جنگ پنهان در حزب بعث سوریه

مقدمه

به نظر می‌رسد از سال ۱۹۶۳ که شاخه نظامی حزب بعث سوریه در کنار بخش‌هایی از ارتش این کشور به فرماندهی حافظ اسد دست به کودتا زدند تا به امروز، حزب بعث مهمترین بازیگر در عرصه سیاسی سوریه باشد. تغییر قانون اساسی در سال ۱۹۷۳، موجب شد ساخت سیاسی سوریه مبتنی بر الزامات نقش آفرینی حزب بعث به عنوان «تک حزب» تغییر کند (ماده هشت قانون اساسی). با پیچیدهتر شدن بحران‌های سیاسی و علیرغم تلاشی که در سال ۲۰۱۲ برای تغییر فضای سیاسی و کاهش اثرگذاری ساختار‌های سنتی مانند حزب بعث در قالب تغییر قانون اساسی و حذف ماده هشت آن صورت پذیرفت، اما حزب بعث توانست در دوره جدید، به عنوان «حزب مسلط» نقش آفرینی کند.
حزب بعث بازیگری تعیین کننده در صحنه سیاسی در سوریه به شمار می‌آید و این امر باعث شده تا بازی قدرت در داخل حزب بعث و در قالب نزاع گروه‌های ذی نفوذ صورت گیرد. به نظر میرسد مهمترین گروه در میان بازیگران ذی‌نفوذ درون حزب، «حرس القدیم» (محافظان قدیم) باشد که متشکل از سیاستمداران کهنه کار، نیرو‌های امنیتی و در مواردی نظامی بوده و سیاست‌های کلی حزب را تعیین می‌کردند. این جریان بعد از وقوع جنگ داخلی سوریه و با فشار خانواده اسد، دچار تطور شد و در حال حاضر تحت عنوان «حرس الجدید» به حیات خود ادامه میدهد. در یادداشت حاضر به ماهیت و نقش گروه ذینفوذ حرس القدیم در مناسبات سیاسی سوریه پرداخته میشود.

جوهره حرس القدیم

این گروه، بین سال‌های ۱۹۴۷ تا سال ۲۰۰۴ به عنوان جناح حاکم بر حزب بعث، نقش اصلی را در سیاستگذاری‌های حزب ایفا می‌کرد. جایگاه حرس القدیم که متشکل از چهره‌های سیاسی، امنیتی و نظامی است، موجب شد حافظ اسد به رغم احساس تهدید از جانب آن، ناچار به پذیرش و همکاری با این گروه در طول ۳۰ سال زمامداری شود.

شایان ذکر است خاندان علوی اسد به دلیل احساس تهدید از ناحیه حرس القدیم همواره تلاش داشتند این گروه را تضعیف نمایند، اما وقوع چالش‌های داخلی نظیر بحران حماه (۱۹۸۲) و همچنین نیاز به جلب حمایت حزب از روند جانشینی بشار اسد مانع از اقدام جدی علیه این گروه شد.

مشی سیاسی

• پایبندی به شریعت (اهل سنت)
• پرهیز از نظامی گرایی یا ملیتاریسم
• تأکید بر توافقات سیاسی پنهانی (اعتقاد به اینکه توافق سیاسی گزینه مناسب‌تر و کم هزینه تری است و در نقطه مقابل، جنگ به پیروزی یکی از طرفین منجر نخواهد شد)
• متهم کردن بشار اسد به تبدیل حزب بعث از یک حزب سیاسی ایدئولوژیک به حزب سیاسی دارای کارکرد‌های امنیتی
• گرایش به روسیه
• گرایش به قدرت‌های سنی منطقه از جمله عربستان سعودی، مصر و ترکیه
• نفوذ در رده‌های عالی سیاسی، امنیتی و نظامی کشور

چهره‌های کلیدی

حرس القدیم به واسطه ماهیت سیاسی گروه ذینفوذ بودن، فاقد تشکیلات رسمی و قانونی بوده است و به همین دلیل به وسیله چهره‌های کلیدی آن شناخته میشود. در ادامه به مهمترین چهره‌های وابسته به این گروه که توانسته بودند با فشار بر خانواده اسد، پست‌های کلیدی دولت را اشغال کنند، اشاره میشود.

