صادرات تسلیحات جمهوری اسلامی ایران؛ فرصت‌ها و ظرفیت‌ها

صادرات تسلیحات از منطقه غرب آسیا در بازار صادرکنندگان تسلیحات جهانی از سهم ناچیزی برخوردار است. منطقه غرب آسیا در جایگاه اول واردات تسلیحات جهان قرار دارد و پنج کشور اول صادرکننده تسلیحات در سطح جهان، منطقه غرب آسیا را در رده سه بازار نخست خود قرار داده اند. جمهوری اسلامی ایران در سطح جهانی از صادرکنندگان عمده سلاح محسوب نمی شود. تحریم های سازمان ملل عمدتا واردات تسلیحات را هدف قرار داده است. در نوشتار پیش رو ضمن بررسی سبد تسلیحات صادراتی ایران به موانع و امتیازات پیش روی صادرات تسلیحات خواهیم پرداخت.

 

در طبقه بندی قدرت های نظامی در سال 2020 جمهوری اسلامی ایران در رتبه 14 جهانی و دوم غرب آسیا قرار دارد.  در بین کشورهای منطقه غرب آسیا ترکیه با بیش از یک میلیارد دلار صادرات یکی از مهمترین کشورهای صادرکننده در این منطقه است. رژیم صهیونیستی هر سال به صورت میانگین تا 7 میلیارد دلار قرارداد فروش تسلیحات منعقد می کند و با 3 درصد کل صادرات تسلیحات جهان در صدر صادرکنندگان تسلیحات در منطقه قرار دارد. 

 

 

در سالهای 2014 تا 2018 در فهرست 25 بازیگر برتر صادرکننده تسلیحات جهان رژیم صهیونیستی، ترکیه و امارات در رتبه های 8، 14 و 18 قرار داشتند.  جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۵، حدود ۹ میلیون دلار سلاح صادر کرد و این رقم در سال ۲۰۱۷ به ۲۰ میلیون دلار رسیده بود. بر پایه گزارش "موسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم" موسوم به "سیپری"، ایران بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۴ دستکم ۲۰۰ میلیون دلار سلاح و تجهیزات صادر کرد.  فروش کمتر از 50 میلیون دلاری سالانه سلاح توسط جمهوری اسلامی ایران جایگاه ناچیزی در بازار فروش تسلیحات منطقه به این بازیگر منطقه ای بخشیده است. هر چند که بخش قابل توجهی از صادرات تسلیحات ایران، غیرعلنی بوده و در آمارهای جهانی نیز قید نمی شوند.

 

تسلیحات تجاری شده جمهوری اسلامی ایران در چهار سبد موشکی، هوایی، دریایی و زمینی دسته بندی می شوند. در هر یک از سبدهای مذکور تجهیزات تولید شده در دو دسته تجهیزات راهبردی غیرقابل صادرات و تجهیزات صادراتی قرار دارند.

 

              

 

در این سبد موشک های میان برد و بلند برد قرار دارند. موشک های میان برد به نقاط هدف در سرزمین های مرزی و حاشیه خلیج فارس محدود می شوند و موشک های با برد بلند می توانند تا سرزمین های رژیم صهیونیستی، اروپا و سواحل آفریقا را هدف قرار دهند. در این سبد در عرصه بالستیک می‌توان به خانواده «موشک‌های شهاب، فاتح ۱۱۰، قیام، زلزال بارشی، فاتح ۳۱۳، ذوالفقار، هرمز، قدر، عماد، سجیل، خرمشهر، دزفول، فاتح مبین و رعد ۵۰۰» و در حوزه کروز نیز به موشک‌هایی همچون هویزه، نصر و قاصد ۳ اشاره کرد.

 

 

 

برد این موشک ها بین 1000 تا 1200 کیلومتر است. موشک های با برد کم مانند شهاب 1، شهاب 2 و تندر 69 برای هدف قرار دادن پایگاه های مرزی گزینه مناسبی هستند. در بخش راکت اندازها، راکت های کوتاه برد فجر با 40 مایل را می توان برای هدف قرار دادن پایگاه های نظامی از درون خاک دشمن مورد استفاده قرار داد.

