تصویب برنامه ۲۵ ساله همکاری های مشترک ایران و چین

چهاردهمین نشست تخصصی از سلسله نشست های رویداد استراتژیک با موضوع «تصویب برنامه ۲۵ ساله همکاری های مشترک ایران و چین: کنکاشی در ابعاد و ضرورت ها» به ابتکار گروه پژوهش های سیاست خارجی پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام در تاریخ شنبه 14 تیرماه برگزار گردید.

در راستای تحلیل و بررسی علمی این مسئله از کارشناسان برجسته ای و با حضور آقای مجیدرضا حریری (رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین) و آقای سید محمد حسین ملائک (سفیر اسبق ایران در چین و سوئیس) دعوت به عمل آمد تا به بررسی علمی این موضوع و پیامدهای آن بپردازند.

دکتر وحید قربانی؛ روابط ایران و چین تحت الشعاع نگرش غربی در سیاست خارجی ایران

در ابتدای جلسه دکتر وحید قربانی مدیر گروه سیاست خارجی به معرفی نشست رویداد استراتژیک در پژوهشکده تحقیقات استراتژیک و نیز تشریح جلسه این هفته یعنی «تصویب برنامه 25 ساله همکاری­های مشترک ایران و چین: کنکاشی در ابعاد و ضرورت­ها» پرداختند. ایشان با تشریح وضعیت روابط ایران و چین در سال های اخیر بیان فرمودند که روابط دو طرف در سال های اخیر مستحکم نبوده و مسیر سینوسی را طی کرده است. روابط اقتصادی ایران با چین قبل از نهایی شدن توافق برجام به 51 میلیارد دلار هم رسیده بود، اما بعد از برجام به دلیل تمایل کلی حاکم بر مناسبات خارجی کشورمان و گرایش دولت به غرب روابط ایران و چین دستخوش تحول شد و به گونه ای که کشورمان مدتی در چین سفیر نیز نداشت. 

با وجود تحریم و فشارهای ساختاری بین المللی مناسبات دو کشور در سال قبل 16 و 17 میلیاردی را تجربه کردند و روابط سیاسی و امنیتی خوبی با هم داشته اند. موضوع مورد بحث از تابستان گذشته زمزمه آن مطرح بوده، اما تعمقی پیرامون آن صورت نگرفته است. سوم تیرماه دولت پیش نویس توافقنامه 25 ساله را تصویب کرد و بحث پیرامون آن در محافل علمی داغ شد. این نکته شایان توجه است که ایران پیش نویسی را در داخل کشور خود تصویب کرده و برای عملیاتی شدن لازم است چین آن را در کشور خود نیز تصویب کند و هنوز اتفاق خاصی نیافتاده است. پرسش هایی که مطرح است، این است که ابعاد و خطوط کلی این پیش نویس در چه قالبی احتمالا به تصویب رسیده است؟ اساسا چه ضرورتی پشت پیشبرد پیش نویس این برنامه وجود دارد آن هم در آخرین سال دولت دوازدهم با این تجربه منفی؟ پرسش بعدی این است که تصویب این برنامه به این معناست که روابط کشورمان را در سطح بالای نظام بین الملل به چین تقلیل می دهیم؟

مجید رضا حریری؛ ماهیت اقتصاد ایران و چین عامل اصلی و طبیعی توافقنامه 25 ساله

مجیدرضا حریری رئیس اتاق مشترک ایران و چین بیان کردند که کاهش 52 میلیارد دلار تجارت ایران و چین به خاطر برجام نبود بلکه به خاطر کاهش قیمت نفت بود. بخش عمده تجارت و صادرات ما با چین نفت، میعانات، پتروشیمی و گاز است و 70 تا 80 درصد از جایگاه ما در تجارت جهانی همین کالاها هستند، اما ما در سطوح مختلف از مردم کوچه بازار تا سطوح بالای مدیریتی، غربی فکر می کنیم و موضوع چین مطرح نیست.

چین شریک طبیعی اول تجاری ما است و دومین اقتصاد دنیا است و قرار است در آینده در جایگاه اول قرار گیرد، اما تعداد افرادی که در ایران راجع به چین فکر می کنند بسیار کم است. در کشورهای که مبادلات آن ها با چین به اندازه مبادلات ما نیست، تعداد بیشتری آدم به چین فکر می کنند. اما در ایران تعداد افرادی که به چین فکر می­کند بسیار کم هست و شاید جمعا به 20 نفر نرسد. مراکز آموزشی ما در حوزه چین ضعیف است. در صورتیکه در چین افراد زیادتری هستند که به ایران فکر می کنند. 

