رسانه و مدیریت بحران (به بهانه حادثه ساختمان پلاسکو)

برای دسترسی به ضمیمه این مطلب اینجا را کلیک کنید.

١. مقدمه
ساختمان ١٧ طبقه پلاسکو، به عنوان اولین ساختمان مرتفع و مدرن ایران، در تاریخ 30/9/95 به علت آتش‌سوزی در کمتر از ٣/٥ ساعت فروریخت و غمی سنگین در جامعه، به‌ویژه در بین خانواده‌های داغدار بر جای گذاشت. این حادثه تلخ و پیامدهای آن، از زوایای مختلف بالاخص از منظر: فرایندهای طراحی و ساخت، مصالح و تجهیزات ساختمانی، نظارت و کنترل، مدیریت بحران، رفتارهای مردم و شهروندان، ابعاد حقوقی و قضایی و ... نیاز به بررسی و کالبدشکافی دارد تا بتوان از آن تجربه و درسی برای آینده آموخت.
این گزارش، صرفاً از منظر «رسانه» به موضوع نگریسته و از آنجا که احتمال تکرار چنین حوادث تلخی در کشور وجود دارد، به واکاوی رسالت و مسئولیت «رسانه‌ها» در پیگیری و وقوع آنها پرداخته و برای استفاده بهینه از ظرفیت و فرصت رسانه‌ها در مدیریت بحران، چند پیشنهاد تقدیم می‌دارد:
٢. رسانه‌ها و بحران
امروزه هر فرد یک رسانه است و مردم، دیگر منتظر اخبار رسانه‌های رسمی و گمانه‌زنی‌های آنها نمی‌مانند، بلکه خود با استفاده از ظرفیت کانال‌ها و شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، به تولید و پخش خبر می‌پردازند. بعد از حادثه ساختمان پلاسکو، به سرعت همین اتفاق افتاد و از طریق شبکه‌های مجازی اطلاعات و آمار و ارقام فراوان در جامعه منتشر شد. این حادثه به لحاظ وسعت درگیری و واقع شدن در مرکز تجاری شهر و ریزش ناگهانی ساختمان، عملاً هر گونه عکس‌العمل حرفه‌ای خبرنگاران و زمینه‌سازی برای تهیه فیلم و خبر را از آنان سلب کرد. افرادی که در محل حادثه حضور داشته و شاهد ماجرا بودند با گرفتن تصویر و فیلم و ارسال آن در شبکه‌های اجتماعی، به انتشار خبر پرداختند که با ضد و نقیض‌های فراوان همراه بوده است. این تصاویر و گزارش‌ها به سرعت در شبکه‌های مجازی منتشر شد و مبنای اظهارنظر و قضاوت قرار گرفت به گونه‌ای که رسانه‌های بیگانه براساس آنها به تهیه و پخش خبر و تحلیل پرداختند و در چهار روز اول عملیات پلاسکو ٢٠ مورد تکذیبیه از سوی مراجع رسمی منتشر شد.
از آنجا که حوادث و بحران‌ها، در زمان وقوع، دارای آثار و پیامدهایی هستند که به اقدامات اساسی «قبل» و «بعد از آن» واقعه برمی‌گردند، لذا در مدیریت بحران، سه موضوع، «قبل از بحران»، «حین بحران» و «بعد از بحران» قابل بررسی می‌باشد. متأسفانه به دلایل مختلف، اقدامات «قبل از بحران» به فراموشی سپرده می‌شود و اکثراً در مدیریت بحران، اقدامات از زمان وقوع بحران آغاز می‌شود که این امر یکی از آسیب‌های جدی در مدیریت بحران کشور می‌باشد. در «حین بحران» نیز تمرکز بر اشاعه اخبار و اطلاعاتی است که مورد تمایل یا نیاز مردم بوده و بیشتر معطوف به احساسات و عواطف مردم می‌باشد. اقدامات مرحله «بعد از بحران» که به شناسایی این عوامل و عناصر ایجادکننده بحران جهت تجربه‌اندوزی و پیشگیری از حوادث مشابه در آینده می‌پردازد، معمولاً در نظام مدیریت بحران مشمول مرور زمان شده و به فراموشی سپرده می‌شود.
