ملاحظات دفاعی آمایش سرزمینی در مرز‌های آبی جمهوری اسلامی ایران

آمایش سرزمین به عنوان سند بالادستی توسعه کشور، از جایگاه خاصی در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. اگر ابعاد مختلف برنامه ریزی و توسعه را در سطوح مختلف بررسی کنیم، جایگاه آمایش سرزمین در نظام برنامه ریزی کشور به روشنی قابل تشخیص خواهد بود. آمایش سرزمین، رسیدن به مطلوبترین توزیع ممکن جمعیت، توسط بهترین شکل توزیع فعالیت های اقتصادی و اجتماعی در پهنه سرزمین است که امکان ارایه چهارچوب¬های توسعه را داراست و می تواند مبنا و پایه اصلی در تهیه برنامه های توسعه منطقه ای یا استانی باشد.
در این بین، یکی از جنبه ها و ابعاد مهم این توسعه، ملاحظات دفاعی است. رعایت ملاحظات دفاعی و امنیتی در طرح های آمایش سرزمینی یکی از ضروریات توسعه کشور‌ها و مناطق جغرافیایی مهم و حساس است که غفلت از آن خسارت های جبران ناپذیری دربرخواهد داشت. دفاع نظامی و غیرنظامی موضوعاتی هستند که در دنیای کنونی، ابعاد مختلف زندگی را دربر می گیرد و تنها به ایجاد فعالیت و اسکان در مناطق استراتژیک محدود نمی شود. در بین مناطق مختلف، سواحل، سهم ویژه ای در روند توسعه کشور‌های مجاور دریا دارند. سکونتگاه های کرانه ساحلی باتوجه به موقعیت استراتژیکی، مناطقی جغرافیایی هستند که از اهمیت ژئوپولیتیکی و اقتصادی بسزایی برخوردارند. برخی از آن‌ها از قدیمی¬ترین دوران‌های تمدن بشر تاکنون پیوسته مورد توجه شدید اقوام و دولت های همجوار و غیرهمجوار بوده¬اند. در طول تاریخ ثابت شده است که مراکز پرجمعیت، همواره مورد هجوم و حملات دشمن بوده است.
در مورد جمهوری اسلامی ایران، به علت تعدّد تهدیدات فرامنطقه¬ای و منطقه ای، تراکم همسایگان، تنوع قومی و زبانی در کشور، گستردگی فضایی، تفاوت های شدید محیطی در فضای ملی کشور، ضرورت تدوین ملاحظات دفاعی-امنیتی در طرح های آمایش سرزمین، دوچندان احساس می شود و از بنیادی ترین عملکرد‌های نهاد‌های اجرایی کشور به شمار می آید.
در طول سالیان گذشته، در طرح¬های مختلف آمایشی جمهوری اسلامی ایران، بیشتر دیدگاه¬ها بر جنبه¬های اقتصادی و زیست¬محیطی توسعه تاکید داشته و به ملاحظات دفاعی امنیتی به منظور دفاع سرزمینی و حفاظت از مراکز جمعیتی، اماکن نظامی و نقاط استراتژیک و حیاتی و نیز آمایش دفاعی مناطق مختلف جغرافیایی و خصوصا نواحی مرزی، توجه کافی نشده است. یکی از مناطق مهم مرزی جمهوری اسلامی ایران، مرز‌های شمال و جنوب کشور است که دارای موقعیت جغرافیایی و فضای سرزمینی خاصی بوده و تفاوت-های زیادی با سایر مناطق دارد. به همین جهت، در طرح های آمایش استان های مرزی شمال و جنوب کشور، باید استراتژ‌های ویژه دفاعی-امنیتی مناسب با این شرایط تنظیم و تدوین گردد. به دلیل شرایط ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی خاص این مناطق و نیز تفاوت های سیاسی- فضایی که با سایر استان های داخل کشور دارد، لازم است در طرح های آمایشی سرزمینی به ملاحظات مدنظر، نگاه و توجه کافی مبذول گردد.
