ناترازی آب و راهبرد‌های برون رفت

ناترازی آب به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن، تقاضای آب از منابع قابل دسترس بیشتر باشد، یا منابع آب به طور ناپایدار و غیرمتعادل استفاده شوند. کشور ایران به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی، یکی از کشور‌هایی است که با چالش‌های جدی ناترازی آب مواجه است. در ادامه به بررسی عوامل و پیامد‌های این ناترازی و راهبرد‌های پیشنهادی پرداخته می‌شود. این یادداشت، در پنج بخش، به پنج پرسش کلیدی در این حوزه پاسخ می‌دهد:
نخست؛ منابع آب قابل دسترس در کشور کدام است؟
منابع آب قابل دسترس در کشور، به چند دسته تقسیم می‌شود:
۱-منابع آب سطحی؛ منابع آب سطحی شامل رودخانه ها، دریاچه ها، تالاب‌ها و رواناب‌ها است. میزان این منابع در ایران بدین شرح زیر است: کل آب‌های سطحی تجدیدپذیر: حدود ۸۸ میلیارد متر مکعب در سال.
۲-منابع آب زیرزمینی؛ منابع آب زیرزمینی شامل آب‌های موجود در سفره‌های آب زیرزمینی و چاه‌ها است. آمار منابع آب زیرزمینی بدین صورت است: کل آب‌های زیرزمینی قابل برداشت: حدود ۴۹ میلیارد متر مکعب در سال
۳-منابع آب غیرمتعارف؛ منابع آب غیرمتعارف شامل آب‌شیرین‌کن‌ها، تصفیه و بازیافت آب‌های مصرفی، و آب‌های شور و لب شور است. آمار مربوط به این منابع بدین شکل قابل اشاره است: آب شیرین‌کن‌ها، که ظرفیت نصب شده آن، حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال (بیشتر در مناطق جنوبی) است. همچنین تصفیه و بازیافت آب که ظرفیت آن حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب در سال (در حال افزایش) است.
۴-منابع آب تجدیدپذیر؛ منابع آب تجدیدپذیر شامل مجموع آب‌های سطحی و زیرزمینی است که به طور طبیعی توسط بارش‌ها تجدید می‌شوند. آمار منابع آب تجدیدپذیر در کشور بدین شکل قابل اشاره است: کل منابع آب تجدیدپذیر: حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب در سال؛ آب‌های سطحی، حدود ۸۸ میلیارد متر مکعب در سال؛ و آب‌های زیرزمینی حدود ۴۲ میلیارد متر مکعب در سال.
دوم؛ مصرف آب در بخش‌های مختلف چگونه توزیع شده است؟
تقاضای آب در ایران به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: کشاورزی، شرب (خانگی)، و صنعت. بر اساس گزارش‌های مختلف، توزیع مصرف آب در این بخش‌ها بدین شکل است:
الف-بخش کشاورزی: سهم از مصرف کل، حدود ۹۰ درصد بوده و مصرف سالانه، بیش از ۹۰ میلیارد متر مکعب است. دلایل مصرف بالا در این بخش، استفاده از روش‌های آبیاری سنتی و ناکارآمد، کشت محصولات آب‌بر و عدم بهره‌وری مناسب می‌باشد.
ب-بخش شرب (خانگی): سهم از مصرف کل، حدود ۷ درصد و مصرف سالانه، حدود ۷ میلیارد متر مکعب می‌باشد. دلایل این حجم مصرف، افزایش جمعیت شهری، رشد مصرف سرانه و کاهش منابع آب تجدیدپذیر است.
ج-بخش صنعت: سهم از مصرف کل، حدود ۳ درصد و مصرف سالانه، حدود ۳ میلیارد متر مکعب است. دلایل حجم مصرف این بخش، توسعه صنایع و افزایش نیاز به آب در فرآیند‌های تولیدی است.
سوم؛ عوامل ناترازی آب در کشور کدامند؟
به طور عمده، عوامل ناترازی آب در کشور، عبارت است از:
۱-کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی
o کاهش میانگین بارندگی: میانگین بارندگی سالانه در ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر است که بسیار کمتر از میانگین جهانی است.
o تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی جهانی باعث تغییر الگو‌های بارندگی و افزایش دما در نقاط مختلف ازجمله ایران شده است که به کاهش منابع آب تجدیدپذیر منجر می‌شود.
۲-عدم مدیریت تقاضا
o عدم مدیریت مصرف متناسب با رشد جمعیت: افزایش جمعیت به افزایش تقاضای آب برای مصرف خانگی، کشاورزی و صنعتی منجر شده است. اما باید توجه داشت که افزایش جمعیت نباید به عنوان ریشه مسأله تلقی شود. بلکه این نحوه مدیریت ناکارمد تقاضاست که زاینده مشکل و بحران است.
o افزایش مصرف سرانه: تغییر سبک و استاندارد‌های زندگی، سرانه مصرف آب را افزایش داده است.
۳-مدیریت ناکارآمد منابع آب
o برنامه ریزی نامناسب: ضعف در برنامه‌ریزی جامع و هماهنگ برای مدیریت منابع آب و توسعه نامتوازن بخش‌های مختلف اقتصادی.
o بهره برداری بیش از حد: استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی و عدم کنترل مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و شهری.
