گزارش نشست تخصصی "ابن‌سیناپژوهی در غرب"

پروفسور آموس برتولوچی، در پژوهشکده تحقیقات راهبردی

ابن‌سینا، الگویی برای تفکر و گفتگو در راستای اخلاق و صلح جهانی

پژوهشکده تحقیقات راهبردی روز یکشنبه، پنجم اردیبهشت 1395میزبان یکی از محققین بنام و شهیرِ بین‌المللی در حوزه فلسفه اسلامی و مسیحی بود. پروفسور آموس برتولوچی، فیلسوف ایتالیایی و از اساتید دانشگاه پیزای ایتالیا، به دعوت این پژوهشکده در باب حکمت سینوی و نسبت آن با فلسفه ارسطو و نیز تاثیرگاری اندیشه ابن‌سینا بر قرون وسطای مسیحی سخنرانی کرد.
دکتر برتولوچی در باب اندیشه‌های ابن سینا، سال‌ها به پژوهش و مطالعه پرداخته است و رسالات و آثار متعددی را منتشر کرده است. وی که پیشتر نماینده مدیر راهبردهای بین المللی (نوامبر 2010 تا دسامبر 2012) بود و هم اکنون دانشیار فلسفه اسلامی (از آوریل 2010 تا کنون) در دانشگاه پیزای ایتالیا است، دارای دو مدرک دکتری است. برتولوچی ابتدا از دانشگاه فلورانس ایتالیا دکترای فلسفه قرون وسطی را اخذ کرد. وی رساله دکتری خود را با عنوان «ابن سینا و ابن رشد؛ منابع آلبرت کبیر در شرح متافیزیک ارسطو» در دانشگاه فلورانس دفاع کرد. سپس به دانشگاه ییل آمریکا رفت و در رشته دکترای زبان‌ها و تمدنچهای خاورمیانه، ادامه تحصیل داد. برتولوچی در سال 2005 از تز دکتری خود با عنوان «انعکاس متافیزیک ارسطو در کتاب شفای بوعلی سینا» در دانشگاه ییل، که از معتبرترین دانشگاه‌های جهان محسوب می‌شود، دفاع کرد.
دکتر برتولوچی در دوره های تحقیقاتی و بورس‌های پژوهشی بسیاری مشارکت داشته است که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پروژه «فلسفه در مرز بین تلاش‌های فکری و تمدنی: به سوی ویرایش نقادانه متافیزیک (الهیات کتاب شفا) ابن سینا»
مسوولیت علمی پروژه «آرشیو دیجیتال برای مطالعات متون عربی قبل از ظهور اسلام» (دانشگاه پیزا)
«نسخ خطی متافیزیک ابن‌سینا: بازتولید، فهرست‌برداری و انتشار آنلاین» (2011-2012)
عضویت در پروژه «انگیزه‌بخشی به دانشجویان خارجی و دانشجویان ایتالیایی مقیم خارج از کشور»(2005)
چنانکه از آثار وی پیداست، تحقیق بر روی اندیشه ابن‌سینا، بخش اعظمی از حیات علمی دکتر برتولوچی را به خود اختصاص داده است. از ابتدای سخنرانی برتولوچی آشکار بود که ابن‌سینا برای او، نه به مثابه صرفا یک متفکر، بلکه به مثابه فیلسوفی دوران‌ساز، و تاثیرگذار بر تاریخ مغرب زمین اهمیت دارد.
با توجه به اهمیت این نشست، دکتر علی‌اکبر ولایتی؛ رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک و پژوهشکده تحقیقات راهبردی، ریاست این نشست را عهده‌دار بود. پیش از شروع سخنرانی برتولوچی، دکتر ولایتی ضمن خیرمقدم گفتن به استاد ایتالیایی، این نشست را آغاز یک همکاری دانست و گفت: مرکز تحقیقات استراتژیک قصد دارد در زمینه فلسفه اسلامی از شخصیت‌های بارز اسلامی و همچنین پژوهشگران این حوزه برای نشست‌های علمی دعوت کند. دکتر ولایتی سپس از دکتر برتولوچی دعوت کرد تا سخنرانی خود را آغاز کند.

