رقابت ژئوانرژی ترکیه در مدیترانه و آینده مناسبات انرژی جمهوری اسلامی ایران و ترکیه

مناقشات گازی در دریای مدیترانه بین ترکیه و سایر کشورهای این منطقه در چهارچوب راهبرد ژئوانرژی و ژئوپلتیک ترکیه اتفاق افتاده است. ایفای نقش هاب انرژی منطقه ای سبب شده است تا ترکیه نیاز حداکثری به کسب منابع انرژی احساس کند. پیگیری مناقشه فوق در چهارچوب راهبرد متنوع سازی و کسب انرژی حداکثری به مناسبات انرژی این کشور با جمهوری اسلامی ایران صورت بندی متفاوتی بخشیده است.

مقدمه

یکی از حوزه های رقابت بین قدرت های منطقه ای جهت رسیدن به نوک هرم سلسله مراتب قدرت در مناطق، رقابت بر سر تامین و عرضه انرژی و رقابت های ژئوانرژی است. سوخت های فسیلی در منطقه غرب آسیا عرصه کشمکش و رقابت طلبی قدرت های منطقه ای قرار گرفته است. مناقشات گازی در دریای مدیترانه بین ترکیه و سایر همسایه های مرزی و اتحادیه اروپا با کشف میادین گازی جدید به اوج رسیده است. عده ای از محققان دلیل تلاش ترکیه برای تصاحب سهم حداکثری از سفره های گازی موجود را رهایی این کشور از خفگی ژئوپلتیکی و دسته ای دیگر سرمایه گذاری ترکیه در تامین انرژی در دهه های آتی می دانند. آنچه در این بین از اهمیت بالایی برخوردار است تاثیر این مناقشه بر صادرات گاز ایران بر ترکیه است.

روند پژوهی راهبرد ژئوانرژی ترکیه

اهداف اعلامی

در زمینه مدیریت و بهره برداری از منابع انرژی و تولید انرژی، ترکیه به دنبال دست یابی به هدف مدیریت مصرف انرژی به منظور تضمین رشد اقتصادی و تقویت نقش انتقال دهنده انرژی است. هدف گذاری دولت ترکیه تا سال 2023 این است تا سهم منابع تجدیدپذیر از مجموع انرژی‌های مستقر در کشور را به سطح قابل‌توجه 30% افزایش دهد.

متنوع سازی منابع انرژی

مشوق های مالی دولت ترکیه جهت حمایت از انرژی های پاک و تجدیدپذیر محور سیاست های اجرایی این کشور در متنوع سازی منابع انرژی است. به عنوان مثال در زمینه حمایت مالی از انرژی های پاک براساس داده¬های بورس انرژی استانبول (EXIST)، تأسیسات تولید انرژی پاک ترکیه در ماه ژوئن، حدود 9/ 3 تریلیون لیر (570 میلیون دلار) تسهیلات تشویقی دریافت نموده¬اند. درمجموع 817 تأسیسات انرژی¬های تجدیدپذیر با ظرفیت نصب شده 21049 مگاوات، در ماه ژوئن در چارچوب YEKDEM پشتیبانی مالی دریافت کرده و حدود 2/ 6 تراوات ساعت برق تولید کردند.

روند واردات

ترکیه 70 درصد از سوخت مورد نیاز خود را از سوختهای فسیلی و از کشورهای خارج تامین می کند. در سال 2019 ترکیه نزدیک به 50 میلیارد دلار صرف تامین انرژی کرد. 99 درصد واردات گاز طبیعی ترکیه از طریق خطوط لوله و همچنین LNG تامین می شود. آمریکا از سال ۲۰۱۵ صادرات گاز مایع (ال.ان.جی) را به ترکیه آغاز کرد و این تجارت هر ساله روند افزایشی را تجریه می‌کند. براساس آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، در سال ۲۰۱۹ ایالات متحده بیش از ۳۰ هزار میلیون متر مکعب گاز مایع را به ترکیه صادر کرد.

ترکیه تولید گاز طبیعی خود را به 474 میلیون متر مکعب در پایان سال 2019 افزایش داد. این در حالی است که سهم گاز وارداتی به 2/ 45 میلیارد مترمکعب رسید. روسیه همیشه بزرگترین صادر کننده گاز طبیعی به ترکیه بوده است در حالی که آذربایجان و ایران به ترتیب با 2/ 21 و 1/ 17 درصد دارای رتبه دوم و سوم صادرات به ترکیه قرار دارند. ترکیه در ماه مارس 87/1 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از طریق خط لوله وارد کرد که ۹۲۴ میلیون مترمکعب از آذربایجان ۵۵۷ میلیون متر مکعب از ایران و ۳۸۹ میلیون متر مکعب از روسیه بوده است. 1/ 28 درصد باقیمانده با خرید گاز طبیعی مایع (LNG) از کشورهای مختلف از جمله الجزایر، نیجریه، قطر، ایالات متحده، ترینیداد و توباگو و نروژ تأمین می شود.