در اهمیت ملاحظات دفاعی مناطق ساحلی کشور لازم به ذکر است که؛ سواحل شمال و جنوب ایران با دارابودن ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی فوق العاده اقتصادی، امنیتی، دسترسی و ارتباطات منطق‌های و بین-المللی واجد کارکرد‌های تولیدکننده قدرت در کشور است که تاکنون، آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است. در شرایط کنونی، خلیج فارس مهمترین راه ارتباطی ایران به دنیای خارج است. ساختار ارتباطی ایران از مرکز ایران به سوی داخل خلیج فارس و از خلیج فارس به سمت خارج آن می باشد؛ یعنی ایران ازطریق خلیج فارس و تنگنای تنگه هرمز با نظام جهانی پیوند می خورد.
با درنظر گرفتن ملاحظات دفاعی و امنیتی برای سواحل کشور بویژه سواحل جنوبی، می توان از ظرفیت های پیشرفت و توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، گردشگری در مسیر پیشرفت و توسعه همه¬جانبه، بهره¬گیری نمود. البته که این موضوع، به اجرایی¬سازی سیاست¬های توسعه دریامحور –که مطلوب همه ارکان و از دغدغه های مهم نظام است- کمک وافری خواهد نمود.
اما آنچه که پیش از هر اقدامی، باید در دستور کار سیاست گذاران و تصمیم گیرندگان قرار گیرد؛ نظر به آنچه که در فوق بیان شد، ترسیم ملاحظات دفاعی آمایش سرزمینی در مرز‌های آبی شمال و جنوب جمهوری اسلامی ایران یک ضرورت محسوب می شود و به منظور دستیابی به این ملاحظات، دست کم باید احصاء موارد زیر در اولویت قرار گیرد:
«ترسیم قلمرو و تحلیل ماهیت جغرافیای نظامی کشور‌های هدف/ رقیب و دشمن در مرز‌های آبی شمال و جنوب جمهوری اسلامی ایران؛ تحلیل اهمیت ملاحظات دفاعی در آمایش سرزمینی در مرز‌های آبی شمال و جنوب جمهوری اسلامی ایران؛ احصاء مولفه ها و شاخص های دفاعی در مرز‌های آبی شمال (دریای خزر) جمهوری اسلامی ایران؛ احصاء مولفه ها و شاخص های دفاعی در مرز‌های آبی جنوب (خلیج فارس و دریای عمان) جمهوری اسلامی ایران؛ مقایسه شاخص‌های جمعیتی و دفاعی در ایجاد تعادل امنیتی منطقه مرزی شمال (سه استان شمالی کشور) جمهوری اسلامی ایران؛ مقایسه شاخص¬های جمعیتی و دفاعی در ایجاد تعادل امنیتی منطقه مرزی جنوب (استان های ساحلی و فراساحلی جنوب کشور) جمهوری اسلامی ایران؛ تعیین ظرفیت های برترساز دفاعی جمهوری اسلامی ایران در مرز‌های آبی شمال جمهوری اسلامی ایران؛ تعیین ظرفیت‌های برترساز دفاعی جمهوری اسلامی ایران در مرز‌های آبی جنوب جمهوری اسلامی ایران؛ تحلیل عوامل محیطی داخلی (قوت و ضعف) تاثیرگذار در ملاحظات دفاعی آمایش سرزمینی در مرز‌های آبی شمال و جنوب جمهوری اسلامی ایران؛ تحلیل عوامل محیطی بیرونی (فرصت و تهدید) تاثیرگذار در ملاحظات دفاعی آمایش سرزمینی در مرز‌های آبی شمال و جنوب جمهوری اسلامی ایران».
در نهایت، لازم به ذکر است که واسپاری چنین موضوعی به جامعه پژوهشی در یک بازه ی کوتاه مدت، راهگشا و برآورنده ی نیاز‌های مذکور خواهد بود. در این بین، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، قادر است تا ضمن تعریف فرایند صحیح و اِعمال نظارت بالادستی بر این فرایند علمی و پژوهشی، نقشی محوری در این باره ایفا نماید.