زندانیان تاریخی در کویت

مقدمه

بیدون(Beedon) به اصطلاح «بدون الجنسیه» به معنای فرد بدون تابعیت اشاره دارد. بیدونها اقلیتی ساکن کویت هستند که تابعیت مشخص نداشته و تا به امروز وضعیت ملیت آنها نامشخص است. درخصوص جمعیت آنها، آمارهای متفاوتی وجود دارد؛ از یکسو سازمان دیدهبان حقوقبشر، خانه آزادی و عفو بینالملل تعداد آنها را بیش از 100 هزار نفر تخمین زده و از سوی دیگر مقامات کویتی آمار آنها را در حدود 88 هزار نفر اعلام کرده است.
وضعیت نامناسب زندگی بیدونها در کویت همواره مورد توجه رسانهها و نهادهای حقوق بشری بوده است. در فوریه 2021، خودکشی کودک بیدونی به نام «خالد یاسر شمری» موجی از خشم را در میان جمعیت کثیری از بیدونها در فضای مجازی ایجاد کرد. سابقه خودکشی در میان طبقه بیدون از سال 2000 تاکنون به 20 نفر رسیده که به طور عمده به دلیل تبعیضهای اجتماعی و سیاسی بوده است. در سال 2019، دو فعال سیاسی بیدونی به نامهای «بدر الفضلی» و «زیاد العصامي» با فعالیت در شبکه های اجتماعی از بی عدالتی در کویت انتقاد کرده و بعد از اعلام ناامیدی از شرایط موجود اقدام به خودکشی کردهاند. خودکشی دیگر فعال بیدونی به نام «عاید حمد» در همان سال و افزایش اعتراضات بیدونها، دولت کویت را وادار به واکنش و دستگیری 15 نفر از آنها کرد.

طبقه‌بندی بیدونها

به طور کلی اقلیت بیدونها در کویت به سه دسته زیر تقسیم میشود:
الف) نسل گذشته آنها تا قبل از استقلال کویت در سال 1961، بین کویت و سایر مناطق عربی حاشیه خلیج فارس در حرکت بودند و زندگی بادیهنشینی و قبیلهنشینی داشتند. در سال 1959 زمانیکه کویت بخشی از مستعمرات بریتانیا در خلیج فارس بود، قانونی تصویب شد با این مضمون "اشخاصی که از سال 1920 در کویت ساکن بوده؛ میتوانند تابعیت کویتی را دریافت کنند." در همان برهه تعداد زیادی از بیدونها تقاضای تابعیت نداده و چنین وضعیتی موجب شد نوادگان آنها تاکنون فاقد ملیت مشخص باشند.
ب) دسته دوم افرادی هستند که به دلیل افزایش قیمت نفت در دهه 70 و شروع جنگ رژیم بعث عراق علیه ایران از عراق به کویت مهاجرت کرده و ضمن رد ملیت عراقی خود، به پلیس و ارتش کویت پیوستند و هم اکنون با خانوادههایشان در این کشور مستقر هستند.
ج) اشخاصی که از مادر کویتی و پدر خارجی متولد شده و بر اساس سیستم تابعیت کویت که مبتنی بر خون است؛ جزو بیدونها به شمار میروند.

وضعیت‌شناسی قبیلهای بیدون‌ها

ساخت اجتماعی کویت همچون سایر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس قبیلهای است. در این راستا باید اشاره کرد اقلیت بیدون، از این قاعده مستثنی نبوده و به عنوان یک گروه اجتماعی پراکنده بین قبایل کویتی زیست میکنند. هرچند اطلاعات قومی قبیلهای مربوط به این اقلیت مبهم است با اینحال بر اساس اطلاعاتی که وجود دارد، اکثریت جمعیتی آنها به مذهب تشیع گرایش دارند و وابسته به قبایل ظَفیر، شُمَر و عنیزه هستندکه از شرق خلیج فارس به کویت مهاجرت کردهاند. همچنین بخشی از بیدونها که به لحاظ مذهبی اهل سنت به شمار میآیند در قبایل مطیر و عجمان جای میگیرند.

وضعیت اجتماعی و سیاسی بیدون‌ها

اقلیت بیدون به مثابه پاشنه آشیل سیاستهای رفاهی دولت کویت به حساب میآیند. براساس گزارش کمیسیون شورای عالی حقوق بشر سازمان ملل، اقلیت بیدون تا سال 1986 تنها از نداشتن تابعیت رنج میبردند اما پس از این سال در اثر ادراک تهدید که از آنان در دربار آل صباح ایجاد شد، از دیگر حقوق اجتماعی_سیاسی نیز محروم شدند.

