وضعیت کشاورزان و امنیت غذایی برای سال ۱۴۰۰

هرساله پیش از آغاز فصل کشت، مسئله تعیین نرخ خرید تضمینی مخصوصا قیمت خرید تضمینی گندم داغ می‌شود. در طی شش سال گذشته با توجه به بارش‌ها و وضعیت قیمت خرید تضمینی فراز و فرود‌هایی را در تولید این محصول استراتژیک داشته‌ایم. با توجه به قیمت خرید تضمینی اعلام شده از سوی دولت و پیش‌بینی بارش‌ها، وضعیت تولید این محصول در سال ۱۴۰۰ مورد بررسی قرار گرفت. میهمانان این نشست آقایان دکتر علی‌رضا عباسی نماینده مجلس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، مهندس اسفندیاری پور مشاور وزیر و مجری طرح گندم و علی خان محمدی مدیرعامل مجمع ملی خبرگان کشاورزی بودند.

گندم به‌عنوان اساسی‌ترین محصول زراعی کشور محسوب می‌شود. سال زراعی از اول مهر هر سال تا پایان شهریور سال بعد در نظر گرفته می‌شود، در این بین گندم در یک دوره صد روزه کشت می‌شود. در ایران چهار اقلیم کلان داریم. گندم با گروه‌های مختلف زمستانه، بهاره و بینابین کشت می‌گردد. مدل بهاره نیز خود شامل گندم مناسب برای مناطق شمالی و مناطق جنوبی است.

دوره رشد این گندم‌ها نیز متفاوت است. دوره کاشت تا برداشت از ۱۴۵ روز تا ۲۶۰-۲۷۰ روز برای گندم زمستانه متفاوت است. تفاوت بین این گروه‌ها باعث می‌شود نیاز کشور در طول سال را پوشش دهند. همچنین این مسئله باعث می‌شود محدودیت‌هایی که در ماشین‌آلات مخصوصا کمباین وجود دارد تا حدودی مدیریت شوند.

برای امسال، چهار میلیون زمین دیم و دو میلیون هکتاری زمین آبی هدف‌گذاری شده است. کشت در مناطق اقلیم سرد از اوایل مهر آغازشده و رو به اتمام است. در حال حاضر مناطق سرد معتدل شروع به کشت کردند؛ و تا پایان هفته اول دی ماه کشت در مناطق گرم همچون خوزستان نیز خاتمه خواهد یافت. برداشت گندم از اواخر اسفند شروع می‌شود و در فرودین تدریجا افزایش می‌یابد تا آخر مرداد ماه. تا آخر شهریور نیز کار‌های خرمن‌کوبی به اتمام می‌رسد.

مهندس اسفندیاری: برآورد‌ها از سطح زیر کشت گندم مخصوصا در زمین‌های دیم وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد، اما باید امیدوار باشیم وضعیت بارش‌ها بهبود یاد.

تا به حال ۲.۷ میلیون هکتار کشت صورت گرفته است. با توجه به اطلاعاتی که از شهرستان‌ها داریم، امسال کشت دیم از برنامه نیز جلوتر خواهد بود و حدود ۴.۳ میلیون هکتار خواهد شد. آمار قطعی در این خصوص را در پایان دوره کاشت می‌توان اعلام کرد.
وضعیت بارش تاکنون نه تنها از پارسال که حتی از بلندمدت نیز کمتر بوده است. هرچند وضعیت بارش در این مرحله برای استقرار گندم مهم است، اما مهم‌ترین زمان نیاز به بارش، هنگام پرشدگی دانه‌ها است. البته هواشناسی زمستان نسبتا مناسبی را پیش‌بینی کرده است. فعلا حساس‌ترین مرحله بارش‌ها در سه ماه بهاره است که امیدواریم خداوند به خرمن کشاورزان برکت دهد. برآورد‌ها از سطح زیر کشت گندم مخصوصا در زمین‌های دیم وضعیت مطلوبی را نشان می‌دهد، اما باید امیدوار باشیم وضعیت بارش‌ها بهبود یاد.

