راهبرد آفریقایی کرملین دردوره پوتین

مقدمه

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در اولین «اجلاس مشترک روسیه و آفریقا» در سوچی در سال ۲۰۱۹ اعلام کرد: «تقویت روابط با کشور‌های آفریقایی یکی از اولویت‌های سیاست خارجی روسیه است». با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۹۱، نفوذ این کشور در آفریقا کاهش یافت، اما با به قدرت رسیدن پوتین از سال ۲۰۰۰ و طرح استراتژی قدرت مدرنِ هنجارمند، مسکو عزم خود را بازیابی نفوذ سابق در جهان و به ویژه آفریقا بازتعریف کرد. احیای نفوذ در محور‌هایی از قبیل همکاری‌های اقتصادی_تجاری به ویژه تجارت اسلحه، سرمایه گذاری در زیرساخت‌ها (امنیتی، اقتصادی، معدنی، نفتی وگازی) وعقد قراداد‌های نظامی_دفاعی قرار دارد.
براساس برخی منابع، روسیه درصدد است در شش کشور آفریقایی یعنی مصر، آفریقای مرکزی، اریتره، ماداگاسکار، موزامبیک و سودان پایگاه نظامی ایجاد کند. این کشور از سال ۲۰۱۵ با ۲۱ کشور آفریقایی قرارداد نظامی امضا کرده است؛ در حالی که تا قبل از این تاریخ فقط با چهار کشورآفریقایی توافق نامه همکاری داشت.
براساس سند استراتژی روسیه در سال ۲۰۱۷، منافع روسیه در آفریقا اقتصادی و ژئوپلتیکی است و پروژه کریدور شمال-جنوب، انگیزه قدرتمندی برای مسکو است تا از این طریق، خود را به بازار‌های آفریقا وصل نماید؛ چرا که روسیه در چشم انداز خود به دنبال ایجاد اتحاد بین المللی نوینی است. مصالحه روسیه میان ایران و عربستان سعودی در مسائل منطق‌های و نیز برگزاری رزمایش مشترک با ایران در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان در همین راستا قرار دارد که البته حامل پیامی برای آمریکا نیز بود. در یادداشتِ پیش رو، به تحلیل راهبرد روسیه فدارتیو در قبال آفریقا، اهداف و محور‌های استراتژی آفریقاییِ مسکو و ابزار‌های مورد استفاده پرداخته میشود.

تجارت روسیه و آفریقا

سطح تجارت روسیه با آفریقا (۱۷ میلیارد دلار در ۲۰۱۹) در قیاس با کشور‌های دیگر نظیر چین، هند و ایالات متحده در مرتبه پایینتری قرار دارد. به علاوه، کمک‌های توسع‌های به آفریقا اغلب توسط ایالات متحده، چین و ژاپن انجام میشود که بیانگر عقب ماندن روسیه از تعامل و حضور در آفریقاست.

با این حال پوتین در چارچوب سند استراتژی ملی روسیه، جایگاه ویژ‌های برای آفریقا تعریف کرده که بیانگر اهمیت آفریقا برای روسیه است. یکی از اهداف استراتژیکِ پوتین، الحاق آفریقا به طرح اوراسیای بزرگ است؛ به همین دلیل درکنار تجارت اسلحه، به سرمایه گذاری در بخش‌های نفت، گاز و انرژی هست‌های در آفریقا پرداخته است. هدف بزرگِ دوم روسیه، تکمیل کریدور شمال-جنوب است تا از این طریق به بازار‌های آفریقا دست یابد. در این میان، ایران و عمان به عنوان پل ارتباطیِ میان روسیه و آفریقا بسیار میتوانند ایفای نقش کنند.

منابع معدنی

آفریقا از حیث منابع طبیعی و معدنی، قار‌های غنی و ممتاز محسوب میشود؛ به گون‌های که ۳۰% از کل منابع طبیعی جهان و بیشترین میزان فلزات گرانبها را را در خود جای داده است. این قاره ۱۲% از تولید نفت جهان را در اختیار دارد و تا سال ۲۰۱۴، کشور‌هایی نظیر الجزائر، مصر، آنگولا، نیجریه و لیبی روزانه ۸.۷ میلیون بشکه نفت تولید میکردند. بر این اساس، بیش از ۳۰ شرکت روسی در کشور‌های مختلف آفریقا در زمینه‌های مختلف در حال فعالیت هستند.

شرکت‌های معروف و عظیم روسیه در صنعت انرژی مانند گازپروم (شرکت جهانی گاز)، لوکاُویل (شرکت نفت چند ملیتی)، روستِک (شرکت فناوری پیشرفته)، آلروسا (شرکت فعال در زمینه معدن)، نورد گُلد (شرکت فعال در زمینه معدن) و روس اتم (شرکت انرژی پاک) قرارداد‌های مختلفی با کشور‌های آفریقایی منعقدکردهاند. شرکت‌های روسی قرارداد قابل توجهی با نیجریه جهت ساخت دو نیروگاه هست‌های در این کشور بستند.