بیدونها مجبور هستند تعهدنامه کتبی که توسط کارکنان «سازمان مركزي رسيدگي به افراد غير قانوني مقيم » تنظیم شده و به جای کارت شناسایی استفاده میشود را بپذیرند و در مقابل از مطالبه تابعیت صرف نظر کنند. همچنین آنها حق داشتن گذرنامه ندارند. توجه به این نکته ضروری است که رفتار دولت مرکزی کویت در قبال بیدونها یکسان نیست. برای مثال در حالیکه دولت از اعطای تابعیت به اکثریت بیدونها خودداری میکند اما بیدونهای قبایل مطیر و عجمان(وابسته به عربستان سعودی) را از این امر مستثنی کرده و در دهههای 60 و 70 به آنان تابعیت کویتی اعطا کرده است.
فرزندان بیدونی حق استفاده از آموزش رایگان که در کویت را ندارند، در نتیجه میزان بیسوادی بین آنها بسیار زیاد است. این اقلیت معمولا از فرصتهای شغلی پایینتری نسبت به سایر شهروندان کویتی برخوردارند و به همین دلیل با متوسط حقوق250 الی 300 دینار جزو اقشار فرودست کویت به شمار میروند. این مسئله موجب شده است که عمده جمعیت بیدون در مناطق حاشیه نشین شهر به ویژه در مناطق الجهرا و کَبَد ساکن باشند. جالب آنکه دولت کویت حق مالکیت زمین و منازل مسکونی را نیز از بیدونها سلب کرده است. طبقه بیدون برخلاف شهروندان کویت، کارت یارانه مواد غذایی دولتی نداشته و تامین کالاها و موادغذایی مورد نیازشان بیشتر از طریق سازمانهای خیریه تامین میشود. وضعیت دسترسی آنها به خدمات بهداشتی نیز مناسب نیست، و این در حالی است که اغلب مردان و زنان بیدونی به دلیل شرایط نامناسب محل سکونت و سوءتغذیه به بیمایهای متعددی همچون دیابت، آسم، سرطان و همچنین بیماریهای روحی و روانی مبتلا هستند. بیدونها برای درمان ناچار به مراجعه به بیمارستانهای دولتی با استاندارد پایین خدماتدهی هستند و تمامی هزینههای درمان آنها توسط هیچ یک از مراکز بیمه پوشش داده نمیشود، در حالیکه تمامی هزینههای درمان شهروندان کویتی حتی در بیمارستانهای خصوصی بر عهده دولت است. علاوه بر موارد فوق، بیدونها اجازه افتتاح حساب بانکی یا دریافت گواهینامه رانندگی را نیز ندارند.

بسترهای عدم اعطای تابعیت به بیدون‌ها

در جامعه کویت، بیدونها برای حل مسئله تابعیت و حقوق شهروندی با موانع زیر مواجه بوده که زمینهساز تبعیض بین آنها و سایر مردم کویت شده است:

مسئله اقتصادی

با توجه به اینکه کویت، دولتی رانتیر است؛ اعطای تابعیت به بیدونها منجر به اضافه شدن هزینههای دولت در زمینه خدماتی همچون بهداشت، آموزش، شغل، مسکن و سایر مزایای اجتماعی خواهد شد. بنابراین با افزودن هزاران شهروند به جمعیت کویت، ممکن است دولت مرکزی نتواند تعهدات خود را در رفاه کامل مردم این کشور انجام دهد. به همین دلیل دولت مرکزی کویت در برابر اعطای حق تابعیت به بیدونها مقاومت میکند.

مسئله سیاسی

اطلاعات جمعیت شناختی بیدونها در کویت نشان میدهد که اکثریت آنها شیعه هستند و با اعطای تابعیت به آنها، توازن جمعیتی بین شیعیان و اهل سنت به هم میخورد که میتواند موجب افزایش تنش در نهادهای سیاسی این کشور گردد. بر همین اساس دولت کویت چندان موافق این روند نیست. حتی گروههای تاثیرگذار اجتماعی همچون «گروه80» که اغلب از شهروندان مدرن کویتی هستند غالبا «ضد بیدون» شناخته میشوند.

اعضای این گروه خودشان را ملیگرا و میهن پرست معرفی میکنند اما به شدت نژادپرست هستند و با اعطای تابعیت به بیدونها با بهانههای واهی مانند بادیهنشینی یا شیعی بودن آنها، مخالفت میکنند.

