تحول در مواضع و ایدئولوژی طالبان

مقدمه

با نزدیک شدن به خروج ایالات‌متحده از افغانستان و سقوط شهر‌های این کشور توسط طالبان، برخی از کارشناسان معتقد به تغییر در ایدئولوژی طالبان هستند. مسئله‌ای که برخی نشانه‌ها در موضع‌گیری‌های سیاسی رهبران این گروه مؤید آن است. اما با نگاه دقیق‌تر به مواضع طالبان در مذاکرات صلح، بن‌مایه‌های فکری طالبان تغییر محسوسی نداشته و تنها شکل مواضع سیاسی آنان است که به نظر متحول شده است. در این یادداشت به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.

ثبات نسبی بن‌مایه‌های فکری و ایدئولوژیک طالبان

سلفیت و استقرار حکومت اسلامی (امارت)

یکی از مهم‌ترین بن‌مایه‌های فکری طالبان، استقرار حکومت اسلامی که ادامه‌دهنده‌ی خلافت خلفای راشدین است. طالبان به حکومتی عقیده دارد که به دست «امرا» اداره شود و لفظ امرا را در معنای اخص بنیادگرایانه‌ی خود به کار می‌برد (۲).

احیای الگوی زندگی سلفی

طالبان با الگو دانستن زندگی اسلامی موردنظرشان، پس از تصرف قندهار، هرات و کابل و نیز، پس از تشکیل حکومت، دستورات همگانی ویژه‌ای در این راستا صادر کرد مانند: مردان باید ریش بلند و لباس محلی داشته باشند. نماز جماعت اجباری است. رادیو، تلویزیون، اینترنت، ماهواره و وسایل موسیقی، ابزار شیطانی اعلام شد (۱).

عدم پذیرش دموکراسی، تحزب و قانون اساسی

طالبان دموکراسی را شرک قلمداد کرده و آن را برای جامعه جایز نمی‌داند، زیرا دموکراسی حق قانون‌گذاری را به مردم اعطا می‌کند نه به خدا. طالبان تدوین قانون اساسی یا تعیین آیین‌نامه برای تنظیم امور کشور را نیز ضروری نمی‌داند و قرآن و سنت را قانون اساسی دولت اسلامی برمی‌شمارد. از سوی دیگر، طالبان معتقد است، تحزب به گسستگی در جامعه می‌انجامد و باعث ایجاد مشکلات فراوان، خصومت و نفاق بین مردم شده است (۳).

تحول در مواضع سیاسی طالبان

مذاکره با کفار (تعاملات بین‌المللی)

یکی از مباحثی که در دیدگاه ایدئولوژیکی طالبان حائز اهمیت است مباحث مربوط به مذاکرات با کفار است که در ذیل تعاملات بین‌المللی مطرح می‌شود. بعد از پیام ملاعمر در ۲۰۱۱ و رفع موانع فقهی برای مذاکره با دشمنان (۵) مذاکرات محدودی میان طالبان با ایالات‌متحده و کشور‌های غیرمسلمان شکل گرفت که تاکنون نیز ادامه دارد. اکنون به نظر می‌رسد که طالبان به این تحول دیدگاهی رسیده است که در آینده برای داشتن روابط سازنده با قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای در کنار سازمان‌های بین‌المللی تلاش کند (۶).

معاهدات جهانی

طالبان در دوران حکومت خود هیچ‌گونه معاهدات جهانی را به رسمیت نمی‌شناخت و آن را ساخته دست قدرت‌های غربی برای افزایش نفوذ خود در کشور‌های اسلامی بر می‌شمرد، اما در مذاکرات صلح با ایالات‌متحده به‌نوعی این معاهدات را پذیرفته است و آن‌ها را به‌عنوان یکی از پایه‌های آینده شکل‌گیری افغانستان می‌داند. سراج‌الدین حقانی معاون رهبر طالبان دراین‌باره در یادداشتی در روزنامه نیویورک تایمز می‌نویسد: «تا زمانی که کنوانسیون‌های بین‌المللی به حاکمیت و ثبات افغانستان احترام بگذارند ما نیز به آن‌ها احترام می‌گذاریم... ما آماده‌ایم که بر اساس احترام متقابل با شرکای بین‌المللی خود در زمینه ایجاد صلح و بازسازی طولانی‌مدت کار کنیم. ایالات‌متحده پس از عقب‌نشینی نیرو‌های خود می‌تواند نقش سازنده‌ای در توسعه و بازسازی افغانستان پس از جنگ داشته باشد. ما به اهمیت حفظ روابط دوستانه با همه کشور‌ها اذعان داریم و نگرانی‌های آن‌ها را جدی می‌گیریم. افغانستان توانایی زندگی در انزوا را ندارد. افغانستان جدید عضو مسئول جامعه جهانی خواهد بود (۷).»