همکاری روسیه با کشور‌های آفریقایی

در نگاه استراتژیک روسیه به آفریقا، برقراری ارتباط و تعمیق روابط با کشور‌های آفریقا به صورت دوجانبه امری مهم و راهبردی تلقی میشود که باید در تمام زمینه‌ها به منصه ظهور برسد.

مصر

در سال ۲۰۱۹، مقامات روسیه و مصر جهت احداث نخستین نیروگاه هست‌های در مصر وارد مذاکره شدند. در حال حاضر، ۱۵% از انرژی مصر توسط شرکت‌های روسی تولید میشود و از این منظر روابط بین مسکو _ قاهره در سطح بالایی قرار دارد.

زیمباوه

روسیه برای تامین مواد معدنی مورد نیاز خود مانند منگنز، بوکسیت و کروم به آفریقا متکی است. در سال ۲۰۱۹، شرکت مشترک روسیه و زیمباوه موسوم به «گریت دایک این وِست منت»، در حال توسعه سرمایهگذاری چهار میلیارد دلاری جهت استخراج بزرگترین ذخایر پلاتین در جهان موسوم به «برنامه دارویندال» در زیمباوه است.

آنگولا

در سال ۲۰۱۹، گفتگو‌های شرکت‌های روسی با آنگولای نفتخیز برای تولید هیدروکربن آغاز شد. به علاوه، کمپانی «آلروسا»، غول صنعت معدن الماس جهان، استخراج الماس از معادن آنگولا را برعهده گرفته است. در این کشور و همینطور درآفریقای مرکزی، استخراج الماس روابط تنگاتنگی با منافع نظامی شرکت‌های روسی دارد و به همین دلیل شاهد فعالیت «گروه واگنر» در این کشور‌ها هستیم. روسیه توانسته در مقابل دسترسی به بازار‌ها و حقوق معادن، اعطای اسلحه و اعزام مربی جهت آموزش نیرو‌های نظامی آفریقای مرکزی را به دست آورد.

نامیبیا

در سال ۲۰۱۸، شرکت روسی «روس اتم» توافقنامه همکاری در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی هست‌های با دولت نامیبیا را نهایی کرد تا بدین ترتیب حضور را خود بخش‌های جنوبیِ آفریقا تقویت کند.

موزامبیک

شرکت دولتی نفت روسیه معروف به «روس نِفت» در چارچوب همکاری مشترک با دولت موزامبیک به دنبال توسعه اکتشاف گاز دریایی است. روابط تجاری دو کشور نیز در حال رونق است. از عمده‌ترین موارد صادراتی روسیه به موزامبیک می‌توان به مواد خام، چوب، گندم، کود، واگن و وسایل الکترونیکی قطار و در نهایت لوازم چاپ اشاره کرد. در مقابل، مهمترین واردات این کشور از موزامبیک شامل قهوه و توتون میشود.

الجزایر

همکاری میان شرکت «ترانس نفت» روسیه و «شرکت ملی نفت و گاز الجزایر» موسوم به «سوناتراک» در زمینه استخراج انرژی و نیز نوسازی خطوط انتقال نفت و گاز الجزایر از دیگر زمینه‌های همکاری شرکت‌های روسی در آفریقا است. دو کشور روسیه و الجزائر ۷۰% از نیاز گاز اروپا را تامین میکنند و با هماهنگی برنامه‌های همدیگر در مورد میزان تولید گاز و تعیین قیمت آن به نوعی نبض بازار گاز اروپا را در دست خواهند گرفت.

سودان

روابط سیاسی و نظامی بین سودان و روسیه بعد از استقلال سودان در ۱۹۵۶ به سطح قابل ملاحظ‌های افزایش یافت و حتی برژنف، رهبر سابق اتحاد جمایر شوروی نیز در سال ۱۹۶۱ به آن کشور سفر کرد. عمرالبشیر در خلال سفر خود به روسیه در سال ۲۰۱۷ از دولت این کشور درخواست افتتاح پایگاه نظامی در سودان جهت مقابله با تهدید‌های ایالات متحده را درخواست کرده بود. در زمینه تامین سلاح، روسیه نخستین حامی سودان در زمان ایجاد بحران میان خارطوم و واشنگتن بود.