اقدامات دولت مرکزی در زمینه اعطای تابعیت به بیدون‌ها

دولت بین بیدونهای قبل از سال 1965(اولین سرشماری سالیانه) و بعد از آن در کویت، تمایز قائل است. بر اساس قانون مصوب شورای ملی کویت در سال 2000 ، گروه اول میتوانند تابعیت کویتی داشته باشند اما گروه دوم از این حق محروم هستنند. با این حال مقامات کویتی مواضع متناقضی اتخاذ کردهاند. به طور مثال صالح الفضاله نماینده سابق مجلس کویت و مسئول رسیدگی به امور بیدونها، اعلان کرد که همه بیدونها از چنین حقی برخوردار نیستند.
مازن الجراح، معاون وزیر کشور اعلان کرد که دولت کویت تلاش دارد با دولت جزایر کومور(قمر) در مورد اعطای گذرنامه این جزایر به بیدونها به توافق برسد البته این مسئله با مخالفت فعالان مدنی کویتی، مواجه شد که به عقب نشینی دولت از عملیاتی کردن آن، انجامید. البته در موضعگیری دیگری، وی اعلام کرد: «با توجه به مدارک و اسناد موجود، تنها هشت هزار نفر بیدون میتوانند تابعیت کویتی را دریافت کنند». شیخ نواف احمد الصباح زمانی که وزیر کشور بود در سال 2005 بر اعطای تابعیت به بیدونهایی که جرمی مرتکب نشدند؛ تاکید داشت. دولت کویت همچنین طرحی مبنی بر اعطای تابعیت سالانه به دو هزار بیدون ارائه کرده که تاکنون محقق نشده است.

بیدون‌ها و تهدید امنیت ملی کویت

بعد از مصریها، بیدونها بیشترین آمار جرم و جنایت در کویت را به خود اختصاص دادهاند. به طور مثال در سال 2011 همگام با تحولات بیداری اسلامی در سایر کشورهای عربی، بیدونها در شهرهای محل استقرار خود یعنی الجهرا و صلیبه تظاهرات کردند که به دنبال آن صدها نفر دستگیر شدند.
همچنین از همان سال تعدادی از بیدونها مخفیانه وارد سوریه و عراق شده به داعش پیوستند که در ژوئن 2015، یکی از آنها موفق به انجام عملیات تروریستی علیه شیعیان مسجد امام صادق شد. هم اکنون نسل سوم بیدونها در کویت زندگی میکنند که سازمانیافتهتر هستند و با استفاده از فضای مجازی به ویژه توئیتر اعتراضات خود را نسبت به وضع خود، در سطح ملی، منطقهای و بینالمللی مطرح میکنند. جوانان بیدون در سالهای اخیر توانستهاند سازمانهایی همچون «جنبش بیدون های کویت» را برای سازماندهی فعالیتهای خود و بینالمللی کردن مسئله بیدونها در لندن تاسیس نمایند.

نتیجه گیری

علی رغم برخی شباهتها میان وضعیت بیدونهای کویت و دیگر کشورهای عربی منطقه، بحران بیدونها در کویت پیچیدهتر از شرایط آنها در سایر کشورها است. تعداد بیشتر بیدونها در کویت نسبت به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس و شرایط منحصر به فرد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آنها از مهمترین دلایل پیچیدگی این بحران است. وضعیت تابعیت آنها به نحوی است که نه تنها شهروند، بلکه بیگانه هم تلقی نمیشوند. چنین شرایطی در آینده، مخاطرات جدی برای این اقلیت و همچنین دولت مرکزی کویت در پی خواهد داشت.
اکثریت بیدونها ماهیانه کمتر از 300 دینار دریافت کرده و در برابر سایر شهروندان کویتی با درآمد 830 دلار در ماه، وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند. بنابراین این اقلیت با مشکل اقتصادی مواجه بوده و این شکاف منجر به ارتکاب آنها به جرم و جنايت ميشود. به نحویکه در سال 2019، بیدونها بعد از مصریها بیشترین آمار جرم و جنایت را به خود اختصاص دادند. دولت و جامعه مدنی کویت بایستی وضعیت بیدونها را حل کنند؛ در غیر این صورت زمینهساز ظهور رفتارها و اقدامات خشونتآمیز از سوی آنها خواهد شد. به عبارت دیگر عدم توجه به حقوق شهروندی بیدونها، زمینهساز بروز چالشهای امنیتی_سیاسی در داخل کویت خواهد شد

سید مرتضی عریضی