دموکراسی و ملیت‌گرایی

از دست دادن کنترل حکومت پس از حملات ۱۱ سپتامبر و واکنش متقابل آمریکا، به «تغییرات فراوانی» در اندیشه سیاسی طالبان منجر شد، به‌طوری‌که طالبان حاضر شدند به‌نوعی انتخابات و قانون اساسی، ولی آمیخته به «خوانش سلفی از شریعت» تن دهند (۸). حقانی در یادداشت خود درباره آینده افغانستان و نگرانی‌های مردم این کشور می‌نویسد: پاسخ من به چنین نگرانی‌هایی این است که این امر به اجماع میان افغان‌ها بستگی خواهد داشت. ما نباید اجازه دهیم که نگرانی‌ها مانع فرآیند بحث و گفتگوی واقعی و برای اولین بار خارج از سلطه و مداخله بیگانگان شود... ما متعهد به همکاری با احزاب دیگر به روشی مشورتی و با احترام واقعی برای توافق بر سر یک سیستم سیاسی جدید و فراگیر هستیم (۹).

حقوق اقلیت‌های دینی و قومی

مسأله حقوق اقوام و اقلیت‌ها در کشور افغانستان به دلیل ساختار اجتماعى افغانستان از اهمیت و حساسیت ویژه‌اى برخوردار است. طالبان در دوران حکومت خویش به احیای سنت‌های استبدادی، تعصبات قومی، انحصار مذهبی و خشونت‌های اجتماعی پرداخت (۱۰). چیزی که مردم افغانستان از بازگشت آن می‌ترسند مسئله تعصبات و عدم احقاق حقوق اقلیت‌ها است. نشانه‌هایی از این مسئله در مذاکرات صلح میان آمریکا و طالبان به‌وضوح دیده می‌شود. طالبان خواهان آن است که مذهب حنفی تنها مذهب رسمی در افغانستان باشد (۱۱). اما مردم افغانستان این مسئله را به‌عنوان پایمال شدن بالقوه حقوق اقلیت‌ها در افغانستان آینده می‌دانند.

حقوق زنان

تغییر نگاه به مسئله حقوق زنان یکی از تحولات گفتمانی مهم در ایدئولوژی طالبان به شمار می‌رود. حقانی در این زمینه می‌نویسد: «ما حقوقی که اسلام برای زنان محترم شمرده است را در زمینه‌های کار و تحصیل و ارائه فرصت برابر به آنان را متعهد می‌شویم (۱۲).» این در حالی است که پیش‌ازاین زنان در حکومت دوران طالبان از کمترین حقوق نیز برخوردار نبودند (۱۳). حال موضع‌گیری منعطف حقانی به‌عنوان معاون طالبان نسبت به زنان می‌تواند بارقه‌های برای انعطاف‌پذیری مواضع طالبان در این موضوع باشد.

ارزیابی نهایی

هرچند شکل‌گیری نوعی تحولات در اندیشه سیاسی طالبان دور از انتظار نیست، اما باید این نکته را در تحلیل این تحولات مدنظر قرارداد که طالبان هنوز در مسند قدرت قرار نگرفته است و در مراحل مذاکرات صلح به سر می‌برد. این موضوع به معنای آن است که این گروه به دنبال به دست آوردن مشروعیت بین‌المللی برای دوران انتقالی است. با توجه به تجربه ۴ ساله حکومت طالبان بر افغانستان نمی‌توان بازگشت به اصول اندیشه‌ای طالبان در عرصه حکمرانی را دور از انتظار دانست؛ لذا احتیاط در زمینه همکاری با طالبان از مهم‌ترین مباحثی است که باید در نظر گرفته شود.

منابع:

1. میلی، ویلیام؛ افغانستان،طالبان و سیاست‌های جهانی، ترجمه: عبدالغفار محقق، مشهد، نشر ترانه، ۱۳۷۷ش.
2. https://www.aasoo.org/fa/articles/2915
3. http://bamyannews.com/index.php/2018-03-02-10-36-14/853-2020-07-11-08-06-04
4. احمدی، «طالبان،ریشه‌ها، ظهور و عوامل رشد»،۱۳۷۷ش، ص۲۹.
5. https://www.bbc.com/persian/afghanistan/2011/08/110829_k01_taliban_talks_omar
6. https://www.wilsoncenter.org/article/what-does-taliban-want-event-summary
7. https://www.nytimes.com/2020/02/20/opinion/taliban-afghanistan-war-haqqani.html
8. https://www.independentpersian.com/node/112686/
9. https://www.nytimes.com/2020/02/20/opinion/taliban-afghanistan-war-haqqani.html
10. http://www.dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=154245
11. https://www.bbc.com/persian/afghanistan-54370678
12. https://www.nytimes.com/2020/02/20/opinion/taliban-afghanistan-war-haqqani.html
13. https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-52091533