ایشان در خصوص بحث تغییرات قیمت کود عنوان داشتند: کود‌های فسفاتِ ۱۵.۵ تا ۱۶ درصد و کود‌های پتاسِ پنج تا شش درصد از رژیم کودی مورداستفاده در مزارع کشور را شامل می‌شوند. بیشترین حجم از مصرف کود کشاورزان را کود ازتِ تشکیل می‌دهد که قیمت آن نیز تغییری نداشته است. کیفیت خبازی و پروتئین گندم نیز اتفاقا مربوط به همین کود ازتِ است.

مهندس اسفندیاری: برای خرید کود به کشاورزان، کشاورز کارت تعلق می‌گیرد

البته ما متناسب با برداشتی که می‌کنیم باید به مزرعه کود دهیم وگرنه در بلندمدت زمین کشاورزی دچار فقر می‌شود. این مسئله نیز به ثبات در تولید ما آسیب خواهد زد. برای مدیریت وضعیت کود و تأمین نقدینگی بالای کود‌های فسفاتِ و پتاسِ اقداماتی در دستور کار است. به تازگی تفاهمی با بانک کشاورزی انجام‌شده است که برای تأمین نقدینگی مورد نیاز به کشاورزان، کشاورز کارت بدهند. کشاورزان می‌توانند با این کشاورز کارت نسبت به خرید کود اقدام کنند و در نهایت بعد از فروش گندم در سال آتی، پول آن را با بانک کشاورزی تصفیه نمایند.

دولت به خاطر این که با مصوبه مجلس مواجه نشود برخلاف رویه سابق، قیمت خرید تضمینی را زودتر از همیشه اعلام کرد. باتوجه به اعلام زودهنگام و نزدیکی قیمت خرید تضمینی به قیمت مدنظر کشاورزان، کشاورزان زودتر از سال‌های پیش نسبت به کشت اقدام کردند. این زود اعلام کردن قیمت خرید تضمینی البته مسائلی را به وجود آورد. قیمت اعلام شده برای سال بعد باعث شد تا گندم‌هایی که قرار بود به صورت خود مصرفی و به‌عنوان بذر مورد استفاده قرار بگیرند، از کشاورزان خریداری شود. این اتفاق باعث تقاضا در گندم بذری شد. به همین علت در برخی مواقع شاهد کمبود گندم بذری بودیم.

آقای خان محمدی: در شرایط فعلی و باتوجه به پیش‌بینی‌های هوا، کشاورزان باید با دقت بیشتری اقدام به کشت و داشت کنند.

ایشان در رابطه با افزایش قیمت کود‌ها بیان داشتند: افزایش قیمت کود‌ها باعث می‌شود که بهره‌وری افزایش یابد. تا قبل از این کود مبنی بر آزمایش خاک مصرف نمی‌شد. اما نکته‌ای که اینجا مغفول ماند و کشاورزان را دچار مشکل کرد، اعلام بد موقع تغییرات قیمت کود بود. این افزایش قیمت ناگهانی، آن‌هم در فصل کشت، کشاورزان را در خصوص تأمین نقدینگی دچار مشکل خواهد کرد.
ایشان همچنین متذکر شدند که: " در شرایط فعلی و باتوجه به پیش‌بینی‌های هوا، کشاورزان باید با دقت بیشتری اقدام به کشت و داشت کنند. " استفاده از عمیق کار‌ها و بذرمال کردن حتما باید با دقت انجام پذیرد تا ان شاالله مسئله‌ای در خصوص کشتشان رخ ندهد.

