پدیده جدید شهرنشینی؛ حاشیه نشینی حاشیه نشین ها

یکی از مهمترین مسایل اجتماعی کشورهای در حال توسعه، رشد و توسعه شتابان و ناهمگون شهرنشینی بوده است. این رشد نامتوازن در پی خود تبعاتی به همراه دارد. به گفته بسیاری از اندیشمندان این حوزه،  اساسی ترین مسئله شهرنشینی، مسئله حاشیه نشینی است. زمانی که صحبت از پدیده حاشیه نشینی می شود بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون جرم، فساد، فحشا، اعتیاد، خشونت تداعی می شود. آمارها حکایت از آن دارد که به شکل واقعی این قبیل مسائل و آسیب های اجتماعی در این مناطق بروز و نسبت به سایر مناطق شهر بیشتر است. حاشیه نشینی خود را به اشکال مختلف همچون آلونک نشینی، زاغه نشینی، کپرنشینی، اسکان غیر رسمی، سکونت گاه های نابهنجار و حلبی آبادها نشان می دهد. حاشیه نشینی پدیده ای واقعی است که حد وسط جامعه روستایی و جامعه شهری است. اما در امتداد حاشیه نشینی، پدیده ی دیگری تحت عنوان حاشیه نشینی حاشیه نشین ها شکل گرفته است. در این پدیده نوظهور حاشیه نشینان به واسطه مشکلات متعدد که مهمترین آن مسئله اقتصادی و تامین هزینه های مسکن است، توانایی ادامه سکونت در قسمت حاشیه ای شهر را ندارند و باز هم از مناطق حاشیه ای شهر عقب نشینی  می کنند. اگر متخصصان حاشیه نشینی را آپاندیس شهر می گویند. بایستی حاشیه نشینی حاشین نشین ها را به ویروس کشنده اجتماعی تشبیه کرد. 

 

شیوه زندگی تمام کسانی است که در محدوده اقتصادی شهری ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند. جاذبه شهری و رفاه شهری این افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطب های صنعتی و بازارهای کار می کشد. اکثر مهاجران، روستاییانی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی، راهی شهر می شوند.

 

منطقه ای از شهر است که واحدهای مسکونی رو به ویران، فرسوده و تجهیزات ناقص داشته و فرهنگ فقر، جدایی گزینی توده ای مردم روستایی از جامعه شهری، گوشه گیری و انزوا بر آنها غلبه یافته است.

 

اکثر افراد حاشیه نشین فاقد مهارت و سواد هستند. این گروه کسانی هستند که با موطن خود ارتباط دایمی دارند. انحرافات و بزهکاری در مناطق حاشیه ای شهرها فراوان است. درآمد اکثریت افراد در مناطق حاشیه نشینی پایین بوده و عموماً به مشاغل ساده و ابتدایی مشغول هستند و این که حاشیه نشین ها در سکونت گاه های غیر متعارف زندگی می کنند.

 

نامتوازن بودن بخش های مختلف شهری در ایران که باعث مهاجرت های عظیم به سمت شهرهای مرکزی ایران شده و دیگری افزایش جمعیت که نتیجه این بوده است که روستاها دیگر ظرفیت پذیرش افراد و جمعیت اضافی را نداشته است.

 

وضعیت نامطلوب اسکان آنان، ساختمان های ناهمگون و بدون رعایت اصول فنی و شهر سازی را به شهرها تحمیل می کند

حاشیه نشینی یک معضل اجتماعی است و آسیب های اجتماع نظیر رواج بزهکاری، اعتیاد، پخش مواد مخدر، دستفروشی و خدمات کاذب به همراه دارد.

عکس العمل حاشیه نشین ها نسبت به ناآرامی های سیاسی در مقایسه با ساکنان دیگر مناطق شهری سریع است.

بهداشت نامناسب در مناطق حاشیه نشین موجب شیوع بیماری های مختلف در آنها شده و می توانند دیگر مناطق شهری را به چالش بکشند.

