"اخلاق پژوهش"

خلاصه

نشست تخصصی "اخلاق پژوهش" از طرف گروه پژوهش‌های اجتماعی معاونت پژوهش‌های فرهنگی اجتماعی در ٢٦ بهمن ١٣٩٤ برگزار شد.
یکی از مسایل حال حاضر علم چه در حوزه آموزش و چه پژوهش، مسایل و ملاحظات اخلاقی مربوط به آن است. با توجه به تمرکز گروه پژوهشهای اجتماعی بر بررسی مسایل اخلاق در جامعه ایرانی، نشست تخصصی اخلاق پژوهش، روز دوشنبه ٢٦ بهمن ماه ٩٤ برگزار شد.

نتایج

یکی از مسایل حال حاضر علم چه در حوزه آموزش و چه پژوهش، مسایل و ملاحظات اخلاقی مربوط به آن است. با توجه به تمرکز گروه پژوهشهای اجتماعی بر بررسی مسایل اخلاق در جامعه ایرانی، نشست تخصصی اخلاق پژوهش، روز دوشنبه ٢٦ بهمن ماه ٩٤ برگزار شد. در عین حال این نشست آغازی بر بررسی اخلاق در آموزش و پژوهش به ویژه در حوزه آموزش عالی و پژوهش های کاربردی است. نشست یادشده با حضور و سخنرانی دکتر عباس کاظمی وریج عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی، دکتر سید آیت الله میرزایی عضو هیأت علمی پژهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر محمدرضا کلاهی عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی با هدف بررسی ابعاد گوناگون بی اخلاقی و بداخلاقی در پژوهش دانشگاهی و کاربردی در ایران در سالن جلسات معاونت پژوهشهای فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات استراتژیک برگزار شد. از آنجا که موضوع مورد بررسی در این جلسه به نوبه خود به چندین موضوع دیگر تقسیم یا مربوط می شد، هریک از سخنرانان تلاش کردند تا از زاویه ای ویژه به توصیف و تبیین مسأله بپردازند. در عین حال، بررسی جوانب دیگر موضوع اخلاق در آموزش و پژوهش به جلسات دیگر موکول شد.
بررسی ابعاد بی اخلاقی در پژوهشهای کاربردی و دانشگاهی در ایران نخستین بخش از نشست بود که دکتر عباس کاظمی به آن پرداخت. ایشان تلاش کرد تا با استناد به داده های گردآوری شده در پژوهش خود که به بررسی پایان نامه نویسی و مسایل اخلاقی آن می پردازد، توصیفی از بی اخلاقی موجود در پایان نامه نویسی نیابتی را به تصویر بکشد. تعدد تنوع فعالیت موسساتی که آشکار و پنهان به کار پایان نامه نویسی برای دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی مشغول هستند، تنها یکی از ابعاد بی اخلاقی در این حوزه از علم است. علاوه براین، نوشتن و گرفتن پذیرش مقالات برای مجلات معتبر و ناگوارتر از آن تألیف و ترجمه نیابتیِ کتاب برای اساتید و اعضای هیأت علمی دانشگاه ها – یا در مواردی، مدیران و مسئولان سازمانها- بخش دیگری از این مسأله غیر اخلاقی در پژوهش است. اما بنابر اشاره سخنران این نشست، بعد بسیار مهم این مسأله به کسانی مربوط می شود که به چنین کارهایی مشغول هستند. دکتر عباس کاظمی با اطلاق عنوان «پرولتاریای پژوهشی» به این گونه از افراد بسیاری از آنها را فارغ التحصیلانی دانست که با دست نیافتن به شغلی مناسب و متناسب با تحصیلات خود در حوزه پژوهشی یا دانشگاهی، به اجبار تن به نگارش پژوهش به نیابت از کسانی می‌دهند که هیچ نامی از آنها نخواهند برد.