مصطفی طلاس (۲۰۱۷-۱۹۳۲)

سمتها:
- وزیر دفاع سوریه (۱۹۷۲ تا ۲۰۰۳)
- فرماندهی لشکر ۱۰۵ گارد ریاست جمهوری (ویژه حفاظت از بشار اسد)

مواضع:
- مصاحبه با العربیه و حضور همراه با احترام وی در مراسم عمره نشان داد که وی گزینه عربستان سعودی برای آینده سیاسی سوریه است.
- مناف طلاس، فرزند وی، از جمله نخستین موارد ریزش در فرماندهان عالی رتبه گارد ریاست جمهوری و نزدیکان بشار اسد (ژوئیه ۲۰۱۲)
- حمایت فرانسه از مناف برای عهده دار شدن سمت ریاست دولت انتقالی سوریه
- فیراس طلاس پسر بزرگ ژنرال طلاس تاجر برجسته‌ای بود که مشی سیاسی پدرش را دنبال می‌کرد.
- عبدالرزاق طلاس پسرعموی فیراس طلاس نیز که در ارتش سوریه فعالیت می‌کرد، در سال ۲۰۱۲ فرماندهی نیرو‌های معارض در حمص را به دست گرفت.

عبدالحلیم خدام (۲۰۲۰-۱۹۳۲)

سمتها:
- وزیر امور خارجه سوریه (۱۹۸۴-۱۹۷۰)
- معاون ریاست جمهوری سوریه (۲۰۰۵-۱۹۸۴)

مواضع:
- مخالفت با برنامه اصلاحات بشار اسد موسوم به بهار دمشق در سال ۲۰۰۱
- معمار روابط سوریه و لبنان
- حضور در مراسم تشییع جنازه رفیق حریری علیرغم وضع ممنوعیت سفر به لبنان توسط حکومت سوریه
- متهم کردن سوریه به دشت داشتن در ترور رفیق حریری
- حمایت از تشکیل «جبهه نجات ملی سوریه» در سال ۲۰۰۶ علیه دولت سوریه در فرانسه

عبدالله الأحمر (۱۹۳۶-نامعلوم)

سمتها:
- استاندار حماه (۱۹۶۹-۱۹۶۷)
- معاون دبیر کل فرماندهی ملی حزب بعث سوریه (۱۹۸۴-۱۹۷۰)
- عضو فرماندهی منطقه‌ای شاخه منطقه‌ای سوریه (۲۰۰۵-۱۹۷۱)
- رئیس کنگره تشکیلات رهبری کشوری حزب بعث سوریه

مواضع:
- متهم به دست داشتن در بمب گذاری در مقر امنیت ملی سوریه در سال ۲۰۱۲

فاروق الشرع (۱۹۳۸ تاکنون)

سمتها:
- سفیر سوریه در ایتالیا (۱۹۸۰-۱۹۷۶)
- وزیر خارجه سوریه (۲۰۰۶-۱۹۸۴)
- معاون رئیس جمهور سوریه (۲۰۱۲-۲۰۰۶)
- عضو فرماندهی کشوری حزب بعث (۲۰۱۳-۲۰۰۰)

مواضع:
- مخالفت با راه حل نظامی بشار اسد در مقابله با شورشیان در سال ۲۰۱۲
- از طرفداران گفتگوی سیاسی با مخالفان
- نامزد هدایت مرحله انتقالی در سوریه مطابق قطعنامه ۲۲۵۴ سازمان ملل در دسامبر ۲۰۱۵

سلیمان قداح

سمتها:
- دستیار وزیر کشور
- دستیار دبیر کشوری حزب بعث (۲۰۱۳-۲۰۰۰)
- معاون رئیس جبهه ملی ترقی خواه سوریه

مواضع:
- طرفدار از سرگیری مذاکرات صلح با رژیم صهیونیستی
- هوادار راه حل سیاسی در برخورد با مخالفان دولت