رئیس اتاق مشترک ایران و چین ادامه داد که زمانی شی جی پینگ در ژانویه 2016 به ایران آمد یک توافقنامه جامع همکاری بین دو کشور به امضا رسید. در حالی باید به سازکار اجرایی تبدیل می شد، اما خیلی جدی گرفته نشد. تا زمانی که امید ما از اروپا و آمریکا قطع شد، ما به این نتیجه رسیدیم به ان چیزی که در دستمان است بر گردیم. از حدود 1 سال پیش به برنامه سال 2016 برگشتیم و بحث های بین دو کشور توسط وزارت اقتصاد تحت یک کمربند یک راه با چین در چارچوب کمیسیون مشترک همکاری دو کشور صورت گرفت. اینکه ما با چینی ها با نگاه بلند مدت به یک کمربند یک راه وارد شویم و به توافقنامه اجماع برسیم که شامل نظامی، امنیتی، مواضع بین المللی، فرهنگ، ارتباطات و اقتصاد بود. این توافق عمدتاً دستپخت وزارت خارجه است و بقیه سازمان ها خیلی در آن دخیل نیستند.

ما وقتی می خواهیم با چین در حوزه اقتصاد همکاری کنیم با هر نگاهی هر دولتی که بر سرکار باشد از زمان هاشمی تا به امروز مدل های مختلفی از دولت سیاسی را در ایران داشته ایم. اگر همه ما امروز میخواستیم شریک اول انتخاب کنیم چین بوده و این مربوط به نگاه به شرق نیست بلکه نوع اقتصاد ایران به گونه ای است که به طور طبیعی شریک می شوند. نوع اقتصاد ما مبتنی بر فروش مواد خام، نفت و سایر کانی های فلزی و غیر فلزی است و نوع اقتصاد چین که خریدار این کالاهاست به طور طبیعی ما را شریک چین می کند حتی اگر هیچ نیروی سیاسی در قضیه دخیل نباشد. مثال نقض روسیه است. روابط سیاسی و امنیتی ما با روس ها خوب است و اولویت یک ما محسوب می شوند، بسیار هم تشویق به تجارت با روسیه می شویم. سقف رکورد رابطه اقتصادی ما با روسیه 2.8 میلیارد دلار بوده است و هیچوقت از این بیشتر نشده و الان 1.5 میلیارد دلار است؛ چرا نمی توانیم با روسیه مبادله کنیم. چون اقتصاد ما مشابه است و آن چیزی را ما صادر می کنیم آن ها هم صادر می کنند، آن چیزی را ما خریداریم آن ها هم خریدار هستند در نتیجه چیزی برای مبادله با هم نداریم.

نوع اقتصاد ما با روسیه مشابه است و رقیب هم هستند و نوع اقتصاد ما چین مکمل است و به طور طبیعی به هم تجارت می کنیم. از زمانی که چین موضوع اصلاحات اقتصادی را مطرح کرد نگاه به ایران هم در سیاست های آن ها بود. آخرین مقام مسئولی هم از کشورهای جهانی و قدرتهای بزرگ سال 57 قبل از انقلاب به ایران آمد، هوآ گوئوفنگ رهبر چین بود. یعنی رابطه ایران و چین خیلی ربطی به نزاع ایران و آمریکا و انقلاب اسلامی ندارد.

مثال نقض دوم امارت و عربستان هستند که در اردوگاه غرب سیاسی قرار دارند، اما امروز عربستان شریک اول تجاری چین و امارت شریک دوم تجاری آن است، درصورتی که ایران در منطقه شریک سوم بود و در شرایط کنونی به دلیل گسترش تجارت عراق با چین به رده چهارم رفت. یعنی شریک تجاری اول چین در منطقه در اردوگاه سیاسی غرب هستند. این نشان می دهد که موضع گیری سیاسی نیست بلکه دلیل اقتصادی دارد و پیوند طبیعی اقتصاد است. ارتباط ما با چین در حوزه اقتصاد طبیعی است و طبیعی است که نقشه راهی برای بلند مدت با چین بنویسم. 60 تا 70 درصد این سند مواد خام نفت، گاز و معادن است که ما زیر زمین داریم و 30 تا 40 درصد بقیه به توسعه زیرساخت­ ها شامل راه آهن، فرودگاه، بندر، جاده سازی و پل است که چین اول است و ما به شدت به آن نیازمندیم. پس طبیعی است که هر دولتی چه این دولت چه دولت بعدی و هر کسی با هر نگاهی ظرفیت چین را در نظر گیرد و تفاوتی بین دولت ها، افراد و سلیقه نمی کند.