فشار محیطی یادشده ناشی از مسایل معیشتی برای افرادی که دست به چنین کارهایی می زنند از یک سو و تأکید بر شاخصهای کمّی علم و علم سنجی به ویژه برای ارتقای اعضای هیأت علمی دانشگاه ها و مراکز پژوهشی از سوی دیگر، خود از عواملی است که موجب استمرار بی اخلاقی در پژوهش می شود.
عوامل ساختاری موثر بر بی اخلاقی در پژوهش از جمله در ساختار قوانین و مقررات ارزیابی، ارتقای اعضای هیأت علمی و همچنین رتبه بندی دانشگاه‌ها از جمله این عوامل ساختاری است که دکتر میرزایی به آنها اشاره داشت.
همچنین در ادامه نشست، دکتر کلاهی با انتقاد از نظام دانشگاهی به عنوان یک نظام تولید و توزیع مدرک، بخش مهمی از مشکلات موجود در مخدوش شدن اخلاق علم را نتیجه‌ی میزان بالای دانش آموختگان بیکاری دانست که انتظار آنها از شغل مورد نظر برآورده نشده و در نتیجه برخی از آنها به پایان نامه نویسی نیابتی، مقاله نویسی و مانند آن سوق داده می‌شوند.
در نهایت بر اساس مباحث انجام شده در این نشست تخصصی می‌توان گفت که حل مشکل بی اخلاقی در علم و پژوهش به ویژه پژوهشهای دانشگاهی مستلزم عزم و اراده جدی مدیران و سیاستگذاران کشور به ویژه در وزارتخانه های علوم تحقیقات و فناوری، و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و همچنین همکاری مجلس شورای اسلامی در تصویب قوانین بازدارنده از فسادِ اخلاقِ علم است. از یک سو جمعیت بسیار زیاد دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی – که انتظار از زندگی آنها متفاوت با سایر گروه‌های اجتماعی است- با مشکلات زیادی در استفاده عادلانه از فرصتهای اشتغال در مشاغل تخصصی متناسب با علاقه و تحصیلات خود مواجه‌اند. در نتیجه گروهی از آنها به شکلهای نادرستی از فعالیتهای پژوهشی مانند پژوهشِ نیابتی روی می آورند. از سوی دیگرتأکید زیاد بر شاخصهای ارزیابی و ارتقای پایه و مرتبه اعضای هیأت علمی نیز فشار مضاعفی بر آنها وارد آورده، تا جایی که برخی از آنها برای جبران کمبود امتیازات پژوهشی خود به نظام فاسد تولید نیابتیِ علم متوسل می شوند. نکته پایانی تأکید بر توقف تحصیلاتِ بی کیفیتِ کارکنان و مدیران دستگاه‌ها و سازمانهای دولتی در مقاطع تحصیلات تکمیلی است. در چنین شرایطی فردی که با وجود مشغله فراوان و گاه مسئولیتهای متعدد، فرصت چندانی برای پرداختن به تحصیل در دانشگاه و انجام وظایف آموزشی خود از جمله نگارش پایان نامه ندارد، به طور طبیعی به سپردن تکالیف و به ویژه انجام پایان نامه خود به افراد دیگر اقدام می کند.
در مقابل مشکلات و انتقادات بالا، نظام دانشگاهی کشور نیز برای حرکت مناسب در راستای سند چشم انداز و دستیابی به هدف کسب رتبه نخست علمی در منطقه نیازمند پایش و ارزیابی مستمر شاخصهای علمی در دانشگاه ها و نیز اعضای هیأت علمی است. اما آنچه در این میان اهمیت دارد، توجه بیشتر به کیفیت تولیدات علمی و نظارت دقیق بر اصالت آنها، در کنار ارزیابی کمّی آنهاست.
حل تمامی موارد یادشده که در نشست تخصصی اخلاق پژوهش از سوی سخنرانان مورد بحث قرار گرفت، تنها با اقدامات ساختاری از سوی نهادها و سازمانها و افراد تصمیم‌ساز از یک سو و تک تک آنان که در نهاد علم مشغول به فعالیت‌اند- اعم از دانشجو، استاد، مدیران دانشگاهی و دانش آموختگان متعهد به علم- از سوی دیگر، میسر خواهد بود.