اخلاق کار در ایران و راه‌کارهای ارتقاء آن

خلاصه

دومین نشست تخصصی اخلاق کار و راه کارهای ارتقاء آن روز دوشنبه مورخ ٩١/٤/٥ در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام برگزار شد و ضمن ارائه نتایج پژوهش های اخیر در کمیته علمی اخلاق کار، مطالعات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و تحقیقات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در خصوص راه‌کارهای بهبود اخلاق کار بحث و تبادل نظر شد.

نتایج

در ابتدای این نشست، دکتر محمدباقر نوبخت، معاون پژوهش‌های اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک بر لزوم توجه به مقوله اخلاق کار و تبیین نقش اخلاق در ارتقاء سلامت جامعه به ویژه در حوزه اقتصاد پرداخت و بر ضرورت آسیب‌شناسی اخلاق کار و بهبود آن در جهت نیل به پیشرفت و آرمان‌های سند چشم‌انداز و دستیابی به اهداف شعار سال «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی» تأکید نمود.




دکتر رضا معصومی‌راد رئیس کمیته علمی اخلاق کار، مرکز تحقیقات استراتژیک به فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه اخلاق کار در کشور و ارائه نتایج دو پژوهش انجام شده در این کمیته طی سال های 89 و 90 و مقایسه نتایج آنها پرداخت.




معصومی‌راد به وجود نگرانی در خصوص وضعیت اخلاق کار در بین مسؤولین نظام اشاره کرد و بر وجود، نشانه‌هایی از ضعف اخلاق کار در کشور من جمله؛ پایین بودن میانگین ساعات مفید کار روزانه، گریز از محل کار، بی‌انگیزگی و دلزدگی نسبت به کار، اتلاف وقت در محل کار، سرگردانی افراد در مراجعات به سازمان‌ها و ادارات دولتی و خصوصی، ضعف روحیه کارآفرینی و خلاقیت، وابستگی به دولت در سرمایه‌گذاری، آمار نگران کننده مفاسد اقتصادی و ... تأکید نمود و وجود نوعی تلقی نادرست نسبت به ثروت، کار و سرمایه در فرهنگ عمومی جامعه را، مانعی بر سر راه فعالیت‌های مولد اقتصادی، تولید ثروت و قدرت، رشد تولید ملی و شکوفایی اقتصاد کشور دانست.

وی ویژگی‌هایی چون سخت‌کوشی، ارج نهادن به کار و تلاش، روحیه همکاری و مشارکت در کار، تعلق و تهعد به کار و وظایف شغلی، مسؤولیت‌پذیری، صرفه‌جویی در بهره‌گیری از منابع، خلاقیت و ابتکار عمل داشتن ، خودگردانی و تسلط به کار ، نظم و دقت در کار ، وقت شناسی و خوش قول بودن، درستکاری و پرهیز از تقلب و فریب و مفاسد اقتصادی را از جمله مهمترین مؤلفه‌های اخلاق کار معرفی کرد که در شاخص‌سازی اخلاق کار بدان‌ها توجه شده و در تحقیقات انجام شده، مورد سنجش قرار گرفتند.

ایشان در ادامه ضمن تحلیل روش‌شناسی مطالعات اخلاق کار به معرفی نتایج مشترک مطالعات متعدد اخلاق کار به ویژه مطالعات انجام شده در کمیته اخلاق کار مرکز تحقیقات استراتژیک به شرح زیر پرداخت:

اخلاق کار از اندازه متوسط شاخص بالاتر بوده است و متمایل به نمره 4 از مقیاس 1 تا 5 است. این امر نشان می‌دهد که وضعیت کشور در شاخص ترکیبی اخلاق کار از سطح متوسط بالاتر است. میانگین شاخص اخلاق کار در مقیاس 1 تا 5، 3.61 بدست آمد که نشان می‌دهد از سطح متوسط بالاتر است. میانگین اخلاق کار مردان 3.67 و میانگین اخلاق کار زنان 3.53 بدست آمد که نشان می‌دهد کارکنان مرد به موازین اخلاقی کار پایبندترند. البته در مجموع در هر دو گروه نسبتاً از سطح متوسط بالاتر است.

در بین ابعاد مختلف اخلاق کار، نگرش به ثروت و سرمایه نامطلوب بوده و میزان آمادگی و تمایل به تولید ثروت، سوداندوزی و کسب ثروت در مرتبه آخر قرار دارد.

تفاوت معنی داری بین اخلاق کار مردان و زنان مشاهده شده است و متوسط نمره شاخص اخلاق کار مردان بیش تر از زنان است و این وضعیت را شاید بتوان به دلیل توجه و دغدغه زنان در کشور نسبت به امور خانه‌داری علاوه بر وظایف شغلی قابل تفسیر دانست.