رسانه‌ها به عنوان بازیگران صحنه جامعه، می‌توانند به مثابه چشم بینا و ناظر حوادث، نقش و وظیفه اساسی در مدیریت بحران در سه مرحله مذکور بر عهده داشته باشند که متأسفانه اکثر رسانه‌ها، «رویدادمحور» هستند و پس از وقوع حادثه به رصد و انعکاس خبر و تجزیه و تحلیل آن می‌پردازند. حادثه پلاسکو، بار دیگر ناکارآمدی «مدیریت بحران» را به تصویر کشید و نشان داد در سه مرحله قبل از بحران، حین بحران و پس از بحران با آسیب‌ها و مشکلات فراوانی روبرو هستیم. برخی از موارد آسیب‌زا که در این حادثه رخ نمود، عبارتند از:
الف) قبل از بحران
-    ناهماهنگی ستاد بحران شهر تهران در ابلاغ و اجرای مصوبات ایمنی ساختمان
-    بی‌توجهی به تذکرات کتبی ایمنی ساختمان توسط مالک و هیأت مدیره
-    عدم مقاوم‌سازی و انجام تعمیرات اساسی در ساختمان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون توسط مالک و مالکین
ب) حین بحران
    عدم اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف از ابعاد کمی و کیفی حادثه به همراه آمار مجروحان و کشته شدگان به ویژه در ساعات اولیه حادثه
    نامناسب بودن و به روز نبودن تجهیزات و امکانات آتش‌نشانی
    حاشیه‌سازی رفتار شهروندان و عکس سلفی گرفتن آنان و انعکاس گسترده آن در شبکه‌های اجتماعی داخلی و خارجی
    انسداد راه‌های عبور ماشین‌ها و نیروهای امدادرسان در  اثر هجوم مردم
    ناکافی بودن توان علمی ـ تخصصی مسئولان ذی‌ربط حادثه برای مدیریت بحران
    ناهماهنگی در بین مسئولان و رسانه‌ها در انعکاس اخبار و آمار و ارقام مربوط به آن
ج) بعد از بحران
    برخورد سیاسی و جناحی با حادثه تلخ پلاسکو
    عدم پذیرش مسئولیت توسط نهادها، ارگان‌ها و افراد مسئول و ذی‌ربط
    گسترش شایعات مختلف در شبکه‌های اجتماعی درباره پیدایش و عوامل حادثه‌ آفرین
    تناقضات و اشکالات فراوان در اطلاع‌رسانی رسمی، به‌ویژه تعارض اخبار رسانه ملی با شبکه‌های اجتماعی
 ٣. پیشنهادهای راهبردی
این حادثه علی‌رغم تمام زخم‌ها و ناراحتی‌های حاصله از آن، می‌تواند یک فرصت برای موارد احتمالی و اقدامات پیشگیرانه محسوب شود. به ویژه آنکه کلانشهر تهران در منطقه زلزله خیز و در بین گسل‌های زلزله قرار دارد و بافت شهری، ساخت و ساز غیراستاندارد خانه‌ها و اماکن، طراحی و ظرفیت غیر ایمن جاده‌ و خیابان‌ها و کوچه‌ها ... ضرورت هوشیاری و آمادگی برای مواجهه با حوادث مشابه را مضاعف می‌نماید. به همین دلیل پیشنهادهای زیر تقدیم می‌شود:
١.    تقویت ستاد دائمی «مدیریت بحران» با حضور فعال و مسئولانه دستگاه‌های ذی‌ربط و با اخذ اختیارات لازم از مراجع سیاست‌گذار و قانون‌گذار و با تخصیص اعتبارات و منابع مورد نیاز برای عملیاتی کردن پیشنهاد های پیشگیری از بحران
٢.    تشکیل «ستاد خبری مدیریت بحران» برای همکاری و هم‌افزایی رسانه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط در مدیریت بحران. این ستاد می‌تواند توسط یکی از مراکز زیر و با همکاری دستگاه‌ها تشکیل شود و بر فرایند برنامه‌ها و اقدامات، قبل، حین و بعد از بحران نظارت داشته و فرهنگ عمومی را ارتقا دهد. مراکز تشکیل‌دهنده «ستاد خبری مدیریت بحران» عبارتند از:
٢-١. شورای امنیت ملی
٢-٢. صدا و سیما
٢-٣. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران و حوزه‌ اطلاع‌رسانی دولت
٢-٤. سازمان پیشگیری از حوادث غیرمترقبه
٢-٥. سازمان مدیریت بحران
٣.    تدوین و اجرای برنامه‌های آموزشی برای ارتقای دانش فنی و مهارت آحاد جامعه در مواجهه با بحران‌ها، با استفاده از ظرفیت آموزش و پرورش، رسانه ملی، سازمان تبلیغات اسلامی، رسانه‌های دیداری و شنیداری و مکتوب و سایر مراکز علمی و آموزشی و فرهنگی با استفاده از تجربیات داخلی و بین‌المللی
٤.    ساماندهی مشارکت و همکاری‌های مردم برای مدیریت بهینه بحران با استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و با تأکید بر اعتمادسازی، آرام‌بخشی، درس‌آموزی و یادگیری از بحران و اقدامات پیشگیرانه و قبل از بحران