در مصوبه مجلس سعی شده است تا مسیر تعیین قیمت خرید تضمینی به‌گونه‌ای باشد تا دو هدف محقق شود. هدف اول آن‌که قیمت در تیرماه اعلام شود تا کشاورزان متناسب با آن بتوانند تصمیم بگیرند؛ و هدف دوم آن‌که ترکیب افراد تصمیم گیر به‌گونه‌ای باشد تا حرف تولیدکننده‌ها هم شنید شود.
تولید پایدار در یک شرایط تعادلی بین تولیدکننده و مصرف کنند محقق می‌شود. شرایطی که در آن نه تولیدکننده و نه مصرف‌کننده مورد ظلم واقع نشده و آسیب نبیند.

دکتر عباسی: تولید پایدار در یک شرایط تعادلی بین تولیدکننده و مصرف کنند محقق می‌شود.

در شرایطی تورمی که داشته‌ایم فاصله بین قیمت خرید تضمینی و قیمت مناسب اقتصادی زیاد شده است. شود. شورایی که قبلا در خصوص تعیین نرخ خرید تضمینی وجود داشت، قسمت تولید را نمی‌دید. مجلس سعی کرد تا این شورا را به‌گونه‌ای اصلاح کند که منفعت تولیدکننده نیز در آن دیده شود.

گندم بخش مهمی از امنیت غذایی ما را تأمین می‌کند. ضمانتی نیست که حتی اگر ارز هم داشته باشیم، تحت هر شرایطی به ما گندم بفروشند. شاید تحت شرایطی دولت‌های متخاصم در این زمینه هم ما را تحت فشار بگذارند. البته گندم به غیر از بحث امنیت غذایی، از نظر کشاورزی نیز جایگاه خاصی دارد. گندم محصولی است که اگر سامان یابد، باقی محصولات کشاورزی نیز سامان می‌گیرند.
میانگین گندم خریداری شده در سه سال ۹۲-۹۳، ۴.۸ میلیون تن بوده است در صورتی که در این هفت سال به طور میانگین خرید ۹ میلیون تن گندم محقق گردیده است. بدون اضافه کردن سطح کشت و تنها با افزایش عملکرد نسبت به خروج ۶.۸ میلیارد دلار ارز از کشور صرفه‌جویی شد. 
من خودم مزرعه‌ای را نظارت کردم که بیش از ۱۱ تن برداشت داشت. این کشاورز‌ها به خاطر نداشتن محدودیت مالی و توان سرمایه‌گذاری، هر وقت نیاز باشد هزینه می‌کند. عملکرد بالا هم دارند. اولین موضوع ما در کشاورزی سرمایه‌گذاری است. زمانی که ارز ارزان به پنبه داده شود، طبیعی است که تولید ضربه می‌خورد. الآن که قیمت ارز واقعی شده است، کارخانه‌های نساجی می‌آیند دنبال تولیدکننده پنبه. الآن کارخانه‌های ماکارونی دنبال کشت قراردادی برای تولید دوروم هستند.

مهندس اسفندیاری: بدون اضافه کردن سطح کشت و تنها با افزایش عملکرد نسبت به خروج ۶.۸ میلیارد دلار ارز از کشور صرفه‌جویی شد.

