب و شناور مدیریت شده صحبت میکند باید گفت الان دیگر نظام ارزی واقعا شناور است و جز این نمیتواند باشد چون بانک مرکزی ارزی ندارد که بخواهد در بازار دخالت کند.

دوره اول به این خاطر بود که قیمت نفت به شدت سقوط کرد و بعد که قیمت نفت افزایش پیدا کرد مشکل ما حل شد. ابتدای دوره آقای احمدی نژاد بالاترین درآمد نفتی را داشتیم تا سال 90 که با تحریم‌های جدی روبه‌رو شدیم. برجام منجر به کاهش مشکلات شد و باز به سیستم میخکوب کردن برگشتیم و باز با از بین رفتن توافق برجام دوباره با مشکل درآمدهای ارزی مواجه شدیم و دوباره قیمت ارز افزایش پیدا کرد. عمده کشورهای صادرکننده نفت با این مشکل روبه‌رو هستند. به تصور بنده رژیم ارزی که در این 5 دهه گذشته در اقتصاد ما وجود داشته است ناشی از این واقعیت است که ما صادر کننده نفت بودیم و با اتکا به این درآمد نفتی به سمت توسعه برویم. منتها دیدگاه‌های غلط در عرصه تصمیم‌گیری کشور منجر به از بین رفتن فرصت‌های کشور شد. زمانی هم که کشور با مشکلات درآمد نفتی مواجه می‌شود چون خلق پول همچنان ادامه دارد ولی ما به ازای آن درآمد ارزی وجود ندارد خودش را به شکل تورم در کشور نشان می‌دهد.

اینکه ما بگوییم تحریم‌ها اثری نداشته است به نظرم حرف غلطی است و آدرس اشتباه دادن است. الان به واسطه تحریم‌ها ما نمی‌توانیم نفت بفروشیم و پول آن را دریافت کنیم. بنابراین در حال حاضر دولت ارز چندانی ندارد و آن مقدار ارزی هم که می‌تواند به دست بیاورد صرف خرید کالاهای اساسی می‌کند و این کار هم بسیار ضروری است. بنابراین در حال حاضر دولت اصلا ارزی ندارد که بخواهد در بازار دخالت کند و تغییر ایجاد کند. بنابراین نظام ارزی کشور هم اکنون به معنای واقعی کلمه شناور است و دولت نقشی در تعیین قیمت آن ندارد. از این رو کسانی که در مورد نظام ارزی میخکوب و شناور مدیریت شده صحبت می‌کند باید گفت الان دیگر نظام ارزی واقعا شناور است و جز این نمی‌تواند باشد چون بانک مرکزی ارزی ندارد که بخواهد در بازار دخالت کند.