از بازدارندگی سنتی تا تاب‌آوری هوشمند: بازآرایی سیاست‌های پدافند غیرعامل در مواجهه با تهدیدات همه‌جانبه

هفته پدافند غیرعامل یادآور یکی از ارکان بنیادین امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران است؛ رکنی که مأموریت اصلی آن، کاهش آسیب‌پذیری کشور در برابر تهدیدات نظامی و غیرنظامی از طریق اقداماتی غیرمسلحانه و پیش‌دستانه است. با این حال، تحولات پرشتاب محیط امنیتی جهان در دهه اخیر، مفهوم سنتی پدافند غیرعامل را با چالش‌های جدیدی روبه‌رو کرده است. در گذشته، تهدید‌ها عمدتاً ماهیت نظامی یا فیزیکی داشتند، اما در دهه اخیر، ماهیت تهدید‌ها به‌صورت فزاینده‌ای چندبُعدی، شبکه‌ای و هوشمند شده است. امروزه امنیت ملی در معرض تهدیدات ترکیبی و نوپدید قرار دارد؛ از جنگ‌های سایبری و اطلاعاتی گرفته تا بحران‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و حتی روانی. پدیده‌هایی همچون مهندسی آب، امنیت انرژی، تغییر اقلیم، اختلال در زنجیره تأمین، و دستکاری شناختی جامعه، همه در زمره تهدیدات نوین و پیچیده‌ای هستند که دیگر با ابزار‌های دفاعی سنتی قابل مدیریت نیستند.

از بازدارندگی سنتی تا تاب‌آوری هوشمند

در جهان امروز، مفهومی با عنوان پدافند غیرعامل فناورانه و هوشمند در حال گسترش است؛ یعنی استفاده از فناوری‌های نوین (داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار زودهنگام) برای پایش و مدیریت تهدیدات پیچیده. پس مطلوب آن است که در ایران نیز پدافند غیرعامل از ساختار سنتی مبتنی بر دستورالعمل‌های فیزیکی به ساختار داده‌محور و هوشمند حرکت نماید. به‌ویژه در حوزه‌هایی چون: ۱-انرژی و زیرساخت‌های حیاتی: طراحی شبکه‌های خودترمیم‌گر برای کاهش اختلال در تولید و توزیع انرژی، ۲-آب و محیط زیست: ایجاد سامانه‌های پیش‌بینی مخاطرات و تهدیدات فرامرزی مرتبط با آب و تغییر اقلیم، ۳--فضای سایبری: توسعه سیستم‌های دفاع شناختی برای صیانت از شبکه‌های داده‌ای و مقابله با نفوذ نرم، و ۴-حوزه اجتماعی: رصد تهدیدات مرتبط با جنگ شناختی، اطلاعات نادرست، عملیات روانی و فرسایش اعتماد عمومی.

هوشمندسازی پدافند غیرعامل، در واقع پاسخ عملی به تهدیدات هوشمند است؛ یعنی استفاده از همان فناوری‌هایی که تهدید را ایجاد می‌کنند، برای خنثی‌سازی و پیشگیری از آن.

نگاهی به سیاست‌های پدافند غیرعامل در کشور حکایت از این می‌نماید که پیش‌فرض عمده سیاست‌های پدافند غیرعامل در زمان تدوین، مقابله با تهاجمات فیزیکی و نظامی دشمن بود. بر همین مبنا، در بند‌هایی مانند «رعایت اصول ایمن‌سازی فیزیکی، پراکنده‌سازی، اختفا و فریب دشمن»، یا «ممانعت از ایجاد تأسیسات پرخطر در مراکز جمعیتی» تأکید شده است. این سیاست‌ها در زمان خود کارآمد و راهبردی بودند، اما امروز الگوی تهدیدات تغییر کرده است. جنگ‌های آینده، ترکیبی از عملیات نظامی، سایبری، شناختی، اقتصادی و رسانه‌ای خواهند بود؛ تهدیداتی که مرز میان جنگ و صلح را از میان برده‌اند. دشمنان دیگر صرفاً به دنبال تخریب زیرساخت نیستند، بلکه در پی اختلال در کارکردها، تضعیف تاب‌آوری و فرسایش سرمایه اجتماعی کشورند. این تغییر الگو ایجاب می‌کند که پدافند غیرعامل از «بازدارندگی صرف» به سمت تاب‌آوری هوشمند و چندلایه حرکت کند.