واردات گاز مایع و کاهش وابستگی به خطوط وارداتی گاز

ترکیه میزان واردات گاز از روسیه را در سبد واردات گاز از 53 درصد به 33 درصد رسانده است. افزایش واردات گاز مایع از آمریکا و قطر پس از راهبرد کاهش واردات گاز از روسیه در دستورکار مقامات انرژی ترکیه قرار گرفت. از مجموع 3/50 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی وارداتی ترکیه در سال ۲۰۱۸ میلادی 5/22 درصد آن (برابر با 32/11 میلیارد مترمکعب) به‌صورت ال ان جی بوده است. ترکیه در ردیف هفتم واردکنندگان LNG جهان در سال 2018 قرار دارد و 5/8 میلیون تن واردات LNG معادل حدود3/11 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی) داشته است. راه‌اندازی دو‌ پایانه جدید واردات ال ان جی در ازمیر و هاتای دورتیول در ماه‌های اخیر به رهبران آنکارا اجازه می‌دهد تا ال ان جی بیشتری وارد کنند.

در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ 2020 ترامپ و اردوغان با هدف افزایش سطح تجاری دو کشور به سالانه 100 میلیارد دلار در دهه آینده درباره گزینه صادرات LNG آمریکا به ترکیه مذاکره کرد‌ه‌اند. در نتیجه درصورت رسیدن به توافق، احتمال جایگزینی LNG آمریکا به جای گاز ایران در بازار ترکیه محتمل است.

در ترکیه اصلی‌ترین تامین کنندگان ال‌جی این کشور در ماه مارس 2020 قطر و آمریکا بودند به گونه ای که آنکارا ۷۸۶ میلیون متر مکعب ال ان جی از قطر و ۳۷۰ میلیون مترمکعب ال ان ‌جی از آمریکا در ماه مارس وارد کرده است. ۴۰ درصد از واردات ال ان جی در چهار ماهه نخست سال جاری از آمریکا انجام شده و این اقدام در راستای هدف گذاری رساندن حجم مبادلات بین دو کشور به ۱۰۰ میلیارد دلار در سال انجام شده است. ترکیه در سال ۲۰۱۹ معادل ۲۸ درصد از نیاز خود به گاز را از طریق واردات انرژی تامین کرده است. در سال‌های اخیر ترکیه نیز با افزایش ظرفیت پایانه‌ها واردات LNG، مجموع ظرفیت وارداتی خود را به ۲۵ میلیارد متر مکعب (5/2 برابر حجم صادراتی گاز ایران به ترکیه) رسانده است که هم‌اکنون ۷۵ درصد از این ظرفیت خالی است.

نقش آفرینی ژئوانرژی منطقه ای

در کنار نظامی گرایی و رویکرد فعال دیپلماتیک یکی از ابزارهای ترکیه برای ایفای نقش منطقه ای موثر در معادلات قدرت بهره گیری از ظرفیت وساطت جغرافیایی و توانایی ترکیه در بهره گیری از موقعیت جغرافیایی خود به عنوان پل میان شرق و غرب است. انتقال خطوط انرژی از خاک ترکیه به اروپا یکی از اهداف راهبردی این کشور نیازمند به منابع انرژی در رفتارهای کلان ژئوانرژی است.

مدیریت خطوط انرژی شرق به غرب

اهرم جغرافیا و راهبرد همکاری با همسایگان به ترکیه توانایی مدیریت خطوط انرژی به اروپا را داده است. روسیه، آذربایجان و ترکمنستان منابع سرشار گاز به اتحادیه اروپا توسط ترکیه هستند. در سالهای آتی میزان واردات گاز طبیعی این اتحادیه از 14 درصد به 23 درصد درسال 2030 خواهد رسید. مهمترین خطوط انتقال انرژی از مسیر ترکیه به غرب عبارتند از خط لولة نابوكو، خط لولة جريان آبي، خط لوله جریان جنوبی، خط لولة گازي تركيه- يونان- ايتاليا ، خط لولة تركيه - يونان - ايتاليا ، خط لولة گازي باكو-تفليس- ارزروم و خط لوله نفتی باکو-تفلیس- جیحان است.