اجلاس سوچی؛ بازگشت روسیه به ژئوپلتیک آفریقا

پژوهش‌های «مرکز مطالعات روابط روسیه و آفریقا» در آکادمی علوم مسکو زمینهساز اجلاس سوچی بود. در این اجلاس که در سال ۲۰۱۹ به میزبانی مسکو و با مشارکت ۴۰ دولت برگزار شد، روسیه و آفریقا با عقد چندین تفاهمنامه و قرارداد به ارزش ۱۲.۵ میلیارد دلار در زمینه‌های مختلف روابط خود را محکمتر کردند.

با برگزاریِ این نشست، پوتین حضور مجدد روسیه در ژئوپلتیک آفریقا را اعلام کرد؛ حضوری که پس از پایان جنگ سرد تضعیف شده بود. اجلاس آینده آفریقا_ روسیه به میزبانی یکی از کشور‌های آفریقایی در سال ۲۰۲۲ برگزار خواهد شد و تا آن موقع روسیه فرصت کافی برای بررسی وضعیت و راهبرد خود در آفریقا را دارد.

تجارت اسلحه با آفریقا

در دکترین دفاعی روسیه، ناپایداری وضعیت سیاسی و امنیتی آفریقا و فعالیت گروه‌های تروریستی در آن، به عنوان تهدیدی بین المللی به شمار میآید. البته این وضعیت، به رونق تجارت اسلحه کمک میکند و روسیه نیز تلاش کرده سهم بزرگی از بازار صادرات سلاح را به خود اختصاص دهد. در مجموع، تجارت اسلحه ۳۹% از درآمد صنعت دفاعی روسیه را تشکیل میدهد و در حال حاضر، ۱۷% از کل واردات سلاح آفریقا (به استثنا مصر) از روسیه انجام میگیرد. در اوایل دهه ۲۰۰۰ تنها ۱۶ کشور آفریقایی سلاح روسی دریافت میکردند، اما از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ این تعداد به ۲۱ کشور رسیده که بیانگر رشد فزاینده روسیه در بازار سلاح آفریقا است.
کیفیت مناسب و قیمت پائین سلاح روسی در کنار عدم التزام مسکو به مسائل حقوق بشری در عقد قرارداد‌های تجارت سلاح در قیاس با قدرت‌های غربی، از جمله جاذبه‌های فروشندگان سلاح روسی برای خریداران آفریقا محسوب میشود. برای مثال بعد از سقوط مرسی در مصر در سال ۲۰۱۳، آمریکا صادرات سلاح به این کشور را متوقف نمود، اما روسیه طی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۸، ۳۱% از کل واردات اسلحه مصر را به خود اختصاص داد. میتوان گفت صادرات سلاح یکی از مولفه‌های کلیدی در راهبرد‌های تجارت خارجی روسیه است.
سیستم‌های دفاع موشکی روسی (تور و پانستیر) و همچنین بالگرد‌های هجومی و تفنگ‌های تهاجمی از خانواده کلاشینکف، در اغلب کشور‌های آفریقا محبوب هستند. برخی از تسلیحات و ابزار‌های روسی در آفریقا طی پنج سال گذشته شامل: ۱۲ فروند هواپیمای سوخو_۳۰ به آنگولا، ۱۲ فروند بالگرد می-۳۵ به نیجریه، سیستم دفاع هوایی پانستیر اِس_۱ به کامرون و دو فروند بالگرد اِم آی-۱۷۱ ش به بورکینافاسو است.

به گفته الکساندر میخایِف، مدیر کل کمپانی «رُزُبرون اِکسپورت» (تن‌ها آژانس واسط‌های دولتی برای صادرات / واردات محصولات، فناوری‌ها و خدمات مرتبط با صنایع دفاعی روسیه) این کشور در سال ۲۰۲۰ با بیش از ۱۰ کشور آفریقایی قرارداد امضا کرده است.
براساس داده‌های «موسسه تحقیقات صلح بین المللی استکهلم»، طی دو دهه گذشته ۴۹% از صادرات تسلیحاتی روسیه روانه بازار‌های آفریقا شده و از ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ نیز بیش از ۲۰ قرارداد نظامی دوجانبه بین روسیه و دولت‌های آفریقایی به امضاء رسیده است.
بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، روسیه ۲۰% از کل صادرات جهانی سلاح به آفریقا را به خود اختصاص داد و در مقابل، سهم چین در این زمینه تنها ۱۳% بود؛ هرچند برخی اعتقاد دارند در آینده، این کشور رقیب جدیِ روسیه در آفریقا در زمینه تجارت سلاح خواهد بود.
روسیه جهت تقویت قدرت نرم خود در آفریقا ضمن ارائه تخفیف در بدهی برخی کشور‌های آفریقایی مانند تخفیف ۷۰% نسبت به بدهی پنج میلیارد دلاری الجزائر به خود، برخی تسلیحات سبک را نیز به صورت رایگان در اختیار آنان قرار داده است.