بررسی سیاست‌های ۱۳‌گانه ابلاغی نشان می‌دهد که اگرچه در بند‌های ۵، ۷ و ۱۱ به تهدیدات غیرمتعارف، آموزش عمومی و تهدیدات الکترونیکی اشاره شده است، اما پراکندگی و فقدان انسجام کافی میان‌حوزه‌ای در این سیاست‌ها مشهود است. شایسته است امروزه پدافند غیرعامل، دارای سیاست‌هایی باشد که: میان حوزه‌های انرژی، آب، محیط زیست، اقتصاد، سلامت و فناوری پیوند برقرار کند، تهدیدات شناختی و اجتماعی را نیز به رسمیت بشناسد، و از سطح طرح‌های فیزیکی و مهندسی به سطح مدیریت هوشمند داده‌ها، پیش‌بینی تهدید و تصمیم‌سازی الگوریتمی ارتقا یابد. بدون بازآرایی سیاست‌ها و ساختار‌های اجرایی متناسب با این تغییر، خطر «جزیره‌ای شدن» اقدامات پدافند غیرعامل و کاهش کارآمدی راهبردی آن وجود دارد.

توصیه‌های سیاستی

پدافند غیرعامل به‌عنوان نهاد راهبردی از «نگاه واکنشی» به «نگاه آینده‌محور و انطباق‌پذیر» گذار کند. سیاست‌های ابلاغی فعلی، به‌رغم جامعیت اولیه، از نظر سازوکار به‌روزرسانی دوره‌ای و رصد تهدیدات نوین، جای تأمل دارد. ازینرو توصیه‌های زیر، قابل تعمق هستند:

-بازآرایی سیاست‌های کلی پدافند غیرعامل: با توجه به تغییر بنیادین الگوی تهدید، مجمع تشخیص مصلحت نظام با همکاری شورای عالی امنیت ملی، سازمان پدافندغیرعامل و سازمان مدیریت بحران، در بازآرایی سیاست‌های ابلاغی، سرعت و اهتمام بیشتری بورزند تا ضمن حفظ اصول فعلی، ابعاد نوینی، چون امنیت سایبری، انرژی، آب، سلامت، محیط زیست و تهدیدات شناختی در قالبی یکپارچه وارد سیاست‌ها شود.

-تدوین راهبرد ملی تاب‌آوری هوشمند: پدافند غیرعامل به‌جای تمرکز بر کاهش آسیب‌پذیری صرف، راهبردی برای تاب‌آوری هوشمند ملی طراحی کند؛ به‌گونه‌ای که نظام تصمیم‌گیری، زیرساخت‌ها و جامعه در برابر تهدیدات پی‌درپی، توان خودبازسازی و استمرار عملکرد داشته باشند.

-به‌منظور پرهیز از موازی‌کاری و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، فرآیند هوشمندسازی پدافند غیرعامل در قالب شبکه یا کارگروه ملی زیر نظر سازمان پدافند غیرعامل و با مشارکت دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان دنبال شود. این سازوکار می‌تواند مأموریت تحلیل داده‌ها، پیش‌بینی تهدیدات نوین و توسعه فناوری‌های هوشمند را بر عهده گیرد و از سوی دیگر، با تبدیل دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به بازوی علمی و فناوری پدافند غیرعامل، زمینه ارتقای دانش بومی، نوآوری فناورانه و تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه پدافند هوشمند را فراهم سازد.

-ارتقای فرهنگ عمومی و آموزش تخصصی: آموزش عمومی باید از سطح آگاهی عمومی فراتر رود و به سمت آموزش مهارت‌های عملی در مواجهه با تهدیدات نوین حرکت کند. همچنین مدیران دستگاه‌های اجرایی به‌صورت ادواری در دوره‌های آموزشی پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شرکت کنند.

-یکپارچه‌سازی نهاد‌های مسئول در پدافند و مدیریت بحران: هماهنگی کامل میان دو حوزه «پدافند غیرعامل» و «مدیریت بحران»، با هدف هم‌افزایی، کاهش هزینه‌ها و تصمیم‌گیری مؤثر، برقرار شود، همان‌گونه که در بند ۱۲ سیاست‌های فعلی نیز به آن اشاره شده است، لیکن در عمل، تا حصول به نقطه مطلوب، فاصله دارد.

جمع‌بندی

پدافند غیرعامل در جمهوری اسلامی ایران نقشی بی‌بدیل در ارتقای امنیت ملی ایفا کرده است. با این حال، تغییر الگوی تهدیدات جهانی و منطقه‌ای ایجاب می‌کند که این حوزه از رویکرد بازدارندگی سنتی فراتر رفته و به سمت تاب‌آوری هوشمند، آینده‌نگر و میان‌رشته‌ای حرکت کند. بازآرایی در سیاست‌های کلی پدافند غیرعامل نه تنها ضرورتی امنیتی بلکه ضرورتی راهبردی برای صیانت از زیرساخت‌های حیاتی، پایداری ملی و سرمایه اجتماعی کشور است. تحقق این امر مستلزم آن است که پدافند غیرعامل، خود نیز از جنس «پویایی، دانش‌محوری و هوشمندی» باشد، درست همان ویژگی‌هایی که امروز تهدیدات نوین جهان بر اساس آن شکل می‌گیرند.