بین سن و اخلاق کار رابطه مستقیم مشاهده شده است، هم‌چنین بین سابقه کار و اخلاق کار رابطه مستقیم مشاهده شده است. یعنی هر چه سن و سابقه کار بالاتر می‌رود، میزان پایبندی به موازین اخلاقی در کار و فعالیت‌های اقتصادی نیز بیشتر می‌شود.

در کنار این نتیجه مشاهده شده که : بین نوع استخدام کارکنان (قراردادی ، پیمانی و رسمی) با اخلاق کارشان تفاوت معنی دار مشاهده شده است. به طوریکه اخلاق کار قرادادی ها بیشتر از پیمانی و پیمانی بیشتر از رسمی بوده است.

و هم‌چنین بین سطح تحصیلات و اخلاق کار رابطه معنی دار معکوس مشاهده شده است. بدین معنا که میزان متوسط شاخص اخلاق کار در بین افراد با تحصیلات بالاتر ، کمتر از میزان متوسط شاخص اخلاق کار در بین افراد با تحصیلات پایین‌تر است.

در تبیین نتایج مطالعات اخلاق کار، ساختار دولتی شغل و فعالیت اقتصادی سهم قابل توجهی دارد. به گونه‌ای که با کاهش میزان تصدی‌گری دولت در بخش‌های مختلف اقتصادی، سهم بخش خصوصی و در نتیجه میزان کارآفرینی و خلاقیت در جامعه بهبود خواهد یافت و به موازات تغییر موضع دولت از متصدی به ناظر، شاهد بهبود شاخص های اخلاق کار در کشور خواهیم بود.

وی در بیان عوامل تضعیف کننده اخلاق کار به دو دسته عوامل درون سازمانی و برون سازمانی به شرح زیر اشاره و بر ضرورت توجه به دستاوردهای مطالعات اخلاق کار در ارائه راهبرد و سیاست‌گذاری ارتقاء اخلاق کار تأکید کرد و راه‌کارهای زیر را که در مطالعات متعدد بر آنها تأکید شده، برای تقویت اخلاق کار ارائه نمود:

١ - تدوین و اجرای سیاست‌های تقویت اخلاق کار در جامعه .

٢ – استخراج و ترویج آموزه‌های دینی مشوق کار و تلاش توسط علما و مراجع و تبلیغ در سطح جامعه

3٣– تشویق کار و کارآفرینی در جامعه و مقابله با نگرش‌های ضدکارآفرینی

٤ – الگوسازی و معرفی کارآفرینان از طریق رسانه‌ها برای جامعه.

٥ – توجه به نقش خانواده و متون آموزشی

٦– تقویت نظام شایسته‌سالار و رفع تبعیض‌های ناروا در گزینش، استخدام، ترفیع و ارتقاء شغلی، آموزش و تحصیلات و تأکید بر شاخص اخلاق کار در نظام ارزشیابی کارکنان و مدیران.

٧ – تقویت و بهبود محیط‌های کاری و توجه به الزامات کار شایسته .

٨ – تقویت نظام اداری و مدیریتی
٩ – اصلاح قوانین محدود کننده کارآفرینی و اجرای دقیق قوانین مربوط به کار و برخورد با مجرمان و متخلفان.
١٠ – جلوگیری از هر گونه رانت و مفاسد اقتصادی.



دومین سخنران نشست اخلاق کار حجت الاسلام والمسلمین دکتر علیزاده مدیر مرکز اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بودند که با عنوان: ارتقاء فرهنگ کار در ایران اسلامی؛ ظرفیت‌شناسی ادبیات دینی، آموزه‌ها و شعائر اسلامی به ارائه رهیافت های نوین در اقتصاد اسلامی و دستاوردهای مطالعات اخیر در حوزه فرهنگ و اخلاق اسلامی کار در کشور پرداختند.




ایشان به مناسبت میلاد امام سجاد (ع)، امام چهارم شیعیان، ضمن تأکید بر پیروی از سیره ائمه معصومین علیهم السلام در ابعاد مختلف، به فرازهایی از سخنان گهربار این امام همام در زمینه کار و تولید ثروت و شکوفایی اقتصادی جامعه پرداختند. در ادامه ایشان ضمن نقد عقلانیت ابزاری و مهندسی شدن علم اقتصاد و فاصله گرفتن علم اقتصاد از اخلاق در غرب پرداخت و ضمن معرفی ظرفیت‌های غنی و سرشار اسلام و مکتب تشیع در بالندگی اقتصاد جامعه بر ضرورت بهره‌گیری از منابع و آموزه‌های غنی و الهام بخش اسلام و امامان شیعه در کشور در حوزه‌های موفق اقتصادی و تولیدی تأکید نمودند.

سخنران بعدی نشست دکتر امیر حسین زاده عضو هیأت علمی گروه مدیریت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بودند.




