انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ و روند‌های پیش رو در سیاست خارجی

مقدمه
بررسی و مطالعه رفتار‌های سیاست خارجی دولت‌ها در سطوح مختلف کنش ورزی و لایه‌های متنوع موضوعی را نمی‌توان فارغ از رفتار‌های دولت‌های قبلی و بدون پیوستار تاریخی انجام داد. جهت گیری‌ها و راهبرد‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم ریشه در اصول اساسی سیاست خارجی انقلاب اسلامی و مقابله با مسایل برآمده از تحریم‌های غرب داشته است. مبارزه با سلطه استکبار جهانی و دفاع از مسلمانان مظلوم فلسطین دو اصل اساسی جهت دهنده به سیاست خارجی دولت سیزدهم هستند که در دولت‌های قبلی نیز تکرار شده اند. دولت شهید رئیسی پیش از پایان مدت ریاست جمهوری چهار ساله خود به پایان رسید و با سقوط بالگرد ایشان انتخابات زود هنگام ریاست جمهوری تیرماه ۱۴۰۳ رقم خورد. از زوایای مختلفی می‌توان به بررسی سیاست خارجی دولت سیزدهم و ریشه‌های آن پرداخت. در یادداشت حاضر نگارنده ریشه‌های رفتار سیاست خارجی دولت سیزدهم را در گفت و گوی انتقادی با دولت یازدهم و دوازدهم و همچنین روند‌های منطقه‌ای پیش روی دولت آتی که باید مورد توجه قرار گیرند بررسی می‌شود.
رفتارشناسی دولت سیزدهم
دولت یازدهم و دوازدهم سیاست خارجی خود را در انتقاد از دولت قبلی در مسئله هسته‌ای به عنوان یکی از مهمترین مباحث سیاست خارجی تنظیم کرد و از این چالش به عنوان فرصتی جهت بازتنظیم مناسبات سیاست خارجی با قدرت‌های جهانی و عمدتا غربی یاد کرد. رفع تحریم‌های هسته‌ای با استفاده از ابزار مذاکره و پذیرش محدودیت‌های هسته‌ای جهت شکوفایی شاخص‌های کلان اقتصادی، محور راهبرد تعامل سازنده دولت اعتدال در گفتگو با غرب را تشکیل می‌داد. با خروج ترامپ از برجام و فروپاشی ایده بازی برد- برد نخبگان سیاسی جناح مقابل به انتقاد از عدم توازن بین داده‌ها و ستاده‌های وعده داده شده پرداختند. دولت سیزدهم با طرح مفاهیم سیاست همسایگی و نگاه به شرق و آسیاگرایی در راهبرد‌های منطقه‌ای و اقتصادی و با مفروض گرفتن استمرار تحریم‌های غرب به دنبال فرار از کمند تحریم‌ها و عمل به وعده‌های اقتصادی انتخاباتی بود. از این رو تقویت روابط منطقه‌ای با کشور‌های حاشیه خلیج فارس، تحکیم پیوند‌های راهبردی و اقتصادی با چین و روسیه و کشور‌های اسیای مرکزی و قفقاز در دستورکار قرار گرفت.

در ادامه جهت گیری فوق، فروش نفت به چینی‌ها با استفاده از سازوکار‌های پیچیده دور زدن تحریم‌های غرب و مذاکره جهت بازگشت منابع ارزی به سیستم بانکی در کنار تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با روسیه در پاسخ به بدعهدی غرب و مذاکرات طولانی بی حاصل با آمریکا انجام شد. در سطح تاکتیکی و عملیات اجرایی، عضویت در پیمان شانگ‌های و گروه بریکس جهت بهره گیری از ساختار‌ها و فضای چندجانبه گرایی موازی با ساختار‌های نظام سلطه جهت تقویت مبادلات تجاری با جهان جنوب و بهره گیری از ساختار‌های مالی و بانکی قدرت‌های نوظهور دنبال شد. آنچه از امتیازات سیاست خارجی دولت سیزدهم محسوب می‌شود فعال بودن در سطح منطقه‌ای و پاسخ به تهدیدات امنیتی به صورت هم سطح و نمایش اراده مقاومت انقلابی در برابر زیاده خواهی‌های غرب بود. عملیات وعده صادق و حمایت از مردم مظلوم فلسطین از جمله نمود‌های عینی مقاومت فعال سیاست خارجی دولت سیزدهم بودند.
روند‌های پیش رو و چالش‌های موجود
دولت سیزدهم در راه تامین وعده‌های انتخاباتی با چالش‌های مختلفی رو به رو شد که برخی از آن‌ها تکرار مسایل دولت‌های قبلی بود. تورم بالا، تهدیدات امنیتی منطقه ای، عدم پیوند‌های کارامد اقتصادی با کشور‌های منطقه و مسایل زیست محیطی و اجتماعی از جمله چالش‌های مزمنی هستند که به صورت کامل حل و فصل نشده اند. وجود روند‌های نوظهور در سطح منطقه‌ای سبب شده است تا بافت محیط راهبردی تغییر کند. روند‌های چالش ساز حاضر که دولت بعدی باید برای مقابله با ان‌ها به بازاندیشی در سیاست خارجی اقدام کند عبارتند از:
 روند ژئواکونومیک گرایی برون گرایانه که در قالب تقویت پیوند‌های تجاری و اقتصادی کشور‌های عربی و غیر عربی غرب آسیا با قدرت‌های شرقی و غربی دنبال شده است سبب گردیده است تا یکی از مهمترین فرصت‌های تقویت مناسبات منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران از دست برود و خطر افزایش انزوای اقتصادی کشور و تقویت مناسبات دیپلماتیک صرفا در سطح گفتگو‌های دوجانبه فارغ از شروع طرح‌های مشترک اقتصادی و امنیتی ایجاد شود.
 تقویت پیوند‌های امنیتی اعراب حاشیه خلیج فارس با آمریکا و تحکیم پارادایم "خرید کالای امنیت از بیرون" در برابر پارادایم "امنیتی درون جوش" سبب خواهد شد تا ناتو و رژیم صهیونیستی از خلاء امنیتی موجود در خوشه خلیج فارس استفاده کنند و فضای تقویت همکاری‌های امنیتی ضلع شمالی و ضلع جنوبی خلیج فارس در قالب طرح‌هایی مانند طرح صلح تنگه هرمز از دست برود.
 تبدیل شدن وحشی گری رژیم صهیونیستی در برابر محور مقاومت در سرزمین‌های اشغالی و سوریه به رویه‌ای غالب در سیاست منطقه‌ای این رژیم و همکاری و بی تفاوتی کشور‌های غربی با این رویه ظالمانه به تغییر موازنه تهدید و موازنه درد منتهی خواهد شد.
 تراکم مسایل امنیتی در مرز‌های کشور در حوزه‌های زیست محیطی، هیدروپلتیکی، مهاجرت، سفره‌های انرژی و فرصت‌های اقتصادی از دست رفته به فرسودگی دارایی‌های راهبردی و کسری شدید در امر توسعه ملی خواهد انجامید.
پایان سخن
جریان پیروز در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ و شخص منتخب مردم با چالش‌های متعددی در سیاست خارجی روبه رو خواهد بود. دولت سیزدهم با تلاش خستگی ناپذیر به دنبال رفع مسایل مختلف سیاست خارجی با استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و توسعه مناسبات با قدرت‌های شرقی مستقل بود. علارغم تلاش‌های تحسین برانگیز انجام شده برخی چالش‌ها مرتفع نشده اند و حل مسایل موجود نیازمند فراتر رفتن از تاکتیک و تجربیات گذشته است. داشتن ابتکار عمل در برخورد با چالش‌های امنیتی و بهره گیری از خلاقیت و طرح‌های جدید در مذاکره با همسایگان در حوزه‌های موضوعی مختلف می‌تواند به افزایش کارامدی دستگاه دیپلماسی در جهت مقابله با مسایل پیش رو کمک کند. این امر در سایه بهره گیری از تجربیات گذشته و طراحی راهبرد‌های مناسب منطبق با محیط متحول شده جدید امکان پذیر است.