"مهم‌ترین مشکلات اجتماعی ایران"

خلاصه

نشست تخصصی «مهم‌ترین مشکلات اجتماعی ایران» در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در تاریخ ١٤/٥/٨٨ ساعت ١٤ با سخنرانی خانم دکتر وامقی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی برگزار شد. هدف از این نشست ارائه دستاوردهای پژوهشی است که توسط گروه تحقیقاتی در دانشگاه علوم بهزیستی انجام شده است.
سؤالات اصلی این نشست مشتمل بر موارد ذیل بوده است.
١- مهم‌ترین مشکلات اجتماعی ایران کدامند؟
٢- ضوابط و معیارها برای تعیین مشکلات اجتماعی که برای برنامه‌ریزی و مداخله کدام‌اند؟
٣- اولویت‌های مشکلات اجتماعی در ایران از نظر پژوهشگران، مدیران و صاحب‌نظران کدام‌اند؟
با توجه به ابهامات جدی در خصوص مفهوم و مصادیق مشکلات اجتماعی، در این پژوهش ابتدا مفهوم مشکلات اجتماعی به عنوان «پدیده نامطلوب که از دید گروهی از افراد جامعه، ارزش‌های مورد توافق آن گروه را مورد تهدید قرار داده یا بر زندگی آنها اثر نامطلوبی می‌گذارد»، تعریف شد. ضمن آنکه علت آن اجتماعی تلقی می‌شود (مثل اعتیاد). به این معنی که علت و رفع آن نیز به اقدامات اجتماعی دارد. خانم دکتر وامقی افزودند علل و پیامدهای مشکلات اجتماعی از سطح فردی فراتر بوده و دارای ابعاد عینی و ذهنی، نسبی بودن به لحاظ زمان، مکان،‌ افراد، فرهنگ جوامع و نقش برخی افراد و گروه‌ها در تعریف یک پدیده به عنوان یک مشکل اجتماعی می‌باشد.
روش این مطالعه دلفی بوده که نوعی روش کیفی است و به معنی فرآیند جمع‌آوری و تلخیص ساختارمند دانسته‌ها و اطلاعات یک گروه متخصص می‌باشد. این روش توسط مؤسسه رند از سال ١٩٦٩ به بعد مطرح شده و مورد استفاده قرار گرفته است. گروه پاسخگویان یا گروه دلفی در این پژوهش دارای تألیف مقاله یا کتاب درباره مشکلات اجتماعی ایران بوده و یا سابقه مدیریت در این زمینه داشته‌اند که از میان سازمان‌های دولتی و غیردولتی انتخاب شده‌اند که مجموعاً شامل ٤١ نفر بودند. این مطالعه در ٤ دور انجام شد. ابتدا تعریف مسئله اجتماعی ارائه شد و در خواست شد مطابق آن ده عنوان مهم مشکلات اجتماعی را مشخص و ده ضابطه را برای اولویت‌بندی معین نمایند. در مرحله ١٥١ مشکل اجتماعی و ٢٠ معیار پیشنهاد شد. سپس این نتیجه به تمامی گروه پاسخگویان منعکس شد. آنگاه مجدد این ١٥١ مشکل اولویت شد و ضابطه نیز اولویت‌گذار شدند. معیارهای مهم شامل شدت و شیوع مشکل، حوزه تأثیرگذاری، پیامد علّی و زنجیره‌ای مشکل، بروز سالانه، مغایرت با امنیت عمومی، شایع بودن در گروه خاص،‌پایداری نتایج و عوارض، فوریت رسیدگی، حساسیت عام و تأثیر بر توسعه بودند. در گام سوم از ١٥١ مشکل، ٧٩ مشکل انتخاب شد که با ١١ ضابطه تعیین شده قبلی نمره‌گذاری یا اولویت‌گذاری شدند. همچنین ٧٢ مشکل ردّ شد یا کنار گذاشته شده و مجدداً نظرخواهی شد. در گام بعدی ٢٩ مشکل در اولویت انتخاب شد و نهایتاً 15 مشکل اساسی تشخیص داده شد. باید گفت تمام این ١٥١ مشکل مهم مطرح بودند اما از درجات مختلف از لحاظ اهمیت قرار داشتند.
در آخر از میان این ١٥ مشکل دو گروه تعیین شد. گروه اول شامل اعتیاد، بیکاری، خشونت، بی‌اعتمادی اجتماعی، فقر اقتصادی. گروه دوم متغیرها فساد، تبعیض، بی‌عدالتی، نزول ارزش‌های اخلاقی، جرائم و بزهکاری‌های اجتماعی، ترافیک، مسائل آموزش و پرورش، عدم رعایت حقوق شهروندی، نابرابری در اجرای قانون می‌باشند.
مقایسه نتایج به دست آمده با طرح ارزش‌ها و باورهای ایرانیان نشان از نزدیکی اولویت‌های مردم با اولویت نخبگان است. چرا که از آن طرح بیکاری (٩٣%)، گرانی (٩٣%)، اعتیاد (٨٩%) پارتی‌بازی (٨٧%)، دزدی و کلاهبرداری (٨٢%)، از اهم مشکلات مردم بوده است. در موج دوم طرح ارزش‌ها در سال ١٣٨٢ همان نتایج با جانشین شدن طلاق به جای دزدی تکرار شده است.
مطالعه دکتر معتمدی در سال ١٣٨٣ نیز همین اولویت‌ها را بیان کرده است که در آن بیکاری، اعتیاد، فقر در اولویت است. همچنین مطالعه آثار امید احمدی در ١٣٨٤ در مناطق روستایی نیز هم نتایج را تأیید می‌کند. در مطالعه دیگر در ١٣٨٧ در منطقه ١٢ شهر تهران نیز شامل آلودگی هوا، ترافیک، دست‌فروشی، بافت‌های فرسوده بوده است.
این مقایسه‌ها ضمن مشابهت‌ها در نتایج حاصله، حکایت از نسبی بودن مشکلات اجتماعی دارد.
در پایان جلسه شرکت‌کنندگان به طرح ابهامات و سؤالاتی در خصوص مشکلات روش دلفی، تعریف مفاهیم و نسبت میان آسیب‌، مشکل و مسئله و سایر ابعاد مرتبط، علت عدم استفاده از تکنیک AHP برای اولویت‌دهی عدم توجه به جزئیات هر مشکل و ذکر اجمالی و کلی هر کدام پرداختند که سخنران جلسه به ارائه پاسخ‌های آنها پرداختند.