خطوط لوله تاناپ و ترک استریم دو خط لوله محوری در شبکه خطوط انرژی ترکیه هستند که در سالهای اخیر به بهره برداری رسیده اند. در روز 8 ژانویه 2020 خط لوله جدید ترک استریم برای انتقال گاز روسیه از طریق دریای سیاه به ترکیه و سپس اروپای جنوب شرقی و مرکزی افتتاح شد و در ادامه همین روند از طریق خط لوله TANAP ، گاز طبیعی از میدان شاه‌دنیز آذربایجان از طریق ترکیه به مرز یونان و از آنجا توسط خطوط لوله TAP به اتحادیه اروپا منتقل می‌شود.

مناقشه گازی مدیترانه

کشف میدان گازی 320 میلیارد متر مکعبی گاز توسط ترکیه بار دیگر مناقشات تعیین پرمناقشه حدود مرزهای فلات قاره و مناطق انحصار اقتصادی را مطرح کرد. ترکیه، یونان قبرس جنوبی، مصر، رژیم صهیونیستی، لبنان و سوریه در منطقه مدیترانه در تعیین حدود آبی خود جهت بهره برداری از منابع فسیلی کف دریا دچار اختلاف شده اند. ترکیه اعلام کرده است میدان گازی با ذخایر ۳۲۰ میلیارد متر مکعب را تا سال ۲۰۲۳ راه اندازی می کند. کشتی حفاری موسوم به فاتح متعلق به ترکیه، در ماه سپتامبر 2020 عملیات اکتشافی را در بخش تونا 1 در غرب دریای سیاه انجام داده بود. این بخش در نزدیکی جایی است که رومانی نیز ذخایر گازی را یافته است. ترکیه تا کنون 9 حفاری در اعماق آبهای دریای سیاه و مدیترانه از طریق کشتی¬های حفاری فاتح و یاوز انجام داده است. به باور برخی پژوهشگران انرژی استحصال گاز از دریای مدیترانه توسط ترکیه به 8 سال زمان و سرمایه گذاری بالای مالی نیاز دارد که با توجه به شرایط اقتصادی موجود ترکیه این امر از احتمال پایینی برخوردار است.

مدیریت بحران مرزی؛ مذاکره و سکوت

با تعیین خط مرزی آبی ترکیه و ترسیم مناطق انحصار اقتصادی توسط این کشور تداخل خطوط مرزهای آبی در منطقه مدیترانه آشکار شد. ترکیه در منازعات مرزی با قبرس جنوبی یونان و مصر از دو روش مذاکره (یونان و مصر) و سکوت توام با فعالیت اکتشافی (رژیم صهیونیستی و سوریه) و امضای توافقنامه گسترش حدود آبی (لیبی) استفاده کرده است.

ترکیه با طرح مفهوم "وطن آبی" به دنبال تحریک احساسات ناسیونالیسم داخلی در منطقه مدیترانه جهت مشروعیت بخشی به ادعاهای خود است. با توجه به هزینه بر بودن استخراج معادن گازی کشف شده از جمله اهداف ترکیه می توان به بسط نفوذ ژئوپلیتیکی در منطقه مدیترانه، ممانعت از انتقال گاز رژیم صهیونیستی به اروپا (مدیریت خطوط انرژی در منطقه) و تحریک احساسات ناسیونالیسم ترکی در داخل کشور اشاره نمود. سایر همسایه های ترکیه مانند رژیم صهیونیستی نیز از روش مشابه استفاده کرده اند. رژیم صهیونیستی از منطقه گازی لویاتان استخراج گاز داشته و چندی پیش با مصر، قبرس، یونان، قطر، امارات و ایتالیا نیز پیمان گاز مدیترانه شرقی را امضا کرده است.

در سمت دیگر مرزهای ترکیه، یونان محدوده آب‌های ساحلی خود در دریای اژه را ۱۲ مایل دریایی اعلام کرده است؛ اما ترکیه اعلام کرده است طبق قرارداد لوزان باید ۶ مایل تعیین شود. یونان برخی از سواحل جزایر دریای اژه که۴۵۰ کیلومتر از یونان فاصله دارد را مسلح کرده است که خلاف قرارداد مشترک با ترکیه و موازین بین‌الملل است و در این جزایر پایگاه‌های نظامی را به آمریکا و فرانسه واگذار کرده است. ترکیه در دریای سیاه منطقه انحصاری اقتصادی اعلام کرده است و به اکتشافات نفت و گاز ادامه می‌دهد. در اطراف قبرس شمالی نیز اکتشافات نفتی انجام شده است که شرکت‌های نفتی ایتالیایی، توتال فرانسه، قبرس و شرکت اکسون مبیل آمریکا و شرکت نوبل انرژی که مشترک بین آمریکا و رژیم صهیونیستی است در آن حضور دارند.