تاثیر ابن سینا بر مغرب زمین
دکتر برتولوچی با اشاره به کتاب «کمدی الهی» دانته، شاعر شهیر ایتالیایی گفت «دانته»، ابن سینا را تنها غیرمسیحی ای می داند که به فلسفه مسیحی خدمت کرده است.
اشاره برتولوچی به این وجه از شخصیت ابن‌سینا، از منظر تاریخی بسیار شایان توجه است. عادت عمومی رسانه ها و حتی مراکز دانشگاهی ما این است که عظمت ابن سینا را صرفا از حیث یک پزشک که آثارش قرن ها در تاریخ پزشکی از منابع اصلی محسوب می‌شده، مورد توجه قرار دهیم و یا نهایتا او را به عنوان بخش مهمی از تاریخ فلسفه اسلامی، ارج نهیم. اما شاید مهمترین بعد -یا دست کم یکی از مهمترین ابعاد- تفکر ابن سینا، تاثیرگذاری او بر تفکر مغرب زمین است. تاریخ فلسفه غرب، از فلسفه یونان (حدود پنج-شش قرن قبل از میلاد مسیح) آغاز می شود. حدود چهار-پنج قرن بعد از ظهور مسیحیت فلسفه قرون وسطی تقریبا به شکل یک فلسفه نظام یافته ظهور می کند و این مسیر تا ظهور توماس آکویناس در قرن سیزده میلادی به اوج خود می‌رسد. حلقه پیوند بین فلسفه یونان، با فلسفه قرون وسطای مسیحی، حکمای جهان اسلام، و به شکل ویژه ابن سینا است. اما ابن سینا، صرفا منتقل‌کننده فلسفه یونان به قرون وسطا نبوده است، بلکه آثار او واجد بخش عظیمی از فلسفه‌ورزی ای است که متعلق به ابن‌سینا است. و از این رو، آنچه به قرون وسطای مسیحی منتقل شد، نه صرفا اندیشه‌های حکمای یونانی ای چون ارسطو، بلکه همچنین اندیشه‌های خود ابن سینا بود، و با مقبول افتادن اندیشه‌های ابن‌سینا در مغرب زمین، اندیشه ابن‌سینا در شکل دهی به تفکر غرب سهیم شد. اشاره برتولوچی به کتاب کمدی الهی دانته، از همین حیث شایان توجه است و او به نقش‌آفرینی ابن سینا در شکل‌دهی تفکر حاکم بر تاریخ مغرب زمین، صحه گذاشت.