 

 

تجهیزات نظامی حاضر در سبد دریایی را می توان به چهار دسته موشکها، قایق های تندرو ، ناوشکن ها و زیردریایی ها تقسیم بندی کرد. زیردریایی های غدیر و فاتح توانایی انجام عملیات گسترده در سطح خلیج فارس و دریای عمان را به صورت هدف گیری همزمان چندین هدف محرک دارند. در حوزه شناورهای سطحی نیز ایران به پیشرفت‌های بسیاری یافته است که از آن جمله می‌توان به ناوشکن سهند، جماران و دماوند جدید اشاره کرد. این ناوشکن‌ها با توانمندی انجام مأموریت‌های سطحی و عملیات‌های ضد سطحی و ضد زیرسطحی و ضد هوایی و همچنین دارا بودن قدرت ماندگاری بالا در دریا و توان حمل بالگرد را دارا هستند. قایق‌های تندرو ذوالفقار، ذوالجناح، سراج و شهید ناظری یکی دیگر از برگ‌های برنده ایران در عرصه نبردهای دریای است. موشک های خلیج فارس و هرمز، موشک های ضد کشتی قدیر، نصر و نور از جمله دیگر دست آوردهای صنعت نظامی دریایی هستند که در دو بعد دفاعی و تهاجمی توانایی به خطر انداختن محیط راهبردی دریایی را دارند. 

 

یکی از عرصه های رقابت نظامی در یک سده اخیر نبردهای هوایی بوده است. در تاریخ جنگ های یک سده اخیر جمهوری اسلامی ایران همواره در بعد هوایی به دنبال تقویت توانایی های تهاجمی و تدافعی خود بوده است. به عنوان مثال جزیره خارک به عنوان یکی از مراکز صادرات نفت ایران بیش از ۱۴۰۰ بار مورد تهاجم جنگنده‌های رژیم بعث عراق قرار گرفت و در آن جزیره پدافند هوایی ارتش توانست بیش از ۵۰ فروند از جنگنده‌های عراق را ساقط کند.  قبل از انقلاب اسلامی كارخانه «بل» ایجاد شده بود و تنها در حد چكهای اولیه بر روی بالگردها اقدام به طراحی و ساخت می کرد. هم اكنون شركت «پنها» بالگردهای «شباویز» و «۰۹۱» و بالگردهای «شاهد» را تولید می كند و نیز تعمیرات اساسی سنگین را انجام می دهد. 

 

 

در لایه تهاجم هوایی پهپادهای موشک انداز شاهد، مهاجر، کمان 12 و کرار قرار دارند و توانایی انجام عملیات در کشورهای هم مرز با جمهوری اسلامی ایران را دارند. در طراحی هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته، صنعت هوایی جمهوری اسلامی ایران موفق شده است هواپیماهای «ابابیل»، «مهاجر۱۲۳۴»، «هدهد» و «صاعقه ۱۲» را تولید كند. این هواپیماها با هزینه بسیار پایین و تكنولوژی روز ساخته شده است. هواپیمای بدون سرنشین مهاجر ۱۲۳۴ با كاربرد مراقبت هوایی، شناسایی، جنگ الكترونیكی، رله ای ارتباطی، دیده بانی، هدف یابی، هدایت آتش توپخانه، كنترل نوار مرزی جهت مبارزه با قاچاقچیان، كنترل ترافیك شهری و عكس برداری جهت تهیه نقشه های جغرافیایی می توانند سلاحهای كوچك را حمل و پرتاب كنند. هواپیمای جنگنده کوثر و ارتقای نسخه کنونی آن از جمله تلاش های سازندگان تسلیحات هوایی جهت تقویت توانایی های تهاجمی جمهوری اسلامی ایران است. 

در لایه تدافعی از مهم‌ترین سامانه‌های پدافند هوایی تولید ایران می‌توان به باور ۳۷۳، سامانه سوم خرداد، طبس، کمین دو، صیاد و تلاش اشاره کرد. این سامانه ها در مقایسه با نمونه های مشابه خارجی مانند اس-300 از توانایی بالاتری برخوردار هستند. به خصوص اینکه بسیاری از کدهای مهم سامانه اس-300 توسط آمریکا و رژیم صهیونیستی رمزگشایی شده اند و قابلیت آنها تقلیل پیدا کرده است. موشكهای استراتژیك ضدناو SSN۴ با برد حداكثر ۳۵۰ كیلومتر با قابلیت انهدام ناوهای بزرگ قادرند سراسر پهنه خلیج فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و بخش عمده شمال اقیانوس هند را تحت پوشش قرار دهند.