عبدالقادر قدوره (۲۰۱۳-۱۹۳۵)

سمتها:
- رئیس مجلس خلق (۲۰۰۳-۱۹۸۷)
- معاون نخست وزیر در امور اقتصادی
- رئیس دفتر اقتصادی در رهبری منطقه‌ای حزب بعث در دهه ۱۹۸۰

مواضع:
- طرفدار از سرگیری مذاکرات صلح با رژیم صهیونیستی
- نقد تاریخ حزب بعث و دفاع از دموکراسی

نبرد بشار اسد علیه حرس القدیم

همانگونه که پیش از این آمد روابط حرس القدیم با خانواده اسد، ملغم‌های از همراهی تا تنش را شامل میشود. در دوره سال‌های ۱۹۶۳ تا ۲۰۰۰ که حافظ اسد، سکان ریاست جمهوری را در دست داشت، این روابط علیرغم تهدیداتی که از جانب حرس القدیم متوجه تداوم قدرت در خاندان اسد بود، اما با تدبیر حافظ اسد، مسالمتآمیز و توام با همکاری باقی ماند.
حافظ اسد توانست اعضای این گروه را متقاعد کند که منافع آنها، حزب بعث و نظام سیاسی سوریه در گروه تداوم ریاست جمهوری در خانواده اسد است. در نتیجه انتقال قدرت از حافظ به بشار اسد با حمایت حرس القدیم و حزب بعث با موفقیت انجام شد، اما پس از روی کار آمدن بشار اسد به واسطه سست شدن اقتدار خانواده اسد در سال‌های ابتدایی انتقال قدرت، اعضای بانفوذ حرس القدیم تلاش کردند، حوزه اقتدار ریاست جمهوری جدید سوریه را تحدید نمایند. همین مسئله موجب افزایش شکاف میان این گروه نفوذ و بشار اسد شد.
در نتیجه از اواسط سال ۲۰۰۴، بشار اسد پالایش حزب بعث از عناصر حرس القدیم را در دستورکار قرار داد و برای این منظور طی دو مرحله، اقدام به جا به جایی و اخراج فرماندهان حرس القدیم از ساختار حزب و ارتش نمود. نقطه عطف اخراج چهره‌های حرس القدیم از پست‌های کلیدی امنیتی و نظامی سوریه، در جریان برگزاری دهمین کنگره منطقه‌ای حزب بعث در قطر در ۱۰ ژوئن ۲۰۰۵ صورت پذیرفت.

ظهور حرس الجدید

برخلاف حافظ اسد که در تمام دوران حکومتش خود را ناگزیر از پذیرش نقش حرس القدیم میدید، بشار اسد پس از تحکیم پایه‌های قدرتش به حذف عناصر اصلی حرس القدیم روی آورد. بشار اسد در سخنرانی خود در پایان دهمین کنفرانس ملی حزب بعث سوریه اعلام کرد حزب بعث رهبری قدرت و جامعه را بر عهده دارد، اما صاحب دولتی نیست که متعلق به همه سوری‌ها باشد. نمایندگان حرس القدیم این اظهارات را تلاش بشار جوان برای تغییر ساختار حزب و حذف حرس القدیم قلمداد کردند. در واکنش به اظهارات اسد، عبدالحلیم خدام، مصطفی طلاس و عبدالقادر قدوره که اصلی‌ترین نمایندگان این گروه ذی نفوذ بودند جلسه را ترک کردند. این سرآغاز تطور ساختار حرس القدیم، به حاشیه رفتن عناصر کلیدی حرس القدیم، نفوذ بیشتر خاندان اسد در این گروه ذینفوذ و تغییر هویت آن تحت عنوان «حرس الجدید» بوده است.