۴-روش‌ها و الگو‌های بکاررفته در کشاورزی
o روش‌های آبیاری قدیمی: استفاده از روش‌های سنتی و ناکارآمد آبیاری که منجر به هدررفت آب می‌شود.
o الگوی کشت نامناسب: کشت محصولات آب بر در مناطق خشک و نیمه خشک که به کاهش منابع آب می‌انجامد.
۵-زیرساخت‌های نامناسب
o فرسودگی شبکه‌های توزیع آب: شبکه‌های آبرسانی و توزیع آب فرسوده و ناکارآمد که هدررفت آب را در پی دارد.
o زیرساخت‌های ناکافی مدیریت و ذخیره: مخازن و سد‌های مناسب که از جمله زیرساخت‌های اساسی در مدیریت و ذخیره منابع آبی است، پاسخگوی نیاز نمی‌باشد.
چهارم؛ ناترازی آب چه پیامد‌هایی دارد؟
ناترازی آب، پیامد‌هایی را در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به همراه دارد:
۱-کاهش منابع آب زیرزمینی
o افت سطح آب‌های زیرزمینی: برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی منجر به افت سطح آب و کاهش کیفیت منابع آب خواهد شد.
۲-کاهش تولید کشاورزی
o کاهش عملکرد محصولات: کمبود آب باعث کاهش عملکرد و تولید محصولات کشاورزی خواهد شد که به دنبال خود، امنیت غذایی کشور را به خطر می‌اندازد.
۳-بحران‌های اجتماعی و اقتصادی
o مهاجرت‌های داخلی: کمبود آب، مهاجرت‌های داخلی از مناطق روستایی به شهری بویژه شهر‌های بزرگ را به دنبال خواهد داشت که متعاقبا، زایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی، هم در مبدأ (روستاها) و هم در مقصد (شهرها) را در پی دارد.
o افزایش هزینه‌ها: کمبود آب، هزینه‌های تامین و توزیع آب را افزایش می‌دهد.
۴-تاثیرات زیست محیطی
o خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه ها: خشک شدن تالاب ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و تاثیرات منفی بر اکوسیستم‌های طبیعی، از پیامد‌های کمبود آب است.
o فرسایش خاک: از جمله پیامد‌های کمبود آب و کاهش پوشش گیاهی، آن است که فرسایش خاک و کاهش کیفیت اراضی را به دنبال دارد.
پنجم؛ چه راهبرد‌هایی برای مدیریت ناترازی آب، پیشنهاد می‌شود؟
آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که کشور با چالش‌های جدی در زمینه تقاضا و مدیریت منابع آب مواجه است و نیاز به تدوین راهبردها، برنامه ریزی و اقدامات جامع و هماهنگ برای مدیریت بهینه این منابع حیاتی دارد. اکنون با مدیریت شرایط، باید مانع از تشدید وضعیت و شکل گیری بحران‌ها شد. در اینجا به برخی از این راهبرد‌ها اشاره می‌شود:
۱-افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی
o ترویج روش‌های آبیاری نوین: استفاده از روش‌های آبیاری تحت فشار مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی.
o اصلاح الگوی کشت: ترویج کشت محصولات کم آب بر و مقاوم به خشکی، ضمن توجه به اصل امنیت غذایی.
۲-بهبود مدیریت منابع آب
o برنامه ریزی جامع: تدوین و اجرای برنامه‌های جامع و هماهنگ برای مدیریت منابع آب در سطح ملی و منطقه ای.
o کنترل برداشت از منابع آب زیرزمینی: اجرای قوانین و مقررات سختگیرانه برای کنترل برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی.
o مدیریت هوشمند آب؛ که مدیریت هوشمند چرخه کامل آب، در بازتولید، نگهداشت و مدیریت مصرف آن را دربر می‌گیرد.
۳-افزایش آگاهی عمومی و آموزش
o آموزش مصرف بهینه آب: اجرای برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی برای افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت مصرف بهینه آب در بستر رسانه ملی، فضای مجازی به شیوه خلاق، مستمر و مؤثر.
o ترویج فرهنگ صرفه جویی: ترویج فرهنگ صرفه جویی و استفاده بهینه از منابع آب در جامعه با مداخله هماهنگ همه نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی مانند آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد، وزارت نیرو، مساجد و گروه‌های مذهبی، حلقه‌های میانی، سمن‌ها و گروه‌ها و عناصر مرجع.
۴-توسعه زیرساخت‌های آبی
o بازسازی و بهبود شبکه‌های آبرسانی: بازسازی و بهبود شبکه‌های توزیع آب برای کاهش هدررفت آب.
o ساخت مخازن و سد‌های جدید: توسعه زیرساخت‌های ذخیره و مدیریت آب مانند سد‌ها و مخازن.
۵-توسعه فناوری‌های نوین
o استفاده از فناوری‌های جدید: استفاده از فناوری‌های نوین برای تصفیه و بازیافت آب.
o استفاده از منابع آب غیرمتعارف: استفاده از منابع آب غیرمتعارف مانند آب شیرین‌کن‌ها برای تامین آب مورد نیاز.