مصر

در دوران جنگ سرد، تانک‌های مصر براساس مدل تانک‌های آمریکا ساخته میشد، ولی امروزه صنعت دفاعی داخلی مصر با عقد قراردادی بلند مدت با کمپانی رُزُبِرون اِکسپورت، به دنبال خرید ۵۰۰ دستگاه تانک تی_۹۰ روسیه است. مصر در حوزه نیروی هوایی نیز روند مشابهی را در پیش گرفته و قرارداد خرید جنگنده‌های روسی سوخو_۳۵ را امضا کرده است.

الجزائر

الجزائر بزرگترین مشتری و دریافت کننده سلاح‌های روسیه بوده و پس از آن دولت‌های مصر، سودان و آنگولا در رتبه‌های بعد قرار دارند. الجزائر به تنهایی از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ حدود ۲۰۰ قطعه تجهیزات هواپیما از روسیه خریداری کرده است. بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، الجزائر (۴.۳% از واردات اسلحه جهان)، مراکش (۰.۹ %) و آنگولا (۰.۵%) سه واردکننده بزرگ سلاح درآفریقا بودند و روی هم رفته دو کشور الجزائر و مراکش، ۷۰% از کل واردات سلاح در آفریقا را به خود اختصاص دادند. الجزائر در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۱۵، ۱۲ بمب افکن سوخو_۳۴ و چندین دستگاه خودرو‌های جنگی ترمیناتور را از روسیه خریداری کرده است و قصد خرید ۱۰ جت سوخو_۵۷ را نیز دارد.

آنگولا و اوگاندا

از سال ۲۰۱۵ به این سو آنگولا به سبد صادرات نظامی روسیه در زمینه هواپیما و بالگرد‌های جنگی اضافه شده است. این کشور تاکنون بیش از ۵۰۰ دستگاه تانک به روسیه سفارش داده و اوگاندا نیز ۶۷ دستگاه تقاضا کرده است. به علاوه، روسیه شعبه بانک وی. تی. بیِ خود را به منظور سرمایهگذاری و استخراج الماس در آنگولا تاسیس کرده است. در خلال برگزاری اجلاس سوچی در روسیه، نیجریه، بزرگترین اقتصاد آفریقا، ۱۲ بالگرد نظامی خریداری کرد. روسیه همگام با دولت نیجریه مواضع مخالفی علیه بوکوحرام در پیش گرفته است.

آفریقا مرکزی

روسیه به دنبال افتتاح نخستین پایگاه نظامی خود در آفریقا مرکزی است و در حال نهایی کردن مذاکرات خود با مقامات آفریقای مرکزی است. در سال ۲۰۱۸، روسیه حدود ۱۷۵ نظامی و غیرنظامی روسی را برای آموزش واحد‌های امنیتی به آفریقای مرکزی فرستاد و تعدادی دانشجویان این کشور نیز بورسیه تحصیل در روسیه را به دست آوردند.

نتیجه گیری

سابقه فعالیت‌های ایدئولوژیک و حمایت از جنبش‌های آزادی بخش و ضد استعماری در دوران شوروی، پیشینه مناسبی از این کشور در حافظه کشور‌های آفریقایی تثبیت کرده است. در دوره پساشوروی، روسیه فدراتیو از طریق تلفیق فعالیت‌های ایدئولوژیک با اهداف اقتصادی و تجاری، جایگاهی ویژه برای آفریقا تعریف کرده است. به بیان بهتر، روسیه جدید درصدد است از راهبرد تک بعدی (ایدئولوژیک) خارج شده و از طریق همکاری همه جانبه با آفریقا دامنه نفوذ خود را به صورت چند بعدی (اقتصادی، فناورانه، علمی، انرژی) گسترده نماید.
دولتمردان روسیه به منظور نشان دادن جایگاه آفریقا شعار «بدون آفریقا ممکن نیست» را مطرح کردند. گسترش دامنه نفوذ سیاسی، اقتصادی، امنیتی_تجاری و همچنین بسط حوزه‌های ژئوپلیتیکی مقابله با غرب، از کلان راهبرد‌های روسیه در قاره آفریقا است. مدل همگرایی روسیه در آفریقا در قالب جایگزینی منابع است؛ یعنی به جای دریافت پول، از منابع این قاره استفاده میکند. این قاره ضمن داشتن منابع غنی معدنی و انرژی، بازار مناسبی برای صدور انواع کالا و محصولات نظامی و غیر نظامی روسی است؛ بنابراین روند‌های کنونی نشان میدهد آفریقا جایگاهی استراتژیک در سیاست خارجی روسیه به دست آورده است.

میثم غفاری نژاد