خروج آمریکا، پیشروی طالبان و آینده نظم سیاسی در افغانستان

متعاقب پیشروی طالبان در افغانستان و احتمال سقوط دولت مرکزی، پرسش‌های متعددی پیرامون ماهیت طالبان، تبعات حکمرانی این گروه بنیادگرا در آیندۀ افغانستان، رویکرد کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای و اولویت‌های دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران پیرامون این موضوع مطرح شده است که پاسخ به آن‌ها به‌منظور اتخاذ راهبرد مناسب و مقتضی در قبال بحران افغانستان ضروری است. متأثر از شرایط پدیدار شده و به‌منظور یافتن پاسخ برای پرسش‌هایی از جمله: 1) متأثر از خروج غیرمسئولانه نیروهای تحت هدایت ایالات‌متحده، تحولات داخلی افغانستان در پرتو کنشگری جنبش اسلامی موسوم به طالبان را چگونه ارزیابی می‌گردد؟ 2) با توجه به وجود مرزهای خاکی گسترده و اشتراکات فرهنگی و مذهبی ریشه‌دار، تحولات پدیدار شده در افغانستان تا چه اندازه امکان آن را دارد که محیط سیاسی ـ امنیتی جمهوری اسلامی ایران را متأثر از خود نماید؟ و 3) کنشگران منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای دخیل در بحران افغانستان کدام‌اند؟ و آیا خروج آمریکا از کارزار افغانستان به ورود جمهوری خلق چین به بازی افغانستان بیانجامد؟ پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام روز دوشنبه 28 تیرماه 1400 (19 جولای 2021)، نشستی را تحت عنوان «خروج آمریکا، پیشروی طالبان و آینده نظم سیاسی در افغانستان» با حضور «ابوالفضل ظهره‌وند» (سفیر اسبق جمهوری اسلامی ایران در افغانستان و ایتالیا)؛ «پیرمحمد ملازهی» (تحلیلگر ارشد مسائل شبه‌قاره)؛ «سمیه مروتی» (مدیر گروه جنوب و شرق آسیا در مؤسسه ابرار معاصر تهران) به‌صورت برخط برگزار کرد.

• خروج غیر مسئولانه آمریکا و ناتوانی دولت مرکزی در کنترل شرایط پدیدار شده دو عامل مهم در قدرت یابی طالبان به شمار می روند

در مقام پاسخ به پرسش‌های مطرح شده، آقای ظهره وند چنین اظهار داشتند که متعاقب خروج غیرمسئولانه نیروهای تحت هدایت ایالات‌متحده از افغانستان که با پیشروی نیروهای طالبان همراه بود، تحولات میدانی صحنۀ افغانستان به نفع طالبان و به ضرر دولت وقت در حال رقم خوردن است. نکتۀ قابل‌توجهی که دراین‌بین باید مدنظر واقع گردد آن است که در شرایط کنونی نه تغییری در شکل قدرت به وجود آمده و نه طالبان نسبت به قبل قدرتمند شده است؛ بااین‌وجود باید توجه داشت که یکی از دلایل اصلی که منجر به قدرت‌یابی طالبان در افغانستان کنونی شده است، خروج غیرمسئولانه آمریکا، ایجاد خلأ قدرت و متعاقباً ناتوانی دولت مرکزی در پُر کردن خلأ قدرت پدیدار شده، بوده است. وی در ادامه و با توجه به تجربیات میدانی که از صحنه افغانستان به آن‌ها نائل ‌آمده است چنین اظهار داشت که موضوع مهم در بررسی تحولات میدانی افغانستان آن است که بدانیم اصل ماجرای افغانستان چیزی ورای موضوع طالبان و تحرکات این گروه بنیادگرایِ اسلامی است. به بیانی دقیق‌تر می‌توان چنین اظهار داشت که طالبان در تحولات افغانستان یک متغیر وابسته است که هیچ‌گونه برنامۀ مدون و بلندمدتی برای اداره افغانستان ندارد.

• تجزیه قدرت در افغانستان امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را به مخاطره می‌اندازد

پیرمحمد ملازهی نیز اذعان داشت که ترکیه از جمله کنشگران فعالی می‌باشد که متأثر از رویکرد نو عثمانی گرایی و منافع سیاسی، امنیتی و فرهنگی که در افغانستان دارد، تلاش‌های فزاینده‌ای را برای حضور در تحولات افغانستان به منصۀ ظهور رسانده‌اند. علاوه بر ترکیه، پاکستان دیگر کشور مهمی است که با توجه به مراودات گسترده‌ای که با نیروهای طالبان دارد، تلاش‌های پشت پرده زیادی را در جهت کسب برتری میدانیِ نیروهای طالبان انجام داده است. البته نکتۀ قابل‌توجهی که نباید از نظر دور بماند آن است که در شرایط کنونی که طالبان بخش‌های زیادی از افغانستان را تحت کنترل و هدایت خود درآورده است، ولی باید توجه داشت که تجزیه قدرت در این همسایه شرقی به‌هیچ‌وجه به نفع جمهوری اسلامی ایران نیست؛ ازاین‌رو ایجاد یک دولت مرکزی قدرتمند باید موردحمایت دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران باشد.

• لزوم اتخاذ نگاه راهبردی در تحلیل وقایع افغانستان

خانم مروتی نیز با تأکید بر ضرورت شناخت ریشه‌ای روندها و روایت‌های متعدد و مختلف در افغانستان و همچنین شناخت واقع‌بینانه از تحولات پدیدار شده، وجود تحلیل‌های سطحی و غیر کارشناسانه را از مهم‌ترین آسیب‌های مؤثر بر دستگاه سیاست‌گذاری و دیپلماسی کشور تلقی کردند. علاوه بر این، دکتر مروتی به‌منظور بررسی و پیش‌بینی آیندۀ تحولات افغانستان، با اشاره به نیروهای پیشران و عدم قطعیت‌هایی که در این کشور بحران‌زده وجود دارد، مقولۀ خلأ قدرتِ ناشی از خروج نیروهای تحت هدایت ایالات‌متحده را از جمله مسائل و مباحث مهمی به شمار آورند که در حال حاضر تأثیرات پیدا و پنهان شگرفی را بر تحولات میدانی افغانستان و نوع کنشگری طالبان بر جای گذاشته است. در همین رابطه ایشان قدرت‌یابی حداکثری طالبان را یکی از سناریوهای ممکن در بررسی آینده تحولات افغانستان دانستند که ممکن است از سوی اتحاد فراقومی که متشکل از بسیج مردمی است به چالش کشیده شود.