سیستم حركت پیشرفته موشكهای كروز SSN۴ با ارتفاع كم پرواز از سطح آب، این موشكها را از جنگ الكترونیك مصون نگه می دارد و سرجنگی ۵۰۰ كیلویی این موشكها قادر است ناوهای جنگی بزرگ را مورد اصابت قرار داده و منهدم كند.  

 

هشت سال جنگ با عراق و وجود مرزهای گسترده با کشورهای همسایه شرقی و غربی سبب شده است تا توانایی های نبردهای زمینی همواره مورد توجه بیشتر سازندگان تسلیحات داخلی قرار گیرد. در لایه درگیری های سطح به سطح  محصولاتی همچون تانک کرار در نبرد با گروه‌های تروریستی داعش در عراق توسط رزمندگان جبهه مقاومت مورد استفاده قرار گرفت. برخی محققان حوزه مسایل نظامی این تانک را با تانک تی ۹۰ روسیه مقایسه می‌کنند. در حوزه بهره گیری از تجهیزات نظامی زمینی مبارزه با داعش، خودروی طوفان توسط رزمندگان در عملیات های گسترده زمینی استفاده شده است. در حوزه سلاح‌های سبک و انفرادی نیز ایران به دستاوردهای قابل توجهی مانند سلاح تک تیرانداز «شاهر» و دیگر ادوات مورد نیاز در این حوزه دست یافته است.  موشک های هدایت شونده ضد تانک توسان و طوفان به عنوان مکمل های تدافعی در نبردهای سطحی از قابلیت تدافعی بالایی برخوردار هستند. 

 

خرید تسلیحات نظامی از جمهوری اسلامی ایران از امتیازات بسیاری برای خریداران برخوردار است. این امتیازات در مقایسه با پیچیدگی ها و موانع خرید تسلیحات از قدرت های بزرگ جهانی که موانع حقوق بشری، هزینه های بالا و پیچیدگی های بسیار را در برمی گیرند، فرصت راهبردی مناسبی محسوب می شوند. 

 

به کارگیری تسلیحات ساخت جمهوری اسلامی ایران به دلیل پیچیدگی های فنی کمتر از سهولت بسیاری در به کارگیری و کاهش هزینه های خرید و نگه داری برخوردار هستند. در حالی که هزینه آموزش به کارگیری پدافندهای هوایی تاد، پاتریوت و جنگنده های سری اف آمریکا از توان پرداخت برخی از کشورها و بازیگران متوسط خارج است. استفاده از تسلیحات ساخت ایران از هزینه های آموزشی و نگه داری کمتری برخوردار هستند. به عنوان مثال تسلیحات ضد زره ایرانی مثل موشک های دهلاویه و طوفان از سابقه بسیار درخشانی در نابودی اهداف مختلف در برابر گروه های تروریستی برخورداراند. امروزه با توجه به حجم بالای استفاده از موشک های ضد تانک، بازار بسیار گسترده ای در سطح جهان برای خرید این نوع تسلیحات ایجاد شده است.  پهپادی مثل مهاجر ۶ یا ابابیل به همراه مهمات هدایت شونده قائم را می توان یک ترکیب ایده آل برای بسیاری از کشورهای دنیا خصوصا در مناطق کمتر توسعه یافته یا کشورهایی با توان مالی کمتر در نظر گرفت.