مشی سیاسی

• علوی تبار بودن
• پیوند ارگانیک با خاندان اسد
• گرایش به نظامی گرایی یا ملیتاریسم (حرس الجدید سازوکار نظامی را بر توافق سیاسی ترجیح میدهد)
• گرایش به روسیه
• گرایش به ج. ا. ایران و مقاومت در لبنان و فلسطین
• نفوذ در پست‌های کلیدی سیاسی، امنیتی و نظامی

چهره‌های کلیدی

چهره‌های کلیدی حرس الجدید شامل افراد زیر میشود.

ماهر اسد (۱۹۶۷ تاکنون: برادر بشار اسد)

سمتها:
- عضویت در کمیته مرکزی حزب بعث
- فرماندهی گارد ریاست جمهوری
- فرماندهی لشکر چهارم زرهی ارتش سوریه

مواضع:
- حذف فاروق الشرع در جریان تصفیه حزب بعث از عناصر حرس القدیم

ذی الهمه شالیش (۱۹۵۶ تاکنون: پسرعمه بشار اسد)

سمتها:
- یکی از عوامل حفاظت شخصی حافظ اسد
- رئیس امنیت ریاست جمهوری
- رئیس شعبه عملیات اطلاعات خارجی سوریه

مواضع:
- استفاده از اهرم‌های مالی و لجستیکی در همراهی با ایران و حزب الله لبنان
- نقش داشتن در حمله پهپادی به پایگاه حمیمیم روسیه در لاذقیه

رامی مخلوف (۱۹۶۹ تاکنون: پسردایی بشار اسد)

سمتها:
- پسر محمد مخلوف، یکی از برجسته‌ترین بازرگانان سوریه
- تاجر بزرگ و مالک شرکت‌های بزرگی، چون مخابرات سوریه
- مانند پدرش، محمد مخلوف، به حزب سوسیال ناسیونالیست سوریه تعلق داشت

مواضع:
- طرح ایده جایگزینی حزب بعث با حزب ملی گرای سوسیالیست
- در پیوند با بشار اسد و تقویت قدرت و نفوذ حزب بعث (تا پیش از بحران سوریه)

حافظ مخلوف (۲۰۱۲-۱۹۷۱ پسر خاله بشار اسد)

سمتها:
- سرتیپ سابق اطلاعاتی سوریه؛ رئیس شعبه داخلی اداره اطلاعات عمومی سوریه
- نیروی هوایی سوریه و دفتر امنیت ملی سوریه
- مسئول امنیتی دمشق و حومه آن

مواضع:
- تضعیف جایگاه آصف شوکت در سرویس‌های امنیتی سوریه
- در پیوند با بشار اسد و همراهی با ایران و حزب الله لبنان

نتیجه گیری

تحولات اعتراضی در سوریه نشان داد که گرچه ارتش سوریه در برابر تروریست‌ها و معارضان مسلح عملکرد موفقی داشته است، اما از توان لازم برای مدیریت روند‌های انتقالی و نارضایتی‌های داخلی برخوردار نیست. ریزش‌ها و شکاف‌های درونی حزب بعث و ارتش سوریه تهدیدی وجودی برای نظام سوریه به وجود آورد. این وضعیت، ضرورت انسجام و یکپارچگی حزب بعث به عنوان مهمترین بازیگر سیاسی را ضروری مینماید. وجود گروه‌های ذینفوذ معارض در بدنه حزب بعث از جمله عناصر حرس القدیم که در زمان وقوع اعتراضات ارتباط نزدیکی با معارضان داخلی و حامیان خارجی آن‌ها داشتند، در نهایت به بی ثباتی سیاسی و تداوم معمای امنیتی منجر می‌شود؛ بنابراین بازسازی حزب بعث و تشکیلات استانی و منطقه‌ای آن، پاکسازی حزب از عناصر وابسته و دست نشانده و همگام نمودن ساختار و تشکیلات حزب با روند تحول جامعه سوریه و قانون اساسی جدید در کنار تحول ساختاری ارتش سوریه (که با ادغام نیرو‌های دفاع ملی و وطنی آغاز شده) جهت انسجام هرچه بیشتر ارتش و ارتقای پیوند استراتژیک آن با حزب بعث و متحدان دمشق در محور مقاومت، الزامی است.

سعید پیرمحمدی