دکتر حسین‌زاده در سخنرانی خود با عنوان: بررسی راه‌کارهای ارتقاء اخلاق کار در سازمان‌ها با ابتناء بر حیطه‌های گوناگون اخلاق سازمان و مدیریت به ارائه نتایج مطالعات در منبع شناسی اخلاق کار و شناسایی حیطه‌کار آن در پنج حیطه به شرح زیر پرداختند:

١- اخلاق کار (اخلاق شغلی)

٢- اخلاق حرفه ای

٣- اخلاق سازمانی

٤- اخلاق کسب و کار

٥- اخلاق مدیریت

اخلاق کار ( اخلاق شغلی): اخلاقیات حاکم بر محیط های کاری. مراد از اخلاق شغلی، مسئولیت اخلاقی فرد از حیث شغل است. اخلاق کار و اخلاق شغلی افق بسیار نزدیکی به یکدیگر دارند.

اخلاق حرفه ای: اخلاق حرفه ای به مسائل اخلاقی که از دانشی که در حرفه های مختلف به وجود می آید، می پردازد. تفاوت شغل و حرفه: شغل صرفا به ماهیت فعالیت نظر دارد ولی حرفه به ماهیت فعالیت بعلاوه انجام موثر و کارای آن نظر دارد.

اخلاق سازمانی: از مسائلی چون ویژگی های اخلاقی سازمان مطلوب، ارزیابی اخلاقی سازمان و معیارها و روش های آن، روش های ساختن عادات اخلاقی برای کارکنان، توسعه محیط اخلاقی در سازمان و حفظ آن و..... سخن به میان می آورد.

اخلاق کسب و کار: به عنوان قواعد اخلاقی کسب و کار (تجارت) شناخته می شود.

اخلاق مدیریت: صفات لازم برای یک مدیر از آن جهت که مدیر است (بدون نظر به نقش های سازمانی و به عنوان یک حرفه). جدا شدن اخلاق مدیریت از اخلاق حرفه ای به دلیل اهمیت آنست.

وی در ادامه مراحل نظری توسعه اخلاقی سازمان ها را به ترتیب از

١ - سازمان غیر اخلاقی

٢- سازمان قانون گرا

٣- سازمان اخلاقی ابزار انگار

٤- سازمان اخلاقی فرد گرا و نوپا

به 5- سازمان هویتاً اخلاقی برشماری نمود و چهار مدل توسعه اخلاق در سازمان را شامل:

١- از بالا به پایین

٢- از پایین به بالا

٣- موازی

٤- تعاملی

معرفی نمود.

در پایان ایشان ضمن بیان دو راهبرد کوتاه مدت و بلند مدت ارتقاء اخلاق کار، راهبرد بلند مدت را کارآمد و پایدار معرفی نموده و ضمن بیان خلاء موجود در جمع‌بندی و تلفیق مطالعات در حوزه‌های مختلف بر جایگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان مرکز و قرارگاه راهبردی مطالعات در حوزه اخلاق به طور کلی و اخلاق کار به طور خاص تأکید نمودند.

در این نشست تخصصی، دکتر محمدباقر نوبخت، ضمن تقدیر از سخنرانان و پژوهش های انجام شده در حوزه اخلاق کار و جمع‌بندی مباحث سخنرانان بر تداوم مطالعات و بهره‌گیری از دستاوردهای مطالعات انجام شده در کلیه نهادهای علمی و پژوهشی اعم از حوزه و دانشگاه را در جهت تولید ادبیات و بسترسازی تدوین سیاست‌‌های کلی تأکید نمودند. ایشان صرف وجود و تولید ادبیات و منابع غنی علمی و دینی و قوانین و سیاست‌ها را مادامی که در مرحله اجرا توجه و پایبندی کافی و درخوری بدان‌ها صورت نگیرد را مطلوب به نتیجه ندانستند.


پس از استماع مطالب نشست، برخی از شرکت کنندگان در نشست که شامل جمع صاحبنظری از نمایندگان وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌ها، بانک‌ها، بخش خصوصی و مراکز علمی در حوزه اخلاق و فرهنگ کار و مدیریت منابع انسانی بودند، به مسائل و مشکلات موجود در ادارات و سازمان‌ها و ساختارهای اداری فعلی پرداختن و شرایط و محیط‌های اداری را به عنوان یک مانع ساختاری در حفظ و بهبود اخلاق کار مطرح نمودند. هم‌چنین بر لزوم توجه به روش‌های کیفی، تاریخی و فرهنگی در مطالعات اخلاق کار، توجه به الزامات کاری برای زنان، فرهنگ‌سازی، الگوسازی، نمادسازی و آموزش اخلاق کار در مدارس و دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و مراکز فرهنگی تأکید کردند.