اهمیت دینیِ متافیزیک ابن سینا
برتولوچی بر تسلط ابن سینا بر متافیزیک اشاره کرد و تاثیرگذاری ابن سینا بر غرب را از جهتی ناشی از همین تسلط ابن سینا بر متافیزیک دانست، چرا که در قرون وسطای مسیحی، مسائل متافیزیکی در باب وجود خدا، بسیار اهمیت یافت و از سوی دیگر، متافیزیک ارسطو می‌توانست بسیاری از این مسائل را در جهت اهداف مسیحیت پاسخگو باشد. ابن‌سینا با بسط دادن متافیزیک ارسطو، و افزودن مباحث و استدلالهای بسیار بر آن، اندیشه کارامدی را به فیلسوفان مسیحی قرون وسطا ارائه کرد.
ریاضیات و سایر علوم
برتولوچی تسلط ابن سینا بر متافیزیک را مهم دانست ولی تصریح کرد که این تنها بعد اهمیت آثار ابن سینا نیست. هرچند از شفا به مثابه یک کتاب دوران‌ساز در حوزه متافیزیک یاد می‌شود، ولی شفا یک دانشنامه درباره تمام علوم است. شفا در دوران بلوغ فکری ابن‌سینا نگاشته شده است و با ترجمه آن به زبان لاتین، به کتابی تاثیرگذار در قرون وسطای اروپا مبدل شد. برتولوچی همچنین به این نکته مهم اشاره کرد که هرچند بسیاری از فلاسفه ابوعلی‌سینا را به نوعی ارسطوی جدید می‌نامند - چرا که کارهای او را بسط و گسترش داده است- و هرچند ابن‌سینا اندیشه ارسطو را به قرون وسطای اروپا منتقل می کند، ولی اندیشه های ارسطو، تنها منبع علمی آثار ابن‌سینا نیست. ابن سینا اساسا ساختار متافیزیک ارسطو را تغییر می‌دهد و آن را به یک رشته کامل و جامع مبدل می‌کند.
تاکید ابن سینا در کتاب الهیات بر اینکه بحث از خداوند کاملترین دکترین ارسطو است، نشان‌دهنده اهمیت بحث‌های کلامی نزد او و بالتبع نزد فلاسفه قرون وسطی است.
و نظریه «خداوند» از منظر ابن‌سینا برغم اینکه نظریه ای از سوی یک حکیم مسلمان است، کاملا جنبه عقلایی و جهان شمول دارد و از همین رو، از سوی فلاسفه غیرمسلمان قرون وسطی، ازجمله فیلسوف مسیحی بزرگی چون آلبرت کبیر، مقبول واقع می شود
ابن سینا، الگوی بالقوه متفکران امروز در جهت رسیدن به اهداف بزرگ اخلاقی
برتولوچی در ادامه سخنانش، بر نگرش بین رشته‌ای ابن سینا تاکید کرد، چرا که ابن سینا با تسلط بر نجوم، ریاضیات، علم‌النفس و پزشکی، این علوم را منفک از یکدیگر نمی بیند و جایگاه هر یک از آنها را در انسان شناسی و جهان‌شناسی مشخص می‌کند و حلقه پیوند بین علوم را برقرار می‌کند. برتولوچی از این ویژگی تفکر سینوی به مثابه الگویی بالقوه برای اندیشمندان امروز یاد کرد.
اما این الگوبردادی چگونه باید صورت گیرد؟ برتولوچی در اینجا به صفت مهمی که دانته به ابن سینا می دهد اشاره کرد: «منجی». او نجات‌دهنده و پاسخگوی نیاز جهان، به وضعیت خاص دوران قرون وسطاست. از نظر دانته ابن‌سینا یک منجی معرفی می‌شود و این در حالی است که دانته یک مسیحی و ابن سینا یک غیرمسیحی است. دانته در عصری زندگی می‌کرد که مسیحیت و اسلام از منظر سیاسی و مذهبی مقابل یکدیگر قرار داشتند. اما ابن‌سینا توانست میان این دو گفت‌وگویی ایجاد کند که فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی بود. امروز نیز این وظیفه ماست که با ارزیابی این موضوع این گفت‌وگو و تعامل بین‌مذهبی و بین فرهنگی را ایجاد کنیم.
این خانواده فلسفی باید مانند دوره دانته و ابن‌سینا گرد هم آیند و دوباره تعامل‌های فرهنگی ایجاد کنند. امروز این خانواده بیشتر از متافیزیک به اخلاق مشترک توجه دارند و ما با توجه به فرصتی که ابن‌سینا برایمان ایجاد کرده، باید این اخلاق را مورد توجه قرار دهیم و با استفاده از منابع گذشته این تعامل را گسترده‌تر کنیم تا به اهداف مهمی چون صلح جهانی نزدیک شویم.
نوشته های ابوعلی سینا توانست گفتگویی میان ادیان و مذاهب مختلف به وجود بیاورد، او به وسیله گفتگو توانسته از مرزها و مشکلات بگذرد بنابراین «گفتگو» و توجه به مطالعات بین رشته‌ای درسی است که ابن سینا به ما داده و امروز وقت آن رسیده که خانواده فلسفی دور هم جمع شوند و درباره موضوعاتی مثل اخلاق مشترک، روابط جهانی صلح آمیز، پیشرفت و رشد، احترام به محیط زیست و عدالت و تعاملات مالی بحث و گفتگو کنند.
شایان ذکر است این نشست با حضور دکتر علی‌اکبر ولایتی، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک و پژوهشکده تحقیقات راهبردی، مهندس فروزش، قائم مقام مرکز و پژوهشکده تحقیقات راهبردی و حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رییس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه و تنی چند از فلسفه‌پژوهان برگزار شد و در پایان، برتولوچی به پرسش های مطرح شده از سوی مستمعین پاسخ گفت.

برای دریافت فایل این نشست اینجا را کلیک کنید