استخراج منابع گازی از شرق دریای مدیترانه و انتقال آن از جهات مختلف دارای اهمیت است؛ چرا که در این حوزه دو طرح کلی وجود دارد: خطوط لوله گاز به جزیره کرت (بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین جزیره یونانی و پنجمین جزیره بزرگ در دریای مدیترانه) و صادرات گاز از این منطقه به اروپا که راهی بسیار طولانی بوده و هزینه سرمایه‌گذاری بسیار زیادی هم دارد. مسیر دوم، ترکیه است تا گاز مدیترانه شرقی از این کشور به اروپا صادر شود. اما برخی اختلافات بین ترکیه و رژیم صهیونیستی و نیز ترکیه و مصر و یونان با قبرس جنوبی وجود دارد که مانع انتقال گاز از ترکیه که از قضا هزینه کمتری هم دربردارد، شده است. در این میان، رژیم صهیونیستی اعلام کرده آماده است با ترکیه مذاکراتی داشته باشد تا گاز را از طریق این کشور به اروپا صادر کنند.

مناسبات انرژی با ایران

تا سال ۲۰۱۱ و قبل تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران، تهران مهمترین تامین‌کننده نفت برای آنکارا بود و روزانه تا بیش از ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام این کشور صادر می‌کرد . در زمینه صادرات برق به ترکیه بدهی 200 میلیون دلاری این کشور به جمهوری اسلامی ایران به قطع واردات منجر شد.

پس از بازگشت تحریم های آمریکا صادرات نفت خام نیز قطع شد و روابط گازی به تنها نقطه پیوند انرژی هر دو کشور تبدیل شد. در حوزه گازی طی دو دهه اخیر تهران روابط راهبردی را با آنکارا برقرار ساخت به گونه‌ای که ایران با تامین نزدیک به یک پنجم نیاز گازی ترکیه مهمترین شریک تجاری این کشور در این بخش به شمار می آید.

مهمترین زیرساخت واردات گاز ترکیه از ایران خط لوله شرق(خط لوله تبریز-دوغوبایزید) است. این خط لوله ظرفیت صادرات سالانه ۱۴ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را دارد. این خط لوله یکی از شش خط لوله فعال واردات گاز ترکیه است. مجموع ظرفیت خطوط لوله واردات گاز به ترکیه حدود ۸۸ میلیارد مترمکعب در سال است که ۱۶ درصد از این ظرفیت مربوط به خط لوله ایران است. ایران قرارداد فعال به حجم ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال صادرات گاز با ترکیه دارد که تا سال ۲۰۲۶ میلادی اعتبار دارد. این خط لوله در راستای قرارداد منعقده در تاریخ۱۷ مرداد ۱۳۷۵ ( ۸ اوت ۱۹۹۶ ) بین شرکت ملی گاز ایران و شـرکت بوتاش ترکیه احداث و از سال ۲۰۰۱ عملیاتی شد.

نتیجه گیری

ایفای نقش هاب انرژی منطقه ای توسط ترکیه سبب شکل گیری الزامات راهبردی متنوعی برای این بازیگر منطقه ای شده است. رفتارهای ژئوانرژی ترکیه تلفیقی از احتیاط راهبردی در برابر جمهوری اسلامی ایران، روسیه و اروپا و جاه طلبی های ژئوپلتیکی منطقه ای در خوشه شامات و دریای مدیترانه است. مناقشات گازی بر سر تصاحب سهم حداکثری از سفره های گازی در این منطقه در قالب منازعات تعیین حدود مرزهای فلات قاره و منطقه انحصاری اقتصادی در سال های گذشته تاکنون بیانگر نگاه راهبردی ترکیه در بسط نفوذ ژئوانرژی منطقه ای ترکیه است. مفهوم وطن آبی و امضای قراردادهای دو جانبه با لیبی، مصر و نادیده گرفتن مرزهای آبی سوریه بعد تهاجمی تر راهبرد انرژی دولت ترکیه را ا نشان می دهد.

قراردادگازی جمهوری اسلامی ایران و ترکیه متاثر از اقدامات ترکیه در دریای مدیترانه می تواند در زمان چانه زنی بر سر نرخ های جدید در قرارداد جدید در سال های آینده دچار چالش شود. اما با توجه به نیاز ترکیه به واردات گاز از ایران در یک دهه آتی و تلاش این کشور جهت موازنه سازی ژئوانرژی بین ایران و روسیه، با استفاده از تجربیات تخصصی در زمینه عقد قرارداد گازی و تامین کم نوسان نیازهای گازی ترکیه توسط ایران می توان سناریوی استمرار وضعیت موجود را محتمل ترین سناریوی پیش روی روابط انرژی ایران و ترکیه دانست.

امیر عباسی خوشکار

لینک کوتاه: https://csr.ir/0000HX

ارسال نظرات

نظر شما :

غیر قابل انتشار: ۰

در انتظار بررسی: ۰

انتشار یافته: ۰