سال ۹۳ رفتیم دنبالشان نیامدند، چون ارز ارزان بود. سال ۸۹ و امسال آمدند. از قیمت خرید تضمینی دولت هم قیمت بالاتری را برای خرید قراردادی از کشاورز اعلام کردند. اگر قیمت ارز واقعی باشد، کشاورزی ما اقتصادی‌تر است.
خان محمدی: باتوجه به قیمت ارز در کشور‌های همسایه، قیمتی که برای گندم تعیین شده قیمت متعادلی نیست. با این قیمت ارزان گندم نسبت به کشور‌های همسایه طبیعی است که تقاضا برای قاچاق گندم اتفاق بی افتد. البته کشاورز ما گندم را قاچاق نمی‌کند. اما واسطه‌ها این امکان را دارند که گندم را از کشاورز خریداری و با سود بالا آن را به خارج از کشور قاچاق کنند.
دولتی‌ها در شرایط غیر رسمی اذعان می‌کنند که قیمت اعلام شده درست نیست. "درست نیست که از جیب کشاورز یارانه آرد و نان پرداخت شود. " کشاورز زحمت کشی که زیر آفتاب عرق می‌ریزد و تولید می‌کند، باید زیر قیمت گندم خود را بفروشد تا جور یارانه آرد و نان را بکشد. البته همین آرد و نان ارزآن‌هم خودش کلی مسئله ایجاد می‌کند.
قیمت پایین خرید تضمینی باعث می‌شود تا بنیه مالی کشور تضعیف گردد. اقتصادی نبودن شرایط انگیزه برای سرمایه‌گذاری را کاهش می‌هد. همین شرایط باعث شده است که مواردی، چون استفاده از کود‌های عالی در کشاورزی محدود گردد.
در شرایط فعلی ماده عالی خاک ما بسیار کم شده است. اگر بخواهیم تولید پایدار داشته باشیم، باید ماده عالی خاک را بالا ببریم. این کار‌ها مستلزم هزینه و سرمایه‌گذاری هست.
نیترات کیفیت خمیری گندم را افزایش می‌دهد. اما باید به‌گونه‌ای تعادل کودی برقرار شود که خاک و تولید پایدار آسیب نبیند. مادامی که قیمت مناسب به کشاورز پرداخت نشود، کشاورز مجبور می‌شود سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهد که درنتیجه پایداری تولید از بین خواهد رفت.

آقای خان محمدی: درست نیست که از جیب کشاورز یارانه آرد و نان پرداخت شود.

معنی ندارد کشاورز کالا را تأمین کند و دولت قیمت را بگذارد. مگر کالای انحصاری است؟ چرا کارگری که زیر آفتاب تولید می‌کند باید یارانه نان را بدهد؟ کشاورز ما دیگر برایش صرف ندارد از مکانیزاسیون و ماشین‌آلات استفاده کند. یک دستگاه شده است ۸۰ میلیون تومان. کشاورزان کشت آبی را با دیم کار می‌کارند. با این شرایط کشاورزی پایدار نخواهد ماند.
دکتر عباسی: در تعیین قیمت خرید تضمینی بحث عملکرد هم هست.  تفاوت سه تا چهار برابری بین تولیدکننده‌های خبره و معمولی وجود دارد. تنها را بهبود وضعیت کشاورزی قیمت خرید تضمینی نیست. ما باید دانش و عملکرد را بالا ببریم تا صرفه اقتصادی بالا رود. ما دانش خوبی داریم که می‌توانیم کشاورزی را دانش‌بنیان کنیم، باید با ترویج، دانشی که در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی وجود دارد را به مزارع منتقل کنیم. کودی که به مزارع داده می‌شود باید بر مبنای نیاز خاک باشد.
در یکی دو سال اخیر تقریبا همه حوزه‌های اقتصادی رشدشان منفی بود به جز کشاورزی تا جایی که رشد کشاورزی رشد اقتصاد را مثبت می‌کرد. ما باید به‌عنوان مؤلفه قدرت به کشاورزی نگاه کنیم. به‌عنوان محور توسعه. این نگاه، اما وجود ندارد.

دکتر عباسی: در تعیین قیمت خرید تضمینی بحث عملکرد هم هست.

ما برنامه بودجه سالانه و برنامه هفتم را باید ببینیم. فقط یک سال را نباید ببینیم. ما باید عرصه‌های مختلف را در کشاورزی می‌بینیم. همواره می‌گوییم نمی‌توانیم و باید وارد کنیم. تا کی باید وارد کنیم؟ آیا واقعا توان نداریم؟ آیا نمی‌توانیم جایگزین کنیم؟ آیا نباید برویم دنبال مواردی که سازگار با اقلیم ما است؟ مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی باید ورود کنند که کشاورزی توسعه پیدا کند تا به طبع آن کشاورز نیز منتفع شود.
در بحث خرید تضمینی، ما یک قیمتی را اعلام می‌کنیم. سال دیگر، اما خرید اتفاق می‌افتد. وضعیت اقتصاد سال آینده باید دیده شود.