 

زمانی که حاشیه نشین ها دچار درد، رنج و محرومیت زیاد می شوند و فرد احساس می کند که قادر به انجام هیچ کاری نیست و نسبت به وضعیت موجود دچار عصیان می شود. این حس عصیان خود را به شکل داغ ننگ نشان دهد. این داغ ننگ می تواند منجر به آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد، خودکشی، رشوه گیری، جنبش ها و عملیات های چریکی شود.

 

با سیر مهاجرت انسان از روستاها و شهرهای کمتر توسعه یافته به شهرهای بزرگ ، کلان شهرها دچار افزایش جمعیت و تورم انسانی شدند. هزینه های روزافزون و مشکلات اقتصادی، مهاجرین را مجبور به عقب نشینی از شهر به مناطق اطراف و حاشیه ای شهرها کرد. مهاجرین که در مناطق بالایی شهر سکونت داشتند به مناطق میانی شهر و کسانی که در قسمت میانی زندگی می کردند به قسمت های پایینی شهر نقل مکان کردند. اما در این بین مهاجرینی بودند که در قسمت حاشیه و پایین شهر سکونت داشتند که به سبب مواجه شدن با مشکلات اقتصادی و ناتوانی در تامین هزینه مسکن مجبور به عقب نشینی و در واقع دورتر از مناطق حاشیه ای شهر شدند.

از آنجا که حاشیه نشینان مجبور شدند که مناطق حاشیه ای شهرها را برای سکونت انتخاب کنند و مناطق حاشیه ای نیز به سبب آنکه امکانات و خدمات شهری مناسب (همچون مدرسه، آب، برق، گاز، کتابخانه، دانشگاه، نیروی انتظامی، مراکز درمانی و ... وجود نداشت و سطح فرهنگ نیز پایین بود منتج به بروز و ظهور مسائل اجتماعی از جمله آسیب های اجتماعی گردید.

اشاره شد حاشیه نشینی منجر به ظهور و بروز مسائل و مشکلات اجتماعی بسیاری شد. حاشیه نشینی فی نفسه آسیب اجتماعی نیست در واقع علت بسیاری از آسیب های اجتماعی است. این گونه می توان اذعان داشت که حاشیه نشینی یکی از مسائل اجتماعی ایران است که به صورت بالقوه پتانسیل و ظرفیت ایجاد آسیب و بحران های اجتماعی را دارد. زمانی که حاشیه نشینی این قبیل مسائل را درپی دارد. تصور حاشیه نشینی حاشیه نشین ها به مراتب سختر است.

حاشیه نشین ها به سبب نزدیکی با شهربعضی امکانات اولیه را به صورت قانونی و یا حتی غیر قانونی در اختیار دارند اما حاشیه نشینی حاشیه نشین ها از همین امکانات اولیه نیز محروم و بی بهره هستند. حاشیه نشینی را به عنوان آپاندیس برای یک شهر قلمداد می کنند اما در خصوص حاشیه نشینی حاشیه نشین این اعتقاد وجود دارد که به مانند یک ویروس کشنده اجتماعی است که در مناطق کم برخوردار و در میان افراد فاقد مهارت و سواد بوجود می آید. به تدریج این ویروس به سطح شهر می آید و همه مناطق شهری را فرا می گیرد و به تمام قشرها و طبقات جامعه منتقل و آسیب می رساند و در نتیجه موجب اضمحلال جامعه می گردد.

 

این که چه اقداماتی می توان در نظر گرفت تا از پدیده حاشیه نشینی به طور کلی و حاشیه نشینی حاشیه نشینان به طور خاص جلوگیری بعمل آید می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

در شهرهای بزرگ بخصوص کلان شهرها کشور حریم شهر مشخص و نسبت به تهیه نقشه جامع رشد شهر در جهات جغرافیایی اقدام گردد.

توزیع برابر امکانات، خدمات و فرصت ها برای روستاها، شهرهای کوچک و بزرگ

تشویق سازمان های غیر دولتی برای حضور و مشارکت در امر ساماندهی و توانمندسازی اجتماعات

ایجاد صندوق های محلی برای خرده وام و پس انداز مسکن و اشتغال با مشارکت و سرمایه ی اولیه خود مردم، ضمن بهره گیری از منابع دولتی، عمومی و خصوصی.