آقای سید محمد حسین ملائک؛ پیوند سیاسی و امنیتی با قدرتهای بزرگ نقطه قوت توافقنامه 25 ساله

آقای سید محمد حسین ملائک، سفیر سابق ایران در چین چند نکته را مطرح کردند: سفر شی جی پینگ در ایران سفر موفقی نبود، سفر آقای لاریجانی در بهمن 97 با داشتن پیام رهبری به پکن همراه آقای ظریف، علی رغم اینکه ملاقات با شی جی پینگ جز سفر مطرح نبود، اما چینی ها این ملاقات را دادند. یعنی چینی ها به لحاظ سیاسی گشایش نشان دادند. در سوم شهریو 98 آقای ظریف تفاهنامه 25 ساله را با چین مطرح کرد. 10 ماه بعد دولت پیش نویس آن را تصویب کرد. از سوم شهریور که ظریف آن را مطرح کرد تا سوم تیرماه امسال که تصویب شد به لحاظ سیاسی چه اتفاقی افتاد؟ و کف و سقف این ارتباط چقدر است. به زعم سفیر سابق ایران در چین بین شهریو پارسال تا تیرماه امسال یک سیگنال مثبتی از طرف چینی به طرف ایرانی مبنی بر موفقت این سند داده شده است.

نکته دیگر در مورد این توافقنامه این است که در سطح مطبوعات چین هیچ اشاره به آن نشده است. یک هفته بعد از صفر ظریف به چین نشریه پترولیوم اکونومیست به عنوان اولین رفرنس از محتوای این سفر صحبت کرد و هفته بعد شیرین هانتر در تحلیل خود از وابستگی ایران به چین صحبت کرد. با طور کلی رفرنس توافقنامه همین دوتاست.

نکاتی در این رفرنس نشریه پترولئوم اکونومیست است که از فرهنگ دیپلماسی ایران به دور است: 1- تعرفه ترجیحی از ذهنیت مذاکره کننده ایران به دور است 2- پنج هزار نیروی امنیتی چین در ایران بر پروژه های چینی حفاظت می کنند. این نکات غیرقابل قبول است. می توان کف و سقف این توافق را این گونه بیان کرد. چیزی شبیه کمیسون مشترک بین کشورها است که در واقع یک سازمان مسئول مذاکره می شود و کلیه سازمان ­ها نیازهای خود را به آن می دهند. 

آقای ملائک این توافق را نقطه عطفی در روابط خارجی ایران دانست؛ چون بعد از انقلاب یکی از مهم­ترین کسری ما این بود که ظرفیت و توانایی کار با قدرتهای بزرگ از جمله آمریکا، انگلیس، اتحاد جماهیر شوروی و فرانسه را از نظر سیاسی نداشته ایم و با هم درگیر بودیم. اولین تجربه کاری ما با قدرتهای بزرگ کار با روسیه در سال 2015بود. در توافق 25 ساله ما وارد توافق با دولت بزرگ شده­ ایم که اقتصاد دوم جهان و رقیب اصلی آمریکا است. این توافقنامه از منظر رابطه با قدرت­ های بزرگ بسیار مهم است. در این رابطه در پس ذهن مذاکره کننده گان ایران یک پیوست سیاسی و امنیت هم وجود دارد و اهمیت این پیوست سیاسی و امنیتی بسیار مهم است.

موضوع کرونا نشان داد که پیوند مخفی بین سیاست چین و رابطه با سیستم جهانی وجود دارد، چین با کرونا چند نکته را به جهان نشان داد: 1-­ سیستم اقتصادی من یک برتری نسبت به ایدئولوژی جهانی دارد، 2 – ظرفیت دارم در جایی که بحران شروع شده کمترین آسیب را ببینم 3- قدرت دارم به تمام قدرتهای دنیا سرویس بدم و از هیچ کشوری سرویس نگیرم. بنابراین چین پیوند سیاسی و امنیتی خود را به روز کرده است.

اگر ایران خود را با چین تعریف کند و به نقطه نزدیک برسد که توافقنامه 25 ساله ما را به آنجا می رساند، چون چین نمی خواهد با آمریکا درگیر شود ما را کمک خواهد کرد که ما هم تعدیلی در سیاست خارجی داشته باشیم و شرایطی مناسبی برای سیاست خارجی صفر و صدی ایران به وجود آید. در پایان خطرات برنامه 25 ساله سیالیت فکری در داخل ایران است که از ثبات برخوردار نیست.

گزارش تصویری رویداد استراتژیک ۱۴