 

برخی از بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای حاضر در عرصه کنش ورزی های نظامی به دلیل رقابت های راهبردی با آمریکا مشمول تحریم های این کشور قرار گرفته اند. بسیاری از مشتری های تسلیحات جمهوری اسلامی ایران در باشگاه تحریمی ها قرار دارند. بازیگران تحت تحریم آمریکا مجموعه ای از نیروهای منطقه ای هستند که در تامین تسلیحات خود با مسایل حقوقی و سیاسی مواجه شده اند. در غرب آسیا سوریه، نیروهای حزب الله، انصارالله و دیگر هسته های نظامی شیعی در این دسته قرار دارند. جمهوری اسلامی ایران با انتقال تسلیحات نیمه سنگین و سبک به این گروه ها توانسته است ضمن تغذیه تسلیحاتی این گروه ها به ارتقای توانایی آنها در مواجه با نیروهای آمریکایی و متحدین منطقه ای آن کمک کند. نیروهای مقاومت با وجود محاصره تسلیحاتی غرب توانسته اند موشک های فاتح 110 با برد کوتاه، شهاب 1، شهاب 2، موشک های ضد تانک طوفان، تانک های تی 72 و پهپادهای کرار را جهت مهار تهدیدات نظامی رژیم صهیونیستی مورد استفاده قرار دهند.   

 

فروش تسلیحات به نیروهای محور مقاومت و کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و جنوب شرق آسیا به تقویت پیوندهای راهبردی جمهوری اسلامی ایران کمک می کند و در سایه تقویت پیوندهای راهبردی، بازدارندگی منطقه ای جمهوری اسلامی ایران نیز ارتقا می یابد. انتقال منابع ارزی از دیگر امتیازات صادرات تسلیحات به شمار می روند. 

 

انتقال تسلیحات بین کشورها یکی از مهمترین جنبه های تعاملات راهبردی است. وابستگی گروه های مقاومت منطقه غرب آسیا و برخی کشورهای آمریکای لاتین مانند ونزوئلا به تسلیحات جمهوری اسلامی ایران سبب تقویت پیوندهای راهبردی شده است. از سال 2006 به بعد 130 هزار موشک و راکت توسط حزب الله ذخیره شده است که عمدتا توسط ایران تامین شده است.  تک‌تیرانداز صیاد با کالیبر 50  ساخت ایران توسط نیروهای عراقی علیه داعش به کار برده شده است.  

 

 

یکی از مهمترین اهداف فروش تسلیحات توسط جمهوری اسلامی ایران جذب منابع مالی و ارزی است. ایران بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۴ دستکم ۲۰۰ میلیون دلار سلاح و تجهیزات صادر کرد. بخشی از منابع ارزی از طریق فروش سلاح به بازیگران محور مقاومت و کشورهای آمریکای لاتین و آفریقا به دست آمده است. در قالب انعقاد قراردادهای تسلیحات منطقه ای در فوریه 2014 قرارداد 195 میلیون دلاری بین ایران و عراق جهت انتقال اسلحه و مهمات امضا شد.  برخی از منابع مالی نیز از طریق انتقال منابع معدنی گرانبها مانند طلا به داخل کشور کسب شده است. منابع حاصل شده را می توان به بخش تحقیقات و توسعه نظامی تزریق نمود و زمینه ارتقای کمی و کیفی تولید تسلیحات را ایجاد کرد. 

 

بخشی از ابزارهای جمهوری اسلامی ایران جهت مقابله با تهدیدات منطقه ای و مداخلات قدرت های بزرگ متخاصم فرامنطقه ای بهره گیری از نیروهای نیابتی منطقه ای و تسلیح و مجهزسازی آنها به تسلیحات سبک و نیمه سنگین است. در یک دهه گذشته سلاح های هوایی، ضد هوایی و نیمه سبک سطح به سطح ایرانی در برابر پایگاه های آمریکا و متحدین منطقه ای آن موازنه تهدید را تغییر داده اند. به عنوان مثال موشک های قیام با برد 550 کیلومتر علارغم سپر دفاع موشکی پاتریوت پک 3 توانسته است موازنه تهدید را متحول سازد. جمهوری اسلامی ایران در قالب پروژه افزایش دقت  تسلیحات مقاومت توانسته است به تقویت نیروی نظامی حزب الله و افزایش ادراک تهدید رژیم صهیونیستی در مرزهای شمالی مبادرت ورزد. فاتح 110، شهاب1، شهاب2، موشک های ضد تانک هدایت شوند طوفان و پهپادهای کرار از جمله سلاح ها منتقل شده به محور مقاومت هستند.