آثار سیاست‌های کلی نظام در مدیریت پیشگیرانه بحران ها؛ با نگاهی به بحران سیل اسفندماه 1402 در سیستان و بلوچستان

از ۱۵ شهریور ۱۳۸۶ که سیاست‌های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه، بارویکردی پیشگیرانه [شامل افزایش و گسترش آموزش و آگاهی و فرهنگ ایمنی و آماده‌سازی مسئولان و مردم برای رویارویی با عوارض ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیر‌مترقبه به‌ویژه خطر پدیده‌های جوی و اقلیمی؛ گسترش و تقویت مطالعات علمی و پژوهشی و حمایت از مراکز موجود، به‌منظور شناسایی و کاستن از خطرات این‌گونه حوادث؛ ایجاد مدیریت واحد با تعیین رئیس‌جمهور برای آمادگی دائمی و اقدام مؤثر و فرماندهی در دوره‌ی بحران؛ شناسایی پدیده‌های جوی و اقلیمی و نحوه‌ی پدیدار شدن خطرات و ارزیابی تأثیر و میزان آسیب آن‌ها از طریق تهیه‌ی اطلس ملی پدیده‌های طبیعی، ایجاد نظام به‌ هم‌ پیوسته‌ی ملی پایش و بهبود نظام‌های هشدار سریع و پیش‌آگاهی بلند‌مدت با استفاده از فناوری‌های پیشرفته؛ و تنظیم برنامه‌های توسعه‌ی ملی به‌گونه‌ای که در همه‌ی فعالیت‌های آن در همه‌ی سطوح، رویکرد «سازگاری با اقلیم» ملاحظه و نهادینه شود]ابلاغ شد، دور از تصور نبود که ۱۶ سال بعد، آثارمثبت خویش را در یکی از پهناورترین استان های کشور و در اسفندماه ۱۴۰۲ نشان دهد.
بسترمحیطی منطقه
سیستان و بلوچستان به سبب گستردگی و موقعیت خاص جغرافیایی همواره با بحران های طبیعی روبروست که سیل، خشکسالی و توفان‌های سهمگین ۱۲۰ کیلومتری بطور همزمان از بحران‌های این استان است. مخاطره اصلی نواحی مرکزی سیستان و بلوچستان سیلاب‌های ویران کننده‌ای است که بیشتر در فصول سرد چهره خود را نمایان می‌کند. این استان به علت وسعت در سه حوضه آبریز درجه یک کشور قرار می‌گیرد. همچنین شش حوضه درجه دو آبریز کشور، این استان را در بر می گیرند.
وقوع بحران
از ۷ اسفندماه ۱۴۰۲، بارندگی‌ها در سیستان و بلوچستان منجر به سرریز شدن سد‌ها و بروز سیلاب شد. بارندگی در ایستگاه پیرسهراب واقع در جنوب سیستان و بلوچستان طی روز‌های ۱۰ و ۱۱ اسفند، از ۲۵۰ میلی‌متر فراتر رفته است. بارش ۲ روزه ای که معادل بارندگی متوسط یک سال ایران است.
متوسط بارندگی استان در کمتر از یک هفته از بارش ۳۶۵ روز سال گذشته بیشتر بود. بارندگی استان در کل شش ماه ۷۲ میلیمتر بود. ۵۵ میلیمتر آن برای ۱۰ روز منتهی به ۱۳ اسفند بوده است یعنی ۷۶ درصد بارندگی کل سال آبی در این روز‌ها شکل گرفت.
بارندگی روز‌های گذشته استان، در یک قرن اخیر کم سابقه بوده است. داده‌های تاریخی منابع آب، بارندگی اسفندسال جاری در این استان را جزء وقایع حدی رده‌بندی می‌کند. یعنی رویداد‌هایی است که در طی یک قرن، بی‌سابقه بوده و یک یا دو بار احتمال وقوع دارد.
این بارندگی‌ها باعث شد سد‌های مخزنی پیشین در شهرستان سرباز با حجم ۱۷۵میلیون متر مکعب، سدزیردان در منطقه دشتیاری چابهار باحجم مخزن ۲۰۷میلیون متر مکعب سد شی کلک در شهرستان چابهار با حجم ۱۰میلیون متر مکعب و سدخیر آباد نیکشهر با حجم ۲۷ میلیون مترمکعب آبگیری و سرریز شود.
حجم خسارت
بارش باران و جاری شدن سیلاب، راه ارتباطی ۴۰ روستا و ۱۳ راه را مسدود کرد و به بیش از ۱۰۰۰ خانواده خسارت هایی وارد کرد. ۳۰۰ واحد مسکونی تخریب شد و ۱۵۰۰ واحد مسکونی نیازمند تعمیر بر جای گذاشت. علاه بر این، ۳۰۰ میلیارد ریال به راه‌های حوزه استحفاظی اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای سیستان و بلوچستان خسارت وارد نمود.
اقدامات صورت گرفته پس از وقوع بحران
بعد از وقوع بحران در این استان، طیفی از اقدامات انجام شد از جمله:
وزیر کشور بعدازظهر ۱۲ اسفند وارد سیستان و بلوچستان شد، همچنانکه فرمانده نیروی زمینی سپاه نیز روز شنبه ۱۲ اسفند به استان سفر کرد. بازگشایی مسیر‌ها از ابتدای شروع سیلاب در مناطق سیل زده ی استان آغاز شد و البته همچنان راهداران در تلاش هستند تا هرچه سریع‌تر همه ی راه‌های ارتباطی بازگشایی شود. در شهرستان قصرقند، راه ارتباطی بیش از ۴۰ روستای این شهرستان مسدود شد که با تلاش امدادگران و راهداران، این محور‌ها در حال بازگشایی اند. بلافاصله پس از سیلاب ۵۰ گشت راهداری در قالب ۳۴۰ نیروی راهدار و ۱۵۰ دستگاه ماشین آلات سبک و سنگین، برای خدمت رسانی به مناطق سیل زده اعزام شدند.
۱۳ هزار هزار بسته غذایی در چند روز اخیر و تاپایان روز ۱۳ اسفند، در مناطق درگیر سیلاب سیستان و بلوچستان توزیع شد. ۱۰۰ دستگاه ماشین آلات به صورت زمینی در حال خدمات رسانی به سیل زدگان سیستان و بلوچستان هستند و از روز ۱۲ اسفند، نیز ۲ بالگرد برای خدمات رسانی فعال شده است. درکنار آن، ۱۵ سورتی پرواز از طی روز‌های ۱۲ و ۱۳ اسفند، برای ارسال بسته‌های غذایی و خدمات مورد نیاز در مناطق سخت گذر این استان انجام شد. در ضمن، ۵۱۶ نیروی عملیاتی در قالب ۹۱ تیم به مناطق حادثه دیده نیکشهر، کنارک و چابهار اعزام شدند و ضمن ارزیابی روستای‌های تحت تأثیر، خانه‌ها را از آب تخلیه و اقدام به توزیع اقلام امدادی کردند.
درس آموخته؛ نقش اقدامات پیش از بحران، منبعث از نگاه پیشگیرانه ی سیاست های ابلاغی
یکی از نتایج مدیریت پیشگیرانه منابع آب، کنترل سیلاب و تبدیل تهدید به فرصت است، به نوعی که هم از خسارت سیل جلوگیری می‌شود. باید اشاره نمود که ۶ سد مخزنی در سیستان و بلوچستان در کنار ۲۴ سازه تغذیه مصنوعی آب‌خوان، سیلاب را ذخیره کرده یا راهی منابع آب زیرزمینی کرده‌اند. سیل عبوری از رودخانه کاجو به ۲۲۰۰ متر مکعب در ثانیه رسیده بود، اما این آب، پشت سد زیردان ذخیره شده و با دبی ۵۰۰ متر مکعب به صورت کنترل شده و بدون خسارت راهی پایین دست شد.
کافی است توجه شود که سیستان و بلوچستان بیشتر از ۱۰ هزار روستا دارد و اینکه در یک بارش کم‌سابقه در ۱۰۰ سال اخیر، فقط کمتر از ۱.۵ درصد روستا‌ها با آب‌گرفتگی مواجه می‌شوند، یعنی زیرساخت این منطقه به خوبی بارش را کنترل و ذخیره کرده است. به معنای دیگر، ۸۰ درصد از کل آب جمع شده از بارندگی اسفندماه سیستان و بلوچستان به جای خسارت، آماده تامین نیاز شرب، صنعت و کشاورزی مردم است. اگر قرار بود اقدامات پیشگیرانه (در راستای سیاست های کلان ابلاغی پیش¬گفته نظام) صورت نمی پذیرفت، چه حجمی از خسارات مالی و جانی متوجه منطقه می¬شد و در پی آن، چه سطحی از اقدامات برای مدیریت چنان شرایط بحرانی، پاسخگوی نیاز‌های مردم